Nauczycielskie świadczenia kompensacyjne

Zgodnie z art. 2 ustawy, użyte w ustawie określenie nauczyciel oznacza nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w:

• publicznych i niepublicznych przedszkolach,
• szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych,
• publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 5 i 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).

System oświaty obejmuje między innymi młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodki umożliwiające dzieciom i młodzieży z różnego rodzaju upośledzeniami, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi, realizację odpowiednio obowiązku przedszkolnego obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, a także placówki 
zapewniające opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.
Jednostki wymienione w art. 2 pkt 5 ustawy o systemie oświaty − to jednostki, których działalność ma służyć zaspokojeniu szeroko rozumianych potrzeb edukacyjnych tych dzieci i młodzieży, których dysfunkcje (psychiczne, intelektualne czy też społeczne) uniemożliwiają uczestnictwo w zajęciach prowadzonych w szkołach.
Świadczenie kompensacyjne może być przyznane tylko takiemu nauczycielowi, który ostatnio przed zgłoszeniem wniosku o to świadczenie pozostawał w stosunku pracy na stanowisku nauczyciela w którejś ww. jednostek. Jeśli więc po ustaniu tego stosunku pracy, a jeszcze przed zgłoszeniem tego wniosku, nauczyciel podjął inne zatrudnienie lub działalność, nie może nabyć prawa do świadczenia kompensacyjnego. 
Świadczenie kompensacyjne może natomiast uzyskać nauczyciel, który po rozwiązaniu stosunku pracy na stanowisku nauczyciela, zawartego z jedną z ww. jednostek, aż do czasu zgłoszenia wniosku o to świadczenie nie wykonywał żadnego zatrudnienia lub działalności.
Świadczenie kompensacyjne przysługuje nauczycielom, którzy spełnili łącznie poniższe warunki.

1 Osiągnęli określony wiek:

• r 55 lat w przypadku kobiet i 56 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2015−2016),
• 55 lat w przypadku kobiet i 57 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2017−2018),
• 55 lat w przypadku kobiet i 58 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2019−2020),
• 55 lat w przypadku kobiet i 59 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2021−2022),
• 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2023−2024),
• 56 lat w przypadku kobiet i 61 lat w przypadku mężczyzn (w latach 2025−2026),
• 57 lat w przypadku kobiet i 62 lata w przypadku mężczyzn (w latach 2027−2028),
• 58 lat w przypadku kobiet i 63 lata w przypadku mężczyzn (w latach 2029−2030),
• 59 lat w przypadku kobiet i 64 lata w przypadku mężczyzn (w latach 2031−2032);

2 Mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy w publicznych i niepublicznych przedszkolach, szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych, publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego oraz w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych oraz specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodkach umożliwiających dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi realizację odpowiednio obowiązku szkolnego i obowiązku nauki oraz placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć;

3 Rozwiązali stosunek pracy, przy czym jeśli mają kilku pracodawców, oznacza to rozwiązanie stosunku pracy z każdym z nich, bez względu na wymiary czasu pracy; dotyczy to nie tylko oświaty, ale też innych pracodawców. 

Należy podkreślić, że dla ustalenia wieku, który wymagany jest do przyznania świadczenia kompensacyjnego, nie ma znaczenia data zgłoszenia wniosku o to świadczenie.
Nauczyciele, którzy do dnia 31 grudnia 2032 r. nie ukończą wieku 59 lat dla kobiet i 64 lat dla mężczyzn, nie będą już mogli nabyć prawa do świadczenia kompensacyjnego. Uzyskają oni prawo do emerytury po tym, jak ukończą powszechny wiek emerytalny (zróżnicowany dla kobiet i mężczyzn w zależności od daty urodzenia). Tym samym ustawodawca ograniczył czas obowiązywania ustawy o świadczeniach kompensacyjnych do 31 grudnia 2032 r.
Prawo do świadczenia kompensacyjnego mogą także uzyskać ci nauczyciele, którzy urodzili się przed dniem 1 stycznia 1954 r., a więc takie osoby, które wiek 55 lat ukończyły przed dniem 1 stycznia 2009 r. Nauczyciele ci mogą nabyć prawo do świadczenia kompensacyjnego wtedy, gdy po ukończeniu wieku 55 lat: 

• pozostają w stosunku pracy w charakterze nauczyciela z jednostką wymienioną w art. 2 pkt 1 ustawy, jeśli stosunek ten rozwiążą lub ulegnie on wygaśnięciu w trybie przewidzianym w ustawie, lub 
• nie pozostają w stosunku pracy w charakterze nauczyciela z jednostką wymienioną w art. 2 pkt 1 ustawy, ale po rozwiązaniu lub wygaśnięciu tego stosunku pracy, a przed przejściem na świadczenie kompensacyjne, nie wykonywali żadnej innej pracy ani działalności.

Należy także pamiętać o tym, że nauczycielom spełniającym warunki dotyczące wieku i miejsca zatrudnienia świadczenie przysługuje także wtedy, gdy rozwiązanie stosunku pracy lub wygaśnięcie stosunku pracy nastąpi z powodu:

• likwidacji szkoły lub placówki albo częściowej likwidacji szkoły lub placówki,
• przeniesienia nauczyciela w stan nieczynny,
• przywrócenia do pracy nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym. 

