Dyrektorzy szkół, nauczyciele zaczynają niecierpliwie poszukiwać jak najlepszych rozwiązań umożliwiających edukację dzieci przybyłych z zagranicy do Polski. Obecność dzieci cudzoziemskich w polskich szkołach staje się nie lada wyzwaniem dla nauczycieli, którzy nie bardzo wiedzą, jak z nimi pracować i nie bardzo mogą czerpać z doświadczeń innych w zakresie pracy z uczniami wywodzącymi się z odmiennych kręgów kulturowych. Wszystko jest bowiem nowe, jeszcze słabo zdiagnozowane, opisane, brakuje dobrych przykładów, pomysłów. Polska szkoła musi jednak jak najszybciej otworzyć się na wielokulturowość, podjąć stojące przed nią wyzwania, by w sposób jak najbardziej skuteczny i otwarty przyjąć w swoje progi dzieci uchodźców, imigrantów, obcokrajowców. W tej materii nie można pozwolić sobie na niepowodzenia, bo mogą one skutkować takimi zjawiskami, jak nietolerancja czy dyskryminacja. Warto spojrzeć na proces kształcenia dzieci cudzoziemskich w polskiej szkole z kilku perspektyw: kulturowej, prawnej i praktycznej.
POLECAMY
Perspektywa kulturowa − rola szkoły w kształtowaniu i podtrzymywaniu tożsamości kulturowej dziecka
Trzeba zacząć od zdefiniowania pojęcia tożsamości. Najprościej określić ją można jako zespół cech wyróżniających jednostkę, a także zespół cech identyfikujących tę jednostkę z określoną grupą społeczną. Każda grupa dzieci imigrantów czy uchodźców, która pojawi się w polskiej szkole, będzie zadawać sobie pytania: czy zostaniemy zaakceptowani, czy będziemy czuć się bezpiecznie, czy w nowej rzeczywistości kulturowej znajdziemy swoje miejsce. Na szkole spoczywać będzie obowiązek kształtowania wśród uczniów i ich rodziców postaw dotyczących poszanowania wielokulturowości. Z pewnością proces integrowania się nowych uczniów, elementów ich kultury własnej z elementami kultury, w której raptem zostali osadzeni, nie będzie łatwy. Szczególnie trudny będzie on dla uczniów będących w wieku adolescencji (dojrzewania), dla których głównym motorem działania jest nie podporządkowanie się woli dorosłych (którzy będą oczekiwali szybkiej asymilacji swoich dzieci z nowym środowiskiem), lecz przeciwstawienie się powszechnie akceptowanym normom. Proces asymilacji utrudniać mogą także polscy uczniowie, dla których zetknięcie się z inną kulturą, najczęściej dla nich obcą i niezrozumiałą, skutkować może postawami wykluczania cudzoziemców ze swojego środowiska. Rolą szkoły będzie zatem działanie dwutorowe – kształtowanie wśród dzieci szacunku i wrażliwości zarówno do kultury rodzimej, jak i do innych kultur. Przyjęcie takiego kierunku działania szkoły znajduje swoje umocowanie w aktach prawnych: ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2015 r., poz. 2156 z późn. zm.) oraz rozporządzeniu z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012 r., poz. 977 z późn. zm.). Warto przytoczyć zapisy dotyczące tej kwestii: „Nauczanie i wychowanie − respektując chrześcijański system wartości − za podstawę przyjmuje uniwersalne zasady etyki. Kształcenie i wychowanie służy rozwijaniu u młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla polskiego dziedzictwa kulturowego, przy jednoczesnym otwarciu się na wartości kultur Europy i świata. Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności” (ustawa o systemie oświaty);
„W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji” (rozporządzenie w sprawie podstawy programowej).
Z powyższych zapisów wynika wprost, że nadrzędnym celem szkoły jest kształtowanie i umacnianie wśród uczniów nie tylko tożsamości narodowej, lecz także wielokulturowej.
Obecność dzieci cudzoziemskich w polskich szkołach staje się nie lada wyzwaniem dla nauczycieli, którzy nie bardzo wiedzą, jak z nimi pracować, i nie bardzo mogą czerpać z doświadczeń innych w zakresie pracy z uczniami wywodzącymi się z odmiennych kręgów kulturowych.
