Kogo dotyczy zakaz zatrudniania?
W pierwszej kolejności należy zapoznać się z przepisami odnoszącymi się do kwestii zatrudniania przez pracodawców członków swojej rodziny. Zakaz taki nie pojawia się w ogólnych przepisach prawa pracy, czyli w Kodeksie pracy. Oznacza to, że w niepublicznych jednostkach oświatowych istnieje całkowita swoboda w obsadzaniu poszczególnych stanowisk pracy przez pracodawców. Natomiast ograniczenia w zatrudnianiu będą dotyczyć publicznych jednostek oświatowych. Zgodnie z art. 26 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1202), małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli nie mogą być zatrudnieni w jednostkach, o których mowa w art. 2 (m.in. wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne, powiatowe jednostki organizacyjne oraz gminne jednostki budżetowe), jeżeli powstałby między tymi osobami stosunek bezpośredniej podległości służbowej. Oznacza to, że przepis ten znajduje także zastosowanie do publicznych szkół prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego.
Czy przepis ten ma jednak zastosowanie do wszystkich pracowników, w tym do nauczycieli? Zgodnie z art. 5d ustawy o systemie oświaty, status prawny pracowników niebędących nauczycielami zatrudnionych w szkołach i placówkach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego określają przepisy o pracownikach samorządowych. Z kolei zgodnie z art. 3 ustawy o pracownikach samorządowych, przepisów tej ustawy nie stosuje się do pracowników zatrudnionych w jednostkach wymienionych w art. 2 ustawy (m.in. jednostki oświatowe prowadzone przez samorząd), których status prawny określają odrębne przepisy. Status prawny nauczycieli jest natomiast obecnie określony w Karcie Nauczyciela, która nie zawiera żadnych uregulowań odnośnie do zakazu pracy w szkole, w której dyrektorem jest rodzina danego nauczyciela. Oznacza to, że obecnie nie ma żadnych przeciwwskazań prawnych, by w jednej jednostce oświatowej doszło do zatrudnienia nauczyciela będącego członkiem rodziny dyrektora bądź innej osoby, która sprawowałaby funkcję bezpośredniego przełożonego dla takiego nauczyciela. Nie oznacza to jednak, że postępowanie takie nie powinno być oceniane negatywnie, nie tylko z etycznego, ale także z profesjonalnego punktu widzenia.
Motywacja zatrudnionych w szkole nauczycieli z pewnością nie będzie utrzymywała się na wysokim poziomie, jeżeli pozytywna ocena wykonywanej przez nich pracy nie będzie uwarunkowana jakością sprawowanego przez nich nauczania i wywiązywania się z obowiązków służbowych, lecz będzie miała źródło wyłącznie w więzach rodzinnych. Niemniej jednak w obecnym stanie prawnym to dyrektor jest kierownikiem zakładu pracy dla zatrudnionych w szkole lub placówce nauczycieli, w tym w zakresie podejmowania decyzji o ich zatrudnianiu i zwalnianiu, a brak przepisu zakazującego wprost zatrudniania w kierowanej przez niego jednostce oświatowej spokrewnionych z nim nauczycieli powoduje, że nie można z tego tytułu podejmować wobec niego żadnych kroków prawnych (zakładając oczywiście, że spokrewniony z nim nauczyciel jest przez niego traktowany tak, jak każdy inny pracownik).
Powyższe oznacza, że zakaz sformułowany w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych dotyczy wyłącznie pracowników niepedagogicznych. Jego głównym celem jest zapobieżenie naruszeniu zasady bezstronności pomiędzy pracodawcą a osobą zatrudnioną na stanowisku pracownika samorządowego, co tym samym mogłoby mieć negatywny wpływ na sposób wykonywania obowiązków zarówno przez takiego pracownika, jak i spokrewnionego z nim przełożonego. Należy jednak pamiętać o tym, że ograniczenie wynikające z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych nie jest bezwzględne i znajduje zastosowanie wyłącznie w określonych przypadkach. Jeżeli zatem osoba mająca zostać zatrudniona w szkole lub przedszkolu nie będzie mogła zostać zakwalifikowana do jednej z niżej wskazanych grup, zakaz z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych nie będzie miał zastosowania.
Obecnie nie ma zadnych przeciwwskazań prawnych, by w jednej jednostce oświatowej doszło do zatrudnienia nauczyciela będącego członkiem rodziny dyrektora bądź innej osoby, która sprawowałaby funkcję bezpośredniego przełożonego dla takiego nauczyciela. Nie oznacza to jednak, że postępowanie takie nie powinno byç oceniane negatywnie, nie tylko z etycznego, ale z także profesjonalnego punktu widzenia.
