EMERYTURA BEZ WZGLĘDU NA WIEK
Nauczyciele zatrudnieni w publicznych i niepublicznych szkołach i przedszkolach mogą przejść na wcześniejszą emeryturę na podstawie art. 88 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2014 r., poz. 191 z późn. zm.). Muszą łącznie spełnić następujące warunki:
- posiadać 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze (tzw. praca „przy tablicy”) w wymiarze co najmniej pół etatu, a w przypadku nauczycieli szkół i przedszkoli specjalnych, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – 25-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej w szkolnictwie specjalnym,
- rozwiązać stosunek pracy na swój wniosek (w trybie wypowiedzenia lub po zaproponowaniu rozwiązania stosunku pracy na podstawie porozumienia stron) albo stosunek pracy ulega rozwiązaniu lub wygaśnięciu w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 5c i 7 KN, czyli w razie wypowiedzeniam z powodu zmian organizacyjnych, upływu 6 miesięcznego okresu stanu nieczynnego lub odmowy podjęcia pracy przez nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym.
Powyższe wymogi w każdym czasie może spełnić nauczyciel urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r. Natomiast nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., musieli spełnić warunki związane z wymaganym stażem do dnia 31 grudnia 2008 r., zaś ich stosunek pracy może zostać rozwiązany na powyższych zasadach także po tym dniu (wyrok SN z dnia 13 maja 2010 r., II UK 352/09, LEX nr 604 225), a dodatkowo nie przystąpili do OFE albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu państwa.
Z emerytury na podstawie art. 88 KN nie mogą niestety skorzystać młodsi nauczyciele.
Do pracy w szczególnym charakterze nie zalicza się zatrudnienia na umowę cywilnoprawną, zatrudnienia bez kwalifikacji (wyrok SN z dnia 25 czerwca 2010 r., II UK 64/10, LEX nr 607 446), pracy w szkole wyższej w charakterze nauczyciela akademickiego (uchwała SN z dnia 17 kwietnia 1989 r., III UZP 35/88, OSNC 1990, nr 4−5, poz. 54), pracy na stanowisku opiekuna dziecięcego w żłobku (wyrok SN z dnia 14 lutego 2013 r., III UK 51/12, OSNP 2013, nr 23−24, poz. 286), pracy na stanowisku trenera w klubie sportowym (wyrok SN z dnia 29 września 2000 r., II UKN 729/99, OSNP 2002, nr 10, poz. 244), urlopu dla poratowania zdrowia po dniu 1 lipca 2004 r(wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2009 r., I UK 308/08, OSNP 2010, nr 21−22, poz. 271), urlopu wychowawczego (postanowienie SN z dnia 6 maja 2008 r., I UK 1/08, LEX nr 829 086), urlopu bezpłatnego (wyrok SN z dnia 13 stycznia 2005 r., II UK 122/04, OSNP 2005, nr 15, poz. 232), prowadzenia zajęć dydaktycznych przez nauczyciela będącego właścicielem szkoły i podlegającego ubezpieczeniu społecznemu z tego tytułu bez nawiązania stosunku pracy (wyrok SN z dnia 4 lutego 2008 r., I UK 225/07, OSNP 2009, nr 9−10, poz. 121).
Do stażu pracy „przy tablicy” wlicza się natomiast zatrudnienie w stosunku pracy na podstawie umowy o pracę lub mianowania (wyrok SN z dnia 25 czerwca 2007 r., II UK 236/06, OSNP 2008, nr 15−16, poz. 233), urlop dla poratowania zdrowia do dnia 1 lipca 2004 r. (wyrok SN z dnia 8 lipca 2008 r., I UK 400/07, LEX nr 590 316), okresy niezdolności do pracy z powodu choroby i macierzyństwa (wyrok SN z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04, OSNP 2005, nr 22, poz. 361).
Do ogólnego 30- lub 25-letniego stażu nie wlicza się okresów składkowych i nieskładkowych przypadających po rozwiązaniu nauczycielskiego stosunku pracy (wyrok SN z dnia 2 lutego 2011 r., II UK 232/10, LEX nr 794 788).
Podstawą wymiaru emerytury, bez względu na wiek, ustala się na zasadach ogólnych określonych w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2015 r., poz. 748)
W okresach składkowych (w ogólnym stażu pracy) uwzględnia się natomiast m.in. okresy ubezpieczenia społecznego, pobierania zasiłku macierzyńskiego, czynnej służby wojskowej, zaś w nieskładkowych − m.in. okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego lub opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, urlopu bezpłatnego, nauki w szkole wyższej na jednym kierunku pod warunkiem ukończenia tej nauki, w wymiarze określonym programem studiów.