Perspektywa prawna – umocowanie edukacji dzieci imigrantów i uchodźców w przepisach prawa
Polskie prawo jest dostosowywane do potrzeb sytuacji związanej z napływem cudzoziemców. Warto przyjrzeć się szczegółowo zapisom prawnym, które sprzyjają podjęciu edukacji w polskiej szkole przez dzieci obcokrajowców. Zgodnie z art. 94 ustawy o systemie oświaty, cudzoziemcy mają prawo do korzystania z edukacji w Polsce na takich samych zasadach jak polscy obywatele. Ponadto wszystkie dzieci w wieku od 6. do 18. roku życia podlegają obowiązkowi szkolnemu i obowiązkowi nauki, bez względu na swoje pochodzenie. Dotyczy to także dzieci cudzoziemców przebywających czasowo lub na stałe w granicach naszego państwa. Gmina ma obowiązek zorganizowania i finansowania dodatkowej nauki języka polskiego dla obcokrajowców podlegających obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, którzy nie znają języka polskiego lub znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Czynnikiem sprzyjającym integracji dzieci imigrantów ze środowiskiem jest możliwość zatrudniania przez dyrektorów szkół asystentów nauczycieli,
którzy władają językiem uczących się w danej szkole cudzoziemców. Dla dzieci obcokrajowców dyrektorzy szkół mogą także organizować dodatkowe zajęcia wyrównawcze z danego przedmiotu, o ile nauczyciel stwierdzi, że występuje konieczność uzupełnienia różnic programowych z tego przedmiotu.
Zapisy dotyczące podejmowania przez cudzoziemców nauki w polskich szkołach doprecyzowuje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 lipca 2016 r. w sprawie warunków i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, innych form wychowania przedszkolnego, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz. U. z 2015 r., poz. 1202). Dokument ten określa, na jakich warunkach i w jakim trybie cudzoziemcy są przyjmowani do publicznych przedszkoli, innych form wychowania przedszkolnego, szkół, w tym szkół artystycznych, placówek oraz na kształcenie ustawiczne w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych. Rozporządzenie informuje także, jakie należy przedstawić dokumenty potwierdzające poziom wykształcenia i stan zdrowia. Znaleźć w nim również można zasady kwalifikowania dzieci obcokrajowców do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr. Zapisy rozporządzenia uszczegóławiają ponadto sposób organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia. Rozporządzenie precyzuje też, w jakim okresie należy się dzieciom obcokrajowców wskazane wyżej wsparcie, a także określa tygodniowy łączny wymiar dodatkowych zajęć z języka polskiego i zajęć wyrównawczych.
Trzeba także zajrzeć do zapisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2013 r., poz. 532). Jak wynika z zapisów rozporządzenia, obowiązkiem szkoły jest rozpoznawanie i zaspokajanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawanie indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia wynikających w szczególności z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą. Rozporządzenie wskazuje formy i sposoby udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej, między innymi dzieciom imigrantów i cudzoziemców.
Trzeba również pamiętać o zapisach ułatwiających dzieciom niebędącym obywatelami polskimi przystąpienie do egzaminów zewnętrznych – sprawdzianu po klasie VI, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego. Znaleźć je można we wspomnianej już ustawie o systemie oświaty, w rozdziale 3b. Zgodnie z zapisami art. 44zzr ust. 6: „Uczeń, słuchacz albo absolwent, który w roku szkolnym, w którym przystępuje do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego lub egzaminu maturalnego, był objęty pomocą psychologiczno-pedagogiczną w szkole ze względu na trudności adaptacyjne związane z wcześniejszym kształceniem za granicą (…) może przystąpić do sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego w warunkach dostosowanych do jego potrzeb edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych wynikających (…) z rodzaju tych trudności (…) na podstawie pozytywnej opinii rady pedagogicznej”. Dostosowanie formy i warunków sprawdzianu i egzaminu gimnazjalnego polega na przygotowaniu odrębnych arkuszy egzaminacyjnych dostosowanych do potrzeb ucznia, któremu ograniczona znajomość języka polskiego utrudnia zrozumienie czytanego tekstu, na wykorzystaniu odpowiednich środków dydaktycznych (na przykład słownika dwujęzycznego) czy odpowiednim przedłużeniu czasu przewidzianego na przeprowadzenie tych egzaminów.
Nauczyciele prowadzący dodatkowe lekcje z języka polskiego mogą także skorzystać z zapisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie ramowego programu kursów nauki języka polskiego dla cudzoziemców (Dz. U. z 2011 r. Nr 61, poz. 306).
Gmina ma obowiązek zorganizowania i finansowania dodatkowej nauki języka polskiego dla obcokrajowców podlegających obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, którzy nie znają języka polskiego lub znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki.
