Spróbujmy przyjrzeć się bardziej szczegółowo temu ostatniemu priorytetowi rządu. Zastanówmy się, jak współcześnie powinniśmy postrzegać patriotyzm, podajmy przykłady dobrych praktyk, pomysłów kształtowania poczucia tożsamości narodowej i patriotyzmu wśród młodych ludzi w trakcie edukacji szkolnej. A jakie stanowisko wobec omawianej kwestii zamierza w najbliższym czasie zająć Ministerstwo Edukacji Narodowej?
POLECAMY
I Czym jest patriotyzm i jak go dziś rozumieją młodzi ludzie
Patriotyzm to postawa społeczno-polityczna i forma ideologii łącząca przywiązanie do własnej ojczyzny, poczucie więzi społecznej oraz poświęcenie dla własnego narodu z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw.
A jak rozumieją pojęcie patriotyzmu młodzi ludzie? Oto kilka wypowiedzi gimnazjalistów zaczerpniętych z internetu:
„Patriotyzm to miłość do ojczyzny i duma z własnego narodu…”..
„Patriota to człowiek, który nie zostawi swojego kraju w potrzebie, będzie starał się w nim czuć jak najlepiej, nie pozwoli na wyśmiewanie się z polskiej kultury i tradycji”.
„Patriota powinien obchodzić z należytą godnością wszystkie święta narodowe. Szanować symbole swojego kraju, wymawiać jego nazwę z dumą”.
Dla pokoleń żyjących w ubiegłych stuleciach patriotyzm był łatwy do zdefiniowania. Patriotą był ten, kto gotów był oddać życie dla dobra własnej ojczyzny, kto czynnie walczył o jej niepodległość − czy to podczas powstań narodowych, czy na frontach wojen światowych. Ale czy dzisiaj − w dobie emigracji młodych Polaków poza granice własnego kraju, postaw nacjonalistycznych, często szowinistycznych, wobec masowego napływu imigrantów − dawne rozumienie patriotyzmu w dalszym ciągu pozostaje aktualne? Na pewno nie. Patriotyzm współczesny skrajnie różni się od tego, jaki znamy z powieści Henryka Sienkiewicza, „Kamieni na szaniec” czy opowieści snutych przez kombatantów wojen światowych. Żyjemy w czasach, w których Polacy już dawno osiągnęli niepodległość, zaś zdecydowana większość sporów między narodami i państwami, przynajmniej w Europie, rozstrzygana jest w sposób pokojowy. Nie zwalnia nas to jednak z obowiązku krzewienia wśród młodych ludzi postaw patriotycznych.
Nic tak nie uczy patriotyzmu, jak żywa lekcja historii, kiedy stwarza się uczniom możliwości wyruszenia w teren w poszukiwaniu zapomnianych zabytków, ciekawych przedmiotów codziennego użytku, fascynujących historii.
Dzisiejszy patriotyzm powinien przejawiać się między innymi w szacunku do godła, hymnu, języka polskiego i historii. Zachęcanie młodych ludzi do segregowania odpadów, oszczędzania wody i prądu, dbania o niezaśmiecanie lasów i rzek, aktywnego udziału w lokalnych, krajowych lub międzynarodowych inicjatywach − to właśnie kształtowanie postaw patriotycznych.
Edukacja patriotyczna może być sposobem na tych, którzy okaleczają język polski poprzez wtrącanie do niego obcych wyrazów (najczęściej anglojęzycznych) i poprzez używanie wulgaryzmów, którzy inne kultury, np. angloamerykańską (walentynki, halloween), przedkładają nad polską kulturę i tradycje, zaś postawy proobywatelskie zastępują konsumpcyjnym podejściem do życia (w szkole najczęściej przejawia się to w podejmowaniu przez uczniów negocjacji z nauczycielem w sprawie korzyści, jakie da im wykonanie jakiegoś zadania).
II Jak w szkole można kształcić postawy patriotyczne − przykłady dobrych praktyk
Troska o prawidłowy rozwój intelektualny i moralny młodego pokolenia, o jego właściwą postawę, którą powinien cechować patriotyzm i umiłowanie ojczyzny, szacunek dla symboli i barw narodowych, tradycji i zwyczajów, zostały wpisane do katalogu obowiązków każdego nauczyciela.
We wstępie do ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2015 r., poz. 2156) czytamy: „Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności”.
Ponadto w art. 4 wspomnianej ustawy czytamy: „Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawy moralne i obywatelskie, z poszanowaniem godności osobistej ucznia”.
