Tytoń i e-papierosy
Od dnia 8 września 2016 r. obowiązują zaostrzone regulacje ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 298), które m.in. mają zapewnić prawo osób niepalących do życia w środowisku wolnym od dymu tytoniowego, pary z papierosów elektronicznych i substancji uwalnianych za pomocą nowatorskich wyrobów tytoniowych. Ustawa w art. 2 pkt 19 i 20 definiuje m.in. pojęcie papierosa (zrolowany tytoń, który może być spożywany w drodze procesu spalania, w tym tytoń zrolowany, który w drodze prostej, nieprzemysłowej obróbki jest owijany w bibułę papierosową), papierosa elektronicznego (wyrób, który może być wykorzystywany do spożycia pary zawierającej nikotynę za pomocą ustnika, lub wszystkie elementy tego wyrobu, w tym kartridże, zbiorniki i urządzenia bez kartridża lub zbiornika, zarówno jednorazowego użytku albo wielokrotnego napełniania) oraz nowatorskiego wyrobu tytoniowego (wyrób tytoniowy inny niż papieros, tytoń do samodzielnego skręcania papierosów, tytoń fajkowy, tytoń do fajki wodnej, cygaro, cygaretka, tytoń do żucia, tytoń do nosa lub tytoń do stosowania doustnego).
Na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 2 ww. ustawy na terenie jednostek organizacyjnych systemu oświaty zabronione jest palenie wyrobów tytoniowych, w tym nowatorskich wyrobów tytoniowych, oraz palenie papierosów elektronicznych. Zakaz dotyczy wszystkich osób przebywających na terenie szkoły – pracowników, uczniów, rodziców i innych osób, zarówno w budynku, jak i na zewnątrz w obrębie terenu jednostki oświatowej.
Dyrektor szkoły ma obowiązek zadbania o to, aby w widocznych miejscach zostały zamieszczone odpowiednie oznaczenia słowne i graficzne informujące o zakazie palenia wyrobów tytoniowych i e-papierosów na terenie należącym do szkoły (art. 5 ust. 1a ustawy). Za brak tabliczki informującej o zakazie palenia grozi grzywna do 2000 zł (art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy).
Wyjątkowo dyrektor, jeśli wykonuje obowiązki właściciela lub zarządcy budynku szkolnego, może wyznaczyć palarnię dla pracowników w pomieszczeniach zakładu pracy (art. 5a ust. 3 pkt 5 ustawy). Dyrektor nie ma takiego obowiązku, nawet na wyraźne życzenie pracowników. Natomiast nie jest upoważniony do wyznaczenia palarni w tych przypadkach, w których szkoła korzysta z wynajętych lub użyczonych pomieszczeń. Wówczas o wydzieleniu palarni decyduje właściciel budynku.
Jeśli w szkole została wydzielona palarnia, tylko tam nauczyciele i pracownicy niepedagogiczni mogą palić wyroby tytoniowe i e-papierosy. Stosowanie takich wyrobów jest zakazane w innych miejscach, nawet za przyzwoleniem pozostałych pracowników (np. w pokoju nauczycielskim, w toaletach czy pomieszczeniach socjalnych). Za palenie poza palarnią grozi mandat za wykroczenie w wysokości do 500 zł, nakładany przez Państwową Inspekcję Sanitarną (art. 13 ust. 2 ustawy).
Alkohol
Na terenie szkół oraz zakładów pracy zabroniona jest sprzedaż, podawanie i spożywanie napojów alkoholowych − art. 14 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 487). Zakazane jest także samo wnoszenie napojów alkoholowych na teren miejsca pracy. Osoby posiadające przy sobie napoje alkoholowe mają obowiązek przekazania ich do depozytu pod rygorem niewpuszczenia bądź usunięcia z terenu szkoły (art. 16 ust. 1 i 2 ww. ustawy). Dyrektor powinien poinformować pracowników (oraz
Odpowiedzialność za popełnienie wykroczenia grozi również dyrektorowi, który nie reaguje na znane mu przypadki podawania lub spożywania alkoholu lub sam dopuszcza do sprzedawania, podawania lub spożywania napojów alkoholowych na terenie jednostki oświatowej (art. 44 ustawy).
