Zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 191), przepisom ustawy podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:
- publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli,
- zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-konsultacyjnych,
- publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.
Zatrudnienie nauczycieli w tych placówkach zawsze następuje na podstawie przepisów Karty Nauczyciela. Wyjątkiem jest zatrudnienie osób nieposiadających przygotowania pedagogicznego. Takie osoby − o ile w ocenie dyrektora posiadają kwalifikacje do zajmowania danego stanowiska − zatrudnia się na podstawie Kodeksu pracy (o czym będzie mowa w dalszej części artykułu).
Tak więc zatrudnienie nauczycieli na podstawie Kodeksu pracy następuje jedynie w szkołach i przedszkolach niepublicznych nieposiadających uprawnień szkół publicznych, gdyż organy prowadzące te szkoły nie są zobowiązane do stosowania przepisów Karty Nauczyciela.
Najważniejszym przepisem regulującym kwestię nawiązania stosunku pracy z nauczycielem jest art. 10 Karty Nauczyciela. Zgodnie z tym przepisem, stosunek pracy z nauczycielem nawiązuje się w szkole lub przedszkolu, a w przypadku powołania zespołu szkół jako odrębnej jednostki organizacyjnej − w zespole szkół, na podstawie umowy o pracę lub mianowania.
Karta Nauczyciela rozróżnia więc stosunek pracy na podstawie mianowania i na podstawie umowy o pracę (ten drugi przypadek nie jest tożsamy z zatrudnieniem na podstawie Kodeksu pracy).
Nauczyciel – stażysta
Z osobą rozpoczynającą pracę w szkole lub przedszkolu stosunek pracy zawsze nawiązywany jest na podstawie umowy o pracę na czas określony − na jeden rok szkolny − w celu odbycia stażu wymaganego do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego. Warunkiem nawiązania stosunku pracy z osobą, która chce pracować na stanowisku nauczyciela, jest posiadanie odpowiednich dla danego stanowiska kwalifikacji. Jeśli osoba taka nie posiada kwalifikacji, nie stosuje się do niej przepisów Karty Nauczyciela.
Osoba rozpoczynająca pracę w szkole nazywana jest nauczycielem stażystą. Taka osoba musi mieć odpowiednie kwalifikacje i przygotowanie pedagogiczne, a umowa o pracę jest umową terminową − roczną.
W szczególnych przypadkach uzasadnionych potrzebami szkoły dopuszcza się nawiązanie stosunku pracy z osobą legitymującą się wymaganym poziomem wykształcenia, lecz nieposiadającą przygotowania pedagogicznego, o ile osoba ta zobowiąże się do uzyskania przygotowania pedagogicznego w trakcie odbywania stażu. W przypadku gdy nauczyciel w ciągu pierwszego roku pracy w szkole nie uzyska przygotowania pedagogicznego z przyczyn od niego niezależnych, z nauczycielem może być zawarta umowa o pracę na kolejny jeden rok szkolny. Staż wymagany do ubiegania się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego przedłuża się do czasu uzyskania przygotowania pedagogicznego.
Nauczyciel kontraktowy
Gdy nauczyciel uzyska już stopień awansu − nauczyciela kontraktowego − stosunek pracy nawiązuje się z nim na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony.
Z kolei po uzyskaniu kolejnego stopnia awansu zawodowego − nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego − stosunek pracy przekształca się (lub nawiązuje − jeśli nauczyciel zmienia szkołę) w stosunek pracy na podstawie mianowania. Jednak aby doszło do nawiązania stosunku pracy na podstawie mianowania, nie wystarczy już posiadanie odpowiednich kwalifikacji, przygotowania pedagogicznego i odpowiedniego stopnia awansu zawodowego.
Aby doszło do mianowania, nauczyciel:
- musi posiadać obywatelstwo polskie, z tym że wymóg ten nie dotyczy obywateli państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym,
- musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych i korzystać z praw publicznych,
- nie może się przeciwko niemu toczyć postępowanie karne lub dyscyplinarne, lub postępowanie o ubezwłasnowolnienie,
- nie może być karany za przestępstwo popełnione umyślnie,
- musi posiadać kwalifikacje wymagane do zajmowania danego stanowiska,
- muszą istnieć warunki do zatrudnienia nauczyciela w szkole w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony.
Jeśli wszystkie powyższe warunki są spełnione, z nauczycielem nawiązuje się stosunek pracy na podstawie mianowania, a jeśli nauczyciel przed spełnieniem tych warunków pozostawał w stosunku pracy, umowa o pracę przekształca się w mianowanie z mocy prawa z pierwszym dniem miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym spełnione zostały wszystkie warunki.