Sprawdź nasz artykuł: Nieprawidłowości w ocenie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniom
Małżonkowie
Pierwszą grupą osób objętych zakazem są małżonkowie. W polskich przepisach nie funkcjonuje obecnie definicja „małżeństwa”, wydaje się bowiem, że jest to coś oczywistego, niewymagającego definiowania. Z art. 18 Konstytucji wynika jedynie, że małżeństwo jest rozumiane jako związek kobiety i mężczyzny. Z kolei szczegółowe regulacje prawne dotyczące relacji pomiędzy małżonkami określa ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 583 z późn. zm.). Zgodnie z przepisami tej ustawy, małżonkami są zarówno osoby, które zawarły ślub przed urzędnikiem stanu cywilnego, jak i te, które na ślub zdecydowały się przed duchownym danego kościoła. Natomiast zakaz sformułowany w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych nie odnosi się do osób znajdujących się w tzw. związkach partnerskich czy w konkubinacie. Dyskusyjne pozostaje także, czy obejmuje on małżonków przebywających w separacji. W praktyce rozróżnia się dwa rodzaje separacji − faktyczną oraz orzeczoną przez sąd. W przypadku tej pierwszej, pomimo rozkładu pożycia, małżeństwo formalnie trwa nadal. Natomiast w przypadku sądowego orzeczenia separacji zachodzą takie skutki, jak przy rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód (art. 614 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Oznacza to, że niekiedy uznaje się małżonków, wobec których separacja została orzeczona przez sąd, jako nieobjętych zakazem z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych, chociaż formalnie są oni nadal małżeństwem.
Osoby spokrewnione
Druga grupa osób objętych zakazem dotyczy osób spokrewnionych − do drugiego stopnia włącznie. Przepisy prawa rozróżniają pokrewieństwo w linii prostej (gdy jedna osoba pochodzi od drugiej, np. pokrewieństwo matki z córką), a także pokrewieństwo w linii bocznej (łączące osoby mające wspólnych przodków np. rodzeństwo czy rodzeństwo przyrodnie).
W przypadku pokrewieństwa w linii prostej można rozróżnić osoby spokrewnione wstępnie (a więc urodzone wcześniej, np. matka czy babcia) oraz zstępnie (urodzone później, np. syn czy wnuk). Pokrewieństwa w linii prostej podlegają stopniowaniu, którego podstawą jest liczba urodzeń dzielących dane osoby. Przykładowo, matkę i córkę łączy pierwszy stopień pokrewieństwa, ponieważ do zaistnienia łączącej je relacji pokrewieństwa konieczne były tylko jedne narodziny − córki. W przypadku babki i wnuczki mamy do czynienia z drugim stopniem pokrewieństwa itd. Analogicznie jest w przypadku spokrewnienia w linii bocznej, z tym że tu nie będziemy mieć do czynienia z pierwszym stopniem spokrewnienia, ponieważ najbliżej spokrewnione między sobą osoby w linii bocznej (rodzeństwo) zawsze będą spokrewnione co najmniej w drugim stopniu (ponieważ do powstania ich relacji spokrewnienia konieczne były dwa urodzenia).
W przypadku zakazu określonego w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych w grę wchodzi zakaz zatrudniania osób spokrewnionych zarówno w linii prostej, jak i bocznej − do drugiego stopnia włącznie. Zakaz będzie więc dotyczył: rodzeństwa, dziadków, rodziców, dzieci i wnuków. Osoby z dalszych kręgów rodzinnych nie są objęte zakazem zatrudniania (np. siostrzenica czy bratanek).
Osoby spowinowacone
Trzecia grupa osób − to osoby spowinowacone. Powinowactwo nie jest więzią pokrewieństwa, lecz więzią prawną. Łączy ono osobę znajdującą się w związku małżeńskim z krewnymi jej współmałżonka. Tak samo jak pokrewieństwo, jest ono określane w liniach i stopniach określanych analogicznie jak w przypadku pokrewieństwa (np. teścia i zięcia łączy pierwszy stopień spowinowacenia w linii prostej). W art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych mowa jest o zakazie zatrudniania osób spowinowaconych w stopniu pierwszym, a więc jedyne relacje powinowactwa wynikające z tego zakazu będą dotyczyły teściów oraz zięcia i synowej. Zakaz zatrudniania nie obejmuje więc przykładowo rodzeństwa współmałżonka. Z drugiej strony należy pamiętać o tym, że powinowactwo trwa nawet pomimo ustania małżeństwa (art. 61a8 zdanie drugie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Przysposobienie
Wśród czwartej grupy osób objętych zakazem zatrudniania ustawa wymienia osoby znajdujące się w stosunku przysposobienia. Przysposobienie − to nic innego jak adopcja, która stwarza pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym takie same relacje jak pomiędzy rodzicem a dzieckiem (art. 121 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Zakaz ten trwa wyłącznie w czasie trwania stosunku przysposobienia, natomiast w przypadku jego rozwiązania, jako że z tą chwilą ustają także skutki przysposobienia, przestaje obowiązywać również zakaz określony w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych.