uczniów) o zakazie wnoszenia napojów alkoholowych oraz rygorach w razie niezastosowania się do tego zakazu. Dyrektor lub wyznaczona osoba (np. woźny) mają obowiązek odmówienia wpuszczenia na teren szkolny osób, w stosunku do których powzięły uzasadnione podejrzenie, że wbrew zakazowi wnoszą napoje alkoholowe. Pracownik w takiej sytuacji może zażądać przeprowadzenia kontroli, która − jeśli okaże się, że podejrzenia o wnoszenie alkoholu były bezzasadne − skutkuje obowiązkiem wpuszczenia pracownika do szkoły (§ 1 ust. 2 i 3 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 11 maja 1983 r. w sprawie zasad i trybu postępowania w razie wnoszenia napojów alkoholowych na tereny objęte zakazem ich wnoszenia − Dz. U. z 1983 r. Nr 25, poz. 105).
Za alkohol przyjęty w depozyt wydaje się pokwitowanie, które określa ilość, rodzaj i gatunek alkoholu, uiszczoną opłatę oraz pouczenie o terminie odebrania depozytu i skutkach niedotrzymania tego terminu. Pokwitowanie stanowi druk ścisłego zarachowania oraz jest oznaczone kolejnym numerem, który jednocześnie umieszcza się na naczyniu. Pokwitowanie sporządza się w dwóch egzemplarzach; drugi egzemplarz stanowi dowód przyjęcia i przechowywania napoju alkoholowego w depozycie. Opłata za przechowywanie w depozycie wynosi 1 gr za jedno naczynie oraz jest opłacana przy przyjmowaniu napoju alkoholowego do depozytu. Wpływy z tytułu opłat przeznacza się na cele związane z organizowaniem warunków przechowywania napojów alkoholowych w depozycie oraz na cele związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi.
Za przechowywanie napojów alkoholowych w depozycie przez okres dłuższy niż określony w pouczeniu zawartym w pokwitowaniu pobiera się dodatkową opłatę w wysokości 1 gr w pierwszym dniu i 2 gr za każdy następny dzień przechowywania. Pracownik, który odbiera alkohol z depozytu, zwraca pokwitowanie. W razie nieodebrania napoju alkoholowego z depozytu w terminie 5 dni od daty oddania na przechowanie składający może domagać się jedynie zwrotu pieniędzy w kwocie odpowiadającej wartości przechowywanego napoju alkoholowego pomniejszonej o kwotę stanowiącą należność przechowawcy z tytułu opłat za przechowanie. Nieodebrane z depozytu w ciągu 5 dni napoje alkoholowe podlegają niezwłocznemu komisyjnemu zniszczeniu. Z czynności tej sporządza się protokół. Dyrektor ma obowiązek prowadzenia ewidencji depozytów i opłat za przechowywanie napojów alkoholowych oraz protokołów zniszczenia (§§ 2–5 rozporządzenia).