Na marginesie należy wskazać, że nauczyciel spełniający wymogi wcześniejszej emerytury z art. 88 KN nie podlega ochronie przed rozwiązaniem stosunkupracy przysługującej pracownikom w wieku przedemerytalnym (wyrok SN z dnia 5 lipca 2011 r., I PK 15/11, LEX nr 950 717).
Nauczyciel, który bezpośrednio przed przejściem na emeryturę pracował jednocześnie w co najmniej dwóch jednostkach oświatowych, musi ze wszystkimi zakończyć stosunki pracy. Nie traci prawa do emerytury nauczyciel, który wykonuje pracę nauczycielską na podstawie kolejnego stosunku pracy nawiązanego już po rozwiązaniu uprzedniego stosunku pracy w trybie art. 88 ust. 1 KN (wyrok SN z dnia 25 czerwca 2009 r., I UK 16/09, LEX nr 519 956). Natomiast niedopuszczalne jest zawarcie nowego stosunku pracy w kolejnym dniu po rozwiązaniu stosunku pracy dokonanym w celu uzyskania wcześniejszej emerytury.
Wcześniejsza emerytura nie przysługuje automatycznie nauczycielowi, który posiada wymagane okresy składkowe i nieskładkowe oraz zakończył zatrudnienie w jednostce oświatowej. Nauczyciel musi złożyć wniosek do ZUS o ustalenie prawa do wcześniejszej emerytury (wyrok SN z dnia 17 kwietnia 2008 r., II UK 194/07, LEX nr 490 383).
Podstawę wymiaru emerytury, bez względu na wiek, ustala się na zasadach ogólnych określonych w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2015 r., poz. 748), z tym że dodatkowo do podstawy wlicza się także wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe,
dodatki, świadczenia w naturze, jeśli ze świadczeń tych nauczyciel nie korzysta po przejściu na emeryturę lub rentę (np. wartość wyżywienia otrzymywanego nieodpłatnie lub częściowo nieodpłatnie – uchwała SN z dnia 16 czerwca 1986 r. III UZP 18/86, OSNC 1987, nr 4, poz. 48), oraz wszystkie nagrody uzyskane przez nauczyciela za osiągnięcia zawodowe w okresie, z którego wynagrodzenie stanowi podstawę wymiaru emerytury lub renty, a więc nie tylko nagrody dla nauczycieli za ich osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze (art. 49 KN), ale również inne nagrody przyznane nauczycielowi za osiągnięcia zawodowe (wyrok SN z dnia 5 sierpnia 1987 r., II URN 59/87, PiZS 1988, nr 4, poz. 83).
WCZEŚNIEJSZE EMERYTURY ZA PRACĘ W SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE
Zgodnie z art. 184 ustawy o emeryturach i rentach, osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które są zatrudnione jako nauczyciele, mogą przejść na wcześniejszą emeryturę, jeżeli na dzień 1 stycznia 1999 r. legitymowały się co najmniej 20-letnimi okresami składkowymi i nieskładkowymi w przypadku kobiety i 25-letnim stażem w przypadkum mężczyzny, w tym mają co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej w pełnym wymiarze czasu pracy. Wniosek o wcześniejszą emeryturę można złożyć po ukończeniu 55 lat przez kobiety, a 60 przez mężczyzn. Dodatkowo konieczne jest rozwiązanie stosunku pracy oraz nieprzystąpienie do OFE albo złożenie wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE – za pośrednictwem ZUS – na dochody budżetu państwa.
Zgodnie z art. 32 i 46 ww. ustawy i § 15 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. z 1983 r. Nr 8, poz. 43), nauczyciel urodzony po 31 grudnia 1948 r,. a przed 1 stycznia 1969 r., może przejść na wcześniejszą emeryturę, jeżeli do dnia 31 grudnia 2008 r. łącznie spełnił następujące warunki: osiągnął wiek 55 lat (kobieta) lub 60 lat (mężczyzna), a także posiadał na dzień 31 grudnia 2008 r. okres składkowy i nieskładkowy wynoszący: co najmniej 20 lat (kobieta) i 25 lat (mężczyzna), w tym 15 lat pracy w szczególnym charakterze, czyli pracy nauczycielskiej wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy
EMERYTURA POMOSTOWA
W aktualnym stanie prawnym tylko nieliczni nauczyciele mogą skorzystać z pomostówek. Zgodnie z art. 3 ust. 3 i art. 4 oraz poz. 21 załącznika nr 2 do ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 965), taki przywilej przysługuje nauczycielom, wychowawcom i innym pracownikom pedagogicznym zatrudnionym w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych, o ile po dniu 31 grudnia 2008 r. byli zatrudnieni w oświacie w pełnym wymiarze zajęć i dodatkowo spełniają dalsze warunki:
- urodzili się po 31 grudnia 1948 r.;
- osiągnęli wiek: 55 lat − kobieta i 60 lat – mężczyzna;
- mają 15-letni okres składkowy pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
- posiadają okresy składkowe i nieskładkowe (łącznie) − 20 lat kobieta i 25 lat − mężczyzna; okresy nieskładkowe mogą być uwzględnione w rozmiarze nie większym niż 1/3 wszystkich okresów składkowych;
- wykonywali pracę uprawniającą do emerytury pomostowej także przed 1 stycznia 1999 r.;
- ich stosunek pracy został rozwiązany.