Pamiętać jednak należy o tym, że aby doszło do mianowania, wszystkie te warunki muszą być spełnione łącznie. Jeśli nie ma możliwości zatrudnienia nauczyciela posiadającego stopień awansu zawodowego nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego w pełnym wymiarze czasu pracy, wówczas stosunek pracy jest zawarty na podstawie umowy na czas nieokreślony.
Umowę na czas określony można zawrzeć tylko z nauczycielem stażystą. Oczywiście i od tej zasady są wyjątki. Zgodnie bowiem z art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela, w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, w tym w trakcie roku szkolnego, z osobą rozpoczynającą pracę w szkole, z nauczycielem kontraktowym lub z nauczycielami mianowanym i dyplomowanym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony.
Przepisy Karty Nauczyciela nie definiują pojęcia „potrzeby wynikającej z organizacji nauczania”. Oznacza to, że w każdym przypadku dyrektor szkoły ustala, czy z organizacji nauczania wynika konieczność zatrudnienia nauczyciela na czas określony. Prawidłowość tych ustaleń podlega kontroli sądu pracy.
Ustalając, co można uznać za „potrzebę wynikającą z organizacji nauczania”, można oprzeć się na orzecznictwie sądowym w tym zakresie. Pojęcie „organizacja pracy nauczyciela”, której potrzeby mogą uzasadniać zatrudnienie na czas określony, należy odnieść do zasad funkcjonowania szkoły (liczba klas, rodzaj przedmiotów, liczba godzin lekcyjnych, liczba etatów, czas nauczania poszczególnych przedmiotów, zmianowość pracy szkoły), a nie wykształcenia czy umiejętności (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 1997 r., I PKN 226/97, OSNP 1998, nr 11, poz. 328).
Warunki organizacji nauczania, umożliwiające zawarcie z nauczycielem umowy terminowej, nie dotyczą organizacji szkoły. W tym wyjątkowym przepisie chodzi bowiem o organizację nauczania, a nie organizację szkoły. Dotyczy on więc przykładowo przypadków ograniczonego wymiaru godzin nauczania określonego przedmiotu (w całym roku lub jego części) – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1998 r., I PKN 487/97, OSNP 1999, nr 1, poz. 6.
Przepisy Karty Nauczyciela nie definiują pojęcia „potrzeby wynikającej z organizacji nauczania”. Oznacza to,że w każdym przypadku dyrektor szkoły ustala, czy z organizacji nauczania wynika konieczność zatrudnienia nauczyciela na czas określony.
Z kolei zatrudnienie w szkole osoby na podstawie przepisów Kodeksu pracy może nastąpić zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U.z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.), w sytuacji gdy osoba ta nie posiada kwalifikacji pedagogicznych, ale dyrektor szkoły uznaje, że ma ona niezbędne kwalifikacje do zajmowania stanowiska w szkole. Najczęściej dotyczy to stanowiska pomocy nauczyciela i asystenta nauczyciela.
Komentowany przepis ustawy o systemie oświaty stanowi bowiem, że w uzasadnionych przypadkach w szkole publicznej może być, za zgodą kuratora oświaty, zatrudniona osoba niebędąca nauczycielem, posiadająca przygotowanie uznane przez dyrektora szkoły za odpowiednie do prowadzenia danych zajęć.
Osobę taką zatrudnia się na zasadach określonych w Kodeksie pracy, z tym że do osób tych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych nauczycieli oraz ustala się wynagrodzenie nie wyższe niż przewidziane dla nauczyciela dyplomowanego.
Zgodnie z art. 22 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2014 r,. poz. 1502), przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca − do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w warunkach określonych powyżej jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.
Kodeks pracy wyróżnia następujące rodzaje umów o pracę:
- na okres próbny,
- na czas określony,
- na czas wykonywania określonej pracy,
- na czas zastępstwa nieobecnego pracownika,
- na czas nieokreślony.
Z zatrudnianiem na podstawie Kodeksu pracy czy Karty Nauczyciela wiążą się także różnice w ustalaniu czasu pracy dla pracowników.
Zgodnie z art. 42 Karty Nauczyciela, czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień. W ramach czasu pracy nauczyciel obowiązany jest realizować:
- zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz − tak zwane pensum;
- inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów, z tym że w ramach tych zajęć:
• nauczyciel szkoły podstawowej i gimnazjum, w tym specjalnych, jest obowiązany prowadzić zajęcia opieki świetlicowej lub zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 2 godzin w tygodniu,
• nauczyciel szkoły ponadgimnazjalnej, w tym specjalnej, jest obowiązany prowadzić zajęcia w ramach godzin przeznaczonych w ramowych planach nauczania do dyspozycji dyrektora szkoły, z wyjątkiem godzin przeznaczonych na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w wymiarze 1 godziny w tygodniu; - zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.
Z kolei czas pracy pracownika zatrudnionego na podstawie Kodeksu pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.