W razie uzasadnionego podejrzenia, że pracownik przyszedł do pracy w stanie po użyciu alkoholu albo spożywał alkohol w czasie pracy, dyrektor lub inna upoważniona osoba mają obowiązek niedopuszczenia lub odsunięcia takiego pracownika od pracy. Pracownikowi należy zakomunikować tę decyzję oraz okoliczności stanowiące podstawę jej wydania (art. 17 ust. 1 ustawy). Przepisy nie określają formy polecenia dotyczącego zaprzestania lub niepodejmowania pracy, stąd wystarczające jest ustne polecenie. Zarówno dyrektor, inny przełożony lub sam pracownik mogą przeprowadzić badanie stanu trzeźwości pracownika. Zabiegu pobrania krwi może dokonać wyłącznie fachowy pracownik służby zdrowia, a zbadanie próbki krwi jest zastrzeżone dla instytucji zdrowotnych (art. 17 ust. 3 ustawy). Natomiast na terenie szkoły możliwe jest zbadanie zawartości alkoholu w wydychanym powietrzu, jednak metodami nieinwazyjnymi oraz bez stosowania przymusu wobec pracownika, na zasadach określonych w przepisach rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 11 grudnia 2015 r. w sprawie badań na zawartość alkoholu w organizmie (Dz. U. z 2015 r., poz. 2153). Badanie bez zgody pracownika może przeprowadzić np. policja. Badanie tzw. alkomatem powinno być wykonywane przy użyciu jednorazowego ustnika wyjętego z opakowania otwartego w obecności badanego. W razie stwierdzenia alkoholu w wydychanym powietrzu udokumentowanie faktu, terminu i wyniku badania powinno nastąpić protokolarnie, natomiast pracownik ma prawo zgłosić również żądanie sporządzenia protokołu, gdy wynik wynosi 0,00 mg/l. W protokole w szczególności należy wymienić: dane osoby badanej, personalia osoby przeprowadzającej badanie oraz obecnej przy badaniu, datę, godzinę i minutę oraz miejsce badania; nazwę, model i numer fabryczny analizatora wydechu, którym przeprowadzono badanie; informację o żądaniu przez osobę badaną przeprowadzenia badania krwi; ewentualne uwagi osoby badanej co do sposobu przeprowadzenia badania, jeżeli zostały zgłoszone. Pracownik może zakwestionować wynik badania oraz rzetelność zastosowanego urządzenia. W takich przypadkach pracodawca powinien poinformować o możliwości poddania się badaniu krwi.
Pracownik szkoły, który na jej terenie spożywa napoje alkoholowe, zarówno przyniesione przez siebie, jak i uzyskane od innych osób, popełnia wykroczenie zagrożone karą grzywny do 5000 zł (art. 431 § ust. 1 ustawy). Odpowiedzialność za popełnienie wykroczenia grozi również dyrektorowi, który nie reaguje na znane mu przypadki podawania lub spożywania alkoholu lub sam dopuszcza do sprzedawania, podawania lub spożywania napojów alkoholowych na terenie jednostki oświatowej (art. 44 ustawy).
Substancje odurzające i psychotropowe
Szkoła powinna być miejscem całkowicie wolnym od narkotyków, dopalaczy i innych substancji psychotropowych. Jednostki oświatowe są ustawowo zobowiązane do przeciwdziałania narkomanii − art. 5 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 224).
Na podstawie art. 58 i art. 62 ww. ustawy przestępstwem jest m.in. udzielanie innej osobie środka odurzającego lub substancji psychotropowej, ułatwianie albo umożliwianie ich użycia albo nakłanianie do użycia takiego środka lub substancji, a także samo posiadanie takiego środka lub substancji. Szczegółowe listy wymieniające zabronione środki odurzające oraz środki psychotropowe zawierają załączniki do ustawy. W razie podejrzenia lub stwierdzenia postępowania przez pracownika w sposób naruszający prawo dyrektor lub inna upoważniona osoba powinna niezwłocznie wezwać policję oraz w miarę możliwości zabezpieczyć nieznaną substancję, której skład i pochodzenie zbadają uprawnione organy.
Formalnie przestępstwem nie jest samo znajdowanie się po użyciu środka odurzającego, ponieważ stwierdzenie w organizmie osoby obecności narkotyków nie jest związane z automatycznym przyjęciem, że osoba znajdowała się wcześniej w ich posiadaniu. Jednak z ostrożności pracownik, który może znajdować się pod wpływem narkotyków lub innych niedozwolonych substancji, powinien zostać odsunięty od pracy i odseparowany od uczniów ze względu na bezpieczeństwo oraz higienę nauki i pracy. Okoliczności związane ze znalezieniem się w stanie odurzenia powinna zbadać policja, której należy zgłosić – w zależności od okoliczności konkretnego przypadku − narażenie innych osób na bezpośrednie niebezpieczeństwo utarty życia albo uszczerbku na zdrowiu, niedopełnienie obowiązków związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy (np. wynikających z obowiązku opieki nad uczniami).