Opieka i kuratela
Piątą grupę osób objętych zakazem stanowią osoby znajdujące się w stosunkach opieki lub kurateli. Choć są to stosunki podobne, opieka jest w większym stopniu nastawiona na zapewnienie nadzoru także nad osobą pozostającą pod opieką, a nie tylko nad jej majątkiem. W przypadku kurateli nacisk kładzie się przede wszystkim na zarząd majątkiem czy ogólnie − interesami osoby, nad którą roztoczona została kuratela. Ponieważ opieka znajduje zastosowanie w przypadku osób małoletnich bądź całkowicie ubezwłasnowolnionych, raczej mało prawdopodobne jest, aby tego typu relacja mogła zdarzyć się w praktyce zatrudniania pracowników w jednostkach oświaty.
Należy pamiętać o tym, że przepis art. 26 ustawy o pracownikach samorzążdowych będzie miał zastosowanie nie tylko w przypadku dyrektora szkoły, ale także w przypadku innych osób, które miałyby zostać bezpośrednim przełożonym osoby, z którą łączyłyby je bliskie relacje rodzinne.
Bezpośrednia podległość służbowa
Ostatni element przesądzający o zakazie zatrudnienia pracownika niepedagogicznego odnosi się do powstania bezpośredniej podległości służbowej pomiędzy osobami objętymi jedną z wyżej wskazanych relacji. Bezpośrednia podległość służbowa oznacza, że pomiędzy tymi osobami nie będzie żadnego pracownika, który stanowiłby organizacyjnie szczebel pośredni pomiędzy osobami określonymi w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych. W przypadku dużych jednostek oświatowych możliwe będą więc sytuacje, gdy osoba spokrewniona z dyrektorem będzie podlegała bezpośredniemu kierownictwu służbowemu innego pracownika, który będzie również pracownikiem zarządzającym, lecz niższego szczebla niż dyrektor (powstaje więc przykładowo relacja: dyrektor − pracownik zarządzający średniego szczebla − pracownik spokrewniony z dyrektorem).
Należy przy tym pamiętać o tym, że osoby złączone jednym z rodzajów więzi wskazanej w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych nie mogą w takim przypadku znajdować się nawet okresowo w bezpośredniej podległości służbowej (np. w wyniku reorganizacji zwolniony zostaje pracownik zarządzający średniego szczebla a jego obowiązki przejmuje spokrewniony z pracownikiem dyrektor, wobec czego nawiązuje się między nimi bezpośrednia podległość służbowa zabroniona przez art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych). Z drugiej strony należy pamiętać o tym, że przepis art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych będzie miał zastosowanie nie tylko w przypadku dyrektora szkoły, ale także w przypadku innych osób, które miałyby zostać bezpośrednim przełożonym osoby, z którą łączyłyby je bliskie relacje rodzinne.
Konsekwencje naruszenia zakazu
W przypadku nieprzestrzegania powyższego zakazu konsekwencje mogą ponieść zarówno dyrektor, jak i zatrudniony przez niego pracownik. W przypadku dyrektora możliwe jest oczywiście podjęcie przez właściwy organ decyzji odwołującej go ze stanowiska dyrektora w związku z naruszaniem przepisów dotyczących organizacji pracy szkoły i placówki (art. 38 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 34 a ust. 2 pkt 3 ustawy o systemie oświaty).
W przypadku pracownika pojawi się przesłanka do rozwiązania z nim umowy w trybie dyscyplinarnym (art. 52 k.p.), zwłaszcza jeżeli zataił on fakt pozostawania z dyrektorem w relacji niepozwalającej na jego zatrudnienie zgodnie z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych. W przypadku powstania jednej z relacji określonej w tym przepisie już w trakcie trwania zatrudnienia obu stron (np. jeden z małżonków zostaje dyrektorem w tej samej szkole, w której jest już zatrudniony jego współmałżonek) powinno dążyć się do takiego uregulowania stosunku pracy, by był on zgodny z zakazem wyrażonym w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych (jeżeli to możliwe − zmiana bezpośredniego przełożonego dla pracownika pozostającego w relacji określonej w art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych z dyrektorem, a w innych przypadkach − konieczność rozwiązania stosunku pracy).