Natomiast ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2014 r., poz. 191 z późn. zm.) w art. 6 wskazuje, że do obowiązków nauczyciela należy między innymi: „kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów”.
Jak przełożyć powyższe obowiązki na praktyczne działania? Poniżej przedstawiono kilka propozycji, które nauczyciele mogą wykorzystać w pracy dydaktycznej i wychowawczo-opiekuńczej.
Działania poprzez projekty, czyli zespołowe, planowe działanie uczniów, mające na celu rozwiązanie konkretnego problemu z zastosowaniem różnych metod. Projekt edukacyjny doskonale wpisuje się w edukację patriotyczną, gdyż jego zakres tematyczny można z nią bardzo ściśle powiązać. Przedmiotem działań uczniowskich z wykorzystaniem metody projektu mogą być między innymi zagadnienia związane z historią rodziny i jej tradycjami patriotycznymi bądź zagadnienia dotyczące regionu, w którym mieszkamy (miejsca związane z historią miejscowości, z jej tradycjami patriotycznymi, miejsca pamięci narodowej, ciekawi ludzie, którzy tworzą historię regionu). Nic tak nie uczy patriotyzmu, jak żywa lekcja historii, kiedy stwarza się uczniom możliwości wyruszenia w teren w poszukiwaniu zapomnianych zabytków, ciekawych przedmiotów codziennego użytku, fascynujących historii. Wywiad, portfolio, wykonanie drzewa genealogicznego swojej rodziny, spisanie dziejów rodziny, wykonanie albumu rodzinnego, sporządzenie ewidencji miejsc pamięci narodowej w regionie, w którym mieszkamy, organizacja spotkań z ciekawymi ludźmi, organizacja konkursów dotyczących historii, tradycji i kultury regionu − to tylko niektóre z wielu możliwych do wykorzystania form i metod pracy sprzyjających edukacji patriotycznej. Warto także wykorzystać propozycje projektów edukacyjnych firmowanych przez instytucje zewnętrzne, na przykład Centrum Edukacji Obywatelskiej (www.ceo.org.pl).
Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotowaç go do wypełniania obowiàzków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.
Organizowanie dyskusji i debat na forum klasy, szkoły i w innych sytuacjach społecznych. Wskazane formy rozwijają w uczestnikach kulturę dyskutowania, zmuszają mówców do dobrego przygotowania i konkretnych wypowiedzi. Dyskusje i debaty, jako formy i metody pracy z uczniami, stanowią nieodłączny element edukacji patriotycznej. Debata lub dyskusja uczniowska z udziałem przedstawicieli lokalnych władz, instytucji, mediów może się ogniskować między innymi wokół takich zagadnień, jak: prawa i obowiązki obywatela; media źródłem wiedzy o wydarzeniach społecznych, politycznych i kulturalnych w regionie, w którym mieszkam; moja miejscowość – moje propozycje dla samorządowców; czy szkole potrzebny jest patron.
Kształtowanie życia społeczności szkolnej w ramach m.in. młodzieżowych organizacji samorządowych, akcji społecznych, wolontariatu. Udział w pracach samorządu uczniowskiego, szkolnych organizacji: Ligi Ochrony Przyrody, Polskiego Czerwonego Krzyża, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczo-Turystycznego, Caritas i wielu innych, udział w akcjach społecznych (między innymi: Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, akcja „Pola Nadziei − Żonkil”, Szlachetna Paczka, Sprzątanie Świata), podejmowanie działań w formie wolontariatu (np.: pomoc dzieciom z lokalnego domu dziecka, opieka nad zwierzętami w lokalnym schronisku) − to tylko niektóre z wielu form kształtowania wśród młodego pokolenia postaw patriotycznych. Poprzez umiejętne organizowanie życia społeczności szkolnej pozwalamy młodym ludziom współdecydować o tym, jak powinna funkcjonować szkoła, stwarzamy im możliwość rozwijania ich umiejętności w praktyce, rozwijamy ich umiejętności pracy w grupie, uczymy ich dobrej komunikacji, dobrego zarządzania czasem, autoprezentacji, hierarchizowania własnych potrzeb, osiągania kompromisów, budujemy partnerskie stosunki pomiędzy podmiotami szkoły: nauczycielami, rodzicami, młodzieżą. Świadome uczestnictwo w życiu społeczności szkolnej jest doskonałą lekcją patriotyzmu – stwarzamy uczniom nie tylko możliwości do podejmowania decyzji, ale także uczymy ich, że trzeba ponosić odpowiedzialność za podjęte decyzje.