Dyrektor nie jest upoważniony do zbadania pracownika szkoły narkotestem. Test zasadniczo powinien przeprowadzić lekarz, ponieważ przeprowadzenie badania na obecność narkotyków jest formą badania medycznego (polega na badaniu krwi, plwociny, potu lub moczu). Zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 z późn. zm.) badanie może przeprowadzić lekarz i to po wyrażeniu zgody przez pacjenta. Przeprowadzenie takiego badania może nastąpić na zlecenie policji, jeśli zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa przez pracownika. Jeśli ewentualnie dyrektor (lub inny wyznaczony pracownik) zdecyduje się wykonać narkotest za zgodą pracownika, należy pamiętać o obowiązku poszanowania jego dóbr osobistych, zwłaszcza godności, a także o tym, że często apteczne testy dają niemiarodajne wyniki, które łatwo mogą zostać zakwestionowane przez badaną osobę.
Konsekwencje służbowe
Zarówno nauczyciele, jak i pracownicy niepedagogiczni podlegają odpowiedzialności porządkowej za naruszenie organizacji i porządku pracy (art. 75 ust. 2 KN, art. 108 § 1 k.p.). Przepisy wprost uprawniają do ukarania najsurowszą karą – pieniężną, za stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy. Wymierzenie kary w tej formie w związku z paleniem wyrobów tytoniowych czy znajdowania się w stanie odurzenia jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy pracownik jednocześnie naruszył przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisy przeciwpożarowe albo opuścił pracę bez usprawiedliwienia. W pozostałych przypadkach może zostać ukarany upomnieniem lub naganą. Aby uniknąć wątpliwości co do tego, czy stosowanie używek na terenie szkoły lub ewentualnie pozostawanie pod wpływem niektórych z nich stanowi naruszenie organizacji i porządku pracy, stosowne zapisy w tym zakresie powinny znaleźć się w regulaminie pracy (art. 1041 § 1 pkt 1 k.p.).
W zależności od konkretnego przypadku w odniesieniu do nauczyciela należałoby rozważyć, czy ukaranie karą porządkową nie będzie mało dolegliwą sankcją i czy raczej nie byłoby uzasadnione wszczęcie postępowania dyscyplinarnego. W aktualnym stanie prawnym nauczycielowi za ten sam czyn nie mogą być wymierzone dwie kary – porządkowa oraz dyscyplinarna (art. 85 ust. 4 pkt 2 KN). Jeśli w ocenie dyrektora nauczyciel zatrudniony przez mianowanie nie powinien dalej pracować w szkole, wymierzenie kary dyscyplinarnej skutkującej rozwiązaniem stosunku pracy jest jedynym dopuszczalnym trybem zwolnienia nauczyciela.
Natomiast w odniesieniu do pracowników zatrudnionych na podstawie przepisów k.p. ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych może skutkować rozwiązaniem umowy o pracę ze skutkiem natychmiastowym (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.). Pracodawca może także zwolnić pracownika stosującego używki za wypowiedzeniem, które stanowi zwykły tryb rozwiązania umowy o pracę, bez konieczności zaistnienia szczególnych okoliczności. Dotyczy to również nauczyciela zatrudnionego na podstawie umowy o pracę zawartej na podstawie przepisów KN, z zastrzeżeniem upływu okresu wypowie-
dzenia ze skutkiem na koniec roku szkolnego (art. 27 ust. 1 KN).
Pracownika mogą również spotkać łagodniejsze sankcje, np. brak przyznania premii, nagrody lub dodatku motywacyjnego, czyli składników wynagrodzenia uzależnionych od pozytywnej oceny pracy. W razie odsunięcia lub niedopuszczenia do pracy pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia za okres nieświadczenia pracy (art. 80 k.p.).
Pracownicy szkoły powinni pamiętać, że za nieprzestrzeganie zakazów dotyczących stosowania używek mogą ich spotkać rożne konsekwencje. W trosce o dobro i prawidłowy rozwój oraz zdrowie uczniów dyrektorzy powinni odpowiednio reagować, a także egzekwować przestrzeganie obowiązujących norm.