Z powyższego wynika, że rozwiązanie stosunku pracy stanowi jeden z warunków nabycia prawa do emerytury pomostowej. Nauczyciel, który ubiega się o przyznanie prawa do takiej emerytury, musi wraz z wnioskiem i dokumentacją składaną do ZUS przedłożyć oświadczenie o rozwiązaniu stosunku pracy lub świadectwo pracy. Ewentualne braki w dokumentacji powinny zostać usunięte w terminie wyznaczonym przez ZUS, w przeciwnym razie (gdy stosunek pracy nie został rozwiązany i nie można tego faktu wykazać) ZUS wyda decyzję odmowną.
W czasie pobierania emerytury pomostowej nauczyciel może pracować, podwarunkiem jednak że nie w szkolnictwie ani że nie będzie wykonywał innej pracy o szczególnym charakterze lub w szczególnych warunkach. Pomostówka przysługuje przez okres od osiągnięcia wiek uprawniającego do tej emerytury (55 lub 60 lat) do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego (nawet jeśli nauczyciel nie ma ustalonego prawa do powszechnej emerytury) albo wcześniejszego nabycia prawa do innego rodzaju emerytury, ewentualnie do śmierci. W związku z tym już w trakcie pobierania emerytury pomostowej nauczyciel powinien wystąpić do ZUS o przyznanie innej emerytury, zwłaszcza powszechnej, aby zapewnić sobie ciągłość świadczeń.
ŚWIADCZENIE KOMPENSACYJNE
Nie jest ono wcześniejszą emeryturą, ale − podobnie jak pomostówka − ma charakter przejściowy, ponieważ również przysługuje od dnia poprzedzającego dzień nabycia prawa do emerytury, do dnia osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego lub do dnia śmierci uprawnionego.
Ze świadczenia mogą skorzystać nauczycielezatrudnieni w publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego, w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowyc ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych oraz specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościamisprzężonymi realizację odpowiednio obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki oraz w placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.
Oprócz spełnienia wymogu zatrudnienia w jednej z ww. placówek, zgodnie z art. 4 ust. 1 i 3 w zw. z art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. Nr 97, poz. 800 z późn. zm.), nauczyciel musi także spełnić dalsze warunki:
- posiadać okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 30 lat, w tym 20 lat w ww. publicznych i niepublicznych szkołach, przedszkolach i placówkach co najmniej w wymiarze 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć;
- osiągnąć wiek, wzrastający co 2 lata, który wynosi w 2015 r. i 2016 r. 55 lat w przypadku kobiet i 56 lat w przypadku mężczyzn, a w latach 2031−2032 − 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn;
- rozwiązać stosunek pracy ze szkołą na swój wniosek (w trybie wypowiedzenia lub po zaproponowaniu rozwiązania stosunku pracy na podstawie porozumienia stron) albo stosunek pracy może ulec rozwiązaniu lub wygaśnięciu w razie wypowiedzenia z powodu zmian organizacyjnych, upływu 6-miesięcznego okresu stanu nieczynnego lub odmowy podjęcia pracy przez nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym; wymóg ten spełnia także rozwiązanie umowy o pracę na czas określony z upływem okresu, na jaki została zawarta (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 lipca 2014 r., III AUa 308/14, LEX nr 1 493 726).
Wysokość świadczenia kompensacyjnego ustala się jak emeryturę z tzw. I filaru
Nauczyciele, którzy nie spełniają warunków do skorzystania z wcześniejszej emerytury lub świadczenia kompensacyjnego, korzystają z emerytury w powszechnym wieku emerytalnym, na zasadach dotyczących ogółu pracowników.