Do 30 lat stażu wlicza się okresy składkowe i okresy nieskładkowe, z tym że tych drugich nie może być więcej niż 1/3 udowodnionych składkowych. W sytuacji wystąpienia zbiegu okresów, zalicza się korzystniejszy. 
Przypomnieć należy, że do okresów składkowych zalicza się głównie okresy opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, a więc okresy zatrudnienia, prowadzenia działalności gospodarczej, a także niektóre inne okresy, za które składka nie została opłacona, ponieważ nie było takiego obowiązku. Natomiast okresy nieskładkowe to co do zasady okresy nieaktywności zawodowej, które charakteryzują się nieopłacaniem składek na ubezpieczenia społeczne (a więc wszelkiego rodzaju okresy pobierania zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy, świadczenia przedemerytalnego, okresy studiów wyższych).
Nauczyciel musi też wykazać co najmniej 20 lat pracy w placówkach oświatowych. Do okresów tych nie zalicza się: 

• czasu niezdolności do pracy, za który wypłacone zostało wynagrodzenie, zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, 
• urlopu macierzyńskiego,
• urlopu wychowawczego,
• urlopu dla poratowania zdrowia, 
• pozostawania w stanie nieczynnym, 
• przebywania na urlopie udzielonym w związku z dalszym kształceniem się, 
• służby wojskowej, 
• urlopu bezpłatnego,
• czasu niewykonywania pracy, za który nauczycielowi wypłacono na podstawie Karty Nauczyciela wynagrodzenie za czas usprawiedliwionej nieobecności.

Istotne jest też, że nauczycielska praca musi być wykonywana w co najmniej połowie obowiązującego wymiaru czasu pracy. 
Należy pamiętać o tym, że świadczenie kompensacyjne przysługuje nauczycielowi tylko wtedy, gdy ostatnim stosunkiem pracy przed przejściem na to świadczenie był stosunek pracy w oświacie. Jeżeli nauczyciel pozostawał równocześnie w kilku różnych stosunkach pracy, w tym poza szkolnictwem, to nabędzie prawo do świadczenia kompensacyjnego pod warunkiem, że te stosunki pracy zostaną rozwiązane nie później niż w dniu rozwiązania stosunku pracy w oświacie. 
Problematyczna jest w tym kontekście kwestia prowadzenia przez nauczycieli działalności gospodarczej w czasie pozostawania w stosunku pracy. Co do zasady, aby otrzymać świadczenie kompensacyjne, nauczyciel powinien rozwiązać wszystkie stosunki prawne. Nie dotyczy to jednak działalności gospodarczej − nie ma obowiązku rezygnacji z niej ani jej zawieszenia w okresie, gdy nauczyciel stara się o świadczenie. Działalność gospodarcza nie powoduje bowiem powstania stosunku pracy nauczyciela, dlatego też regulacje ustawy nie dotyczą działalności gospodarczej.
Niewykonywanie pracy w szkole w okresie poprzedzającym bezpośrednio zgłoszenie wniosku nie przeszkodzi w uzyskaniu tego świadczenia.
Należy podkreślić, że zarówno 30-letni okres składkowy i nieskładkowy, jak również 20-letni okres pracy nauczycielskiej, musi być osiągnięty najpóźniej na dzień rozwiązania stosunku pracy. Przy dokonywaniu oceny tego, czy stosunek pracy został rozwiązany na wniosek nauczyciela, ZUS stosuje rozstrzygnięcia obowiązujące przy ustalaniu prawa do emerytury bez względu na wiek, określonego w art. 88 ustawy Karta Nauczyciela.
Prawo do świadczenia powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. W przypadku pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego prawo do świadczenia powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku lub świadczenia.

Prawo do świadczenia ustaje z dniem:

1) poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego;
2) poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku:
a) 60 lat − w przypadku kobiet,
b) 65 lat − w przypadku mężczyzn,
jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach;
3) śmierci uprawnionego.

Należy również pamiętać o tym, że − inaczej niż w przypadku emerytur pomostowych − prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego ulega zawieszeniu, jeśli nauczyciel podejmie pracę w jednostkach oświaty, i to bez względu na to, w jakim charakterze zostanie tam zatrudniony. Nauczycielowi wolno pracować bez groźby automatycznego zawieszenia świadczenia na stanowisku niepedagogicznym w kuratorium oświaty bądź okręgowej komisji egzaminacyjnej. Można więc być pracownikiem ds. ekonomicznych w kuratorium, ale nie można w szkole podstawowej. 
Określone przez ustawę ograniczenia w dorabianiu do świadczeń z ZUS obowiązują nauczyciela tylko do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Potem nauczyciel może podjąć pracę w placówce oświatowej bez ryzyka utraty emerytury. 
Świadczenia kompensacyjnego – w przeciwieństwie do emerytur – nie przelicza się, uwzględniając kolejne okresy pracy. Dlatego też wszelkie składki opłacone po przejściu na świadczenie kompensacyjne (na przykład z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej albo stosunku pracy poza oświatą) nie zwiększą jego wysokości, natomiast mogą korzystnie wpłynąć na wysokość emerytury przyznawanej wraz z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego.
Świadczenie kompensacyjne obliczane jest na podstawie stanu konta ubezpieczonego w ZUS. Kwotę świadczenia otrzymuje się przez podzielenie ustalonej dla tego celu podstawy obliczenia emerytury przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według tabeli średniego dalszego trwania życia obowiązującej w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie tego świadczenia (obecnie wynosi ono 247,3 miesiąca). Na podstawę obliczenia emerytury składa się kwota zgromadzonych na koncie składek na ubezpieczenie emerytalne, z uwzględnieniem ich waloryzacji, oraz kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego.
Dla nauczyciela będącego członkiem otwartego funduszu emerytalnego składki na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowane na jego koncie w ZUS, zwiększa się przez pomnożenie przez wskaźnik korygujący 19,52/12,22. W ten sposób zostaje odtworzona pełna składka, która zostałaby zewidencjonowana na tym koncie, gdyby ZUS nie odprowadził części tej składki do OFE.