Promowanie aktywności obywatelskiej, które pozwala młodym ludziom na poznanie świata dorosłych i problemów, z jakimi się spotykają. W jaki sposób zachęcać młodych ludzi do aktywności obywatelskiej? Jest wiele form i sposobów, z których można skorzystać – obecność na spotkaniach rady gminy i powoływanych przez nią komisji; zgłaszanie radnym pytań, wniosków lub próśb o podjęcie interwencji w określonych sprawach; sporządzenie petycji, w której można się domagać rozwiązania określonego problemu; organizowanie osiedlowych pikiet, manifestacji, wiców. Można także zachęcać młodych ludzi do samodzielnego podjęcia się rozwiązania nurtującego otoczenie problemu, na przykład w formie projektu. Jakie to mogą być działania? Wszystkie te, które dotyczą problemów ważnych dla lokalnej społeczności, dla środowiska, w jakim funkcjonujemy, na przykład: zanieczyszczenie środowiska, wandalizm, niedostosowanie budynków publicznych do potrzeb ludzi niepełnosprawnych, niedożywione dzieci w szkołach, brak możliwości interesującego spędzania czasu wolnego, brak ścieżek rowerowych. Wdrażanie tej formy aktywności daje doskonałą okazję do publicznej prezentacji swoich opinii i poglądów, pomysłów, uczy pracy w dużej grupie, pozwala nawiązać kontakt z innymi ludźmi i zrobić coś dobrego dla nich. Inną formą aktywności wartą propagowania wśród młodych ludzi jest przygotowanie i przeprowadzenie, w okresie poprzedzającym wybory, działań edukacyjnych na temat zasad i znaczenia udziału obywateli w wyborach, np. parlamentarnych, samorządowych, prezydenckich. Debaty, warsztaty, kampanie informacyjne, happeningi profrekwencyjne oraz przeprowadzenie symulacji referendów lub wyborów na podobnych zasadach, na jakich przeprowadzane są wybory powszechne − to dla młodych ludzi doskonała lekcja zarówno demokracji, jak i patriotyzmu.
Debaty, warsztaty, kampanie informacyjne, happeningi profrekwencyjne oraz przeprowadzenie symulacji referendów lub wyborów na podobnych zasadach, na jakich przeprowadzane są wybory powszechne − to dla młodych ludzi doskonała lekcja zarówno demokracji, jak i patriotyzmu.
III Stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej wobec edukacji patriotycznej
Ostanie zmiany polityczne w kraju (odsunięcie od władzy ugrupowań PO i PSL oraz przejęcie władzy przez ugrupowanie PiS) spowodowały zmianę nastawienia resortu oświaty wobec edukacji patriotycznej młodego pokolenia. Ministerstwo Edukacji Narodowej dostrzegło wyjątkowe znaczenie nauczania historii dla zachowania dziedzictwa narodowego Polski oraz kształtowania postaw obywatelskich, a w szczególności odpowiedzialności wszystkich obywateli za przyszłość państwa polskiego. Stąd też zapowiedziano edukację historyczną na każdym etapie edukacyjnym dla wszystkich uczniów. Według opinii ministerstwa, obecnie uczniowie niechętnie uczą się historii ze względu na nieciekawe treści programowe, często wyrywkowe, podawane w skrótowych fragmentach, dlatego zaproponowano, by każdy uczeń w trakcie prowadzonej w szkole edukacji historycznej odbył podróż w przeszłość do tych miejsc, które przybliżą mu historię Polski, na przykład do: Gniezna, Krakowa, Szczecina, Przemyśla, Warszawy, Poznania. Żywe lekcje w tych miejscach, gdzie rodziła się historia narodu polskiego, z pewnością skłonią młodych ludzi do refleksji nad dorobkiem polskiej cywilizacji, być może niektórzy zawstydzą się swoim nieoczytaniem, niewiedzą, ignorancją, być może to, co zobaczą, usłyszą, czego dotkną, odniosą do własnego życia i wyciągną wnioski.
Czy patriotyzmu można nauczyć? To pytanie zawsze wywołuje wiele emocji, zamieszania. Jedni twierdzą, że tak, inni twierdzą, że nie − z tym trzeba się urodzić, to trzeba czuć. Jednak niezależnie od tego, co sądzimy na ten temat, obowiązkiem każdego z nas jest zaszczepiać w młodych ludziach zasady, które pozwolą im odnaleźć się w dorosłym życiu i dokonywać właściwych wyborów. Nie trzeba tworzyć specjalnych programów czy podręczników do edukacji patriotycznej − my dorośli najlepiej nauczymy młode pokolenie patriotyzmu poprzez własne zachowania.