Perspektywa praktyczna – przykłady dobrych praktyk, które można stosować przy przyjmowaniu do szkoły dzieci uchodźców, imigrantów, cudzoziemców, obcokrajowców
Procedura przyjęcia dziecka cudzoziemskiego do szkoły
Osobą odpowiedzialną za cały proces przyjęcia dziecka imigrantów, uchodźców do szkoły odpowiedzialny jest dyrektor placówki. To z nim rodzice dziecka powinni nawiązać pierwszy kontakt. Problemem dla obu stron może być bariera komunikacyjna. Być może potrzebny będzie tłumacz, o którego dyrektor szkoły może zabiegać wśród organizacji poza-
rządowych, organizacji zrzeszających mniejszości narodowe, rodziców dzieci cudzoziemskich uczących się w tej lub innej szkole czy ewentualnie wśród nauczycieli języków obcych. Kolejnym etapem przyjmowania obcokrajowca do szkoły będzie załatwienie spraw formalnych: uzyskanie podania rodziców dziecka o przyjęcie do szkoły, wypełnienie przez rodziców formularza przyjęcia ucznia do szkoły, przypisanie ucznia do określonego poziomu i klasy w oparciu o przedstawioną przez rodziców dokumentację dotychczasowego przebiegu jego nauczania. Następnie dyrektor szkoły powinien wystąpić do organu prowadzącego o dodatkowe wsparcie dla ucznia – dodatkowe godziny na zajęcia języka polskiego, zajęcia wyrównujące wiedzę z danego przedmiotu, zatrudnienie asystenta nauczyciela władającego językiem ucznia. Kolejnym krokiem, który należy wykonać, jest objęcie dziecka imigrantów, uchodźców pomocą psychologiczno-pedagogiczną. Wychowawca klasy, do której uczeń został przypisany, wspólnie z pedagogiem i innymi nauczycielami uczącymi w tej klasie prowadzą obserwację pedagogiczną ucznia, rozpoznają jego indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz indywidualne możliwości psychofizyczne i wskazują dyrektorowi szkoły formy i sposoby pomocy, jakiej należy udzielić uczniowi. W początkowej fazie pobytu obcokrajowca w szkole dość często powinno się dokonywać oceny poziomu funkcjonowania dziecka w szkole i w miarę potrzeby modyfikować ustalone dla niego formy i sposoby udzielanej pomocy. W przypadku kiedy dokonywane oceny ujawniają brak postępów edukacyjnych, wskazane jest przeprowadzenie pogłębionej diagnozy w języku ojczystym ucznia.
Procedura zaznajamiania dziecka i jego rodziców ze szkołą
W przypadku gdy rodzice dziecka cudzoziemskiego nie mają opanowanego języka polskiego w stopniu pozwalającym na swobodną konwersację, powinno się korzystać z pomocy tłumacza. Przeszkodą w jego pozyskaniu mogą być przede wszystkim względy finansowe. Zanim jednak dyrektor wystąpi do organu prowadzącego o takie wsparcie, może spróbować poszukać tłumacza, który w formie wolontariatu zechce wesprzeć szkołę.Przedmiotem pierwszych konsultacji szkoły z rodzicami dziecka cudzoziemskiego powinny być sprawy dotyczące zasad funkcjonowania placówki, możliwości udzielenia uczniowi szeroko pojętego wsparcia w jego integracji z nowym środowiskiem oraz wsparcia w procesie nauczania – uczenia się, a także sprawy dotyczące zasad współpracy pomiędzy dwoma podmiotami: nauczycielami i rodzicami. Dobrą praktyką jest wypracowanie przez szkołę gotowych narzędzi, które znacznie ułatwiają pierwsze kontakty z rodzicami dzieci imigrantów, uchodźców. Jednym z nich może być lista kontrolna informacji, które szkoła bezwzględnie powinna przekazać rodzicom. Co powinna zawierać? Między innymi: podstawowe informacje o systemie edukacji w Polsce, informacje o zasadach organizacji szkoły, do której uczeń będzie uczęszczał (na przykład: plan lekcji, zajęcia pozalekcyjne, prawa i obowiązki ucznia, zasady oceniania, ogólne założenia działań określonych w programie wychowawczym i profilaktycznym szkoły, organizowane przez placówkę imprezy szkolne, zasady komunikowania się rodziców z nauczycielami, sposoby wspierania szkoły przez rodziców). Powinna też określać formy i sposoby dodatkowego wsparcia edukacyjnego, którego szkoła może udzielić uczniowi. W tworzonej przez szkołę liście kontrolnej powinny się także znaleźć pytania dotyczące oczekiwań rodziców wobec szkoły.
Nauczyciele prowadzący dodatkowe lekcje z jezyka polskiego mogą takze skorzystać z zapisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie ramowego programu kursów nauki języka polskiego dla cudzoziemców (Dz. U. z 2011 r. Nr 61, poz. 306).
Innym narzędziem, które warto wykorzystać w pierwszym kontakcie z obcokrajowcami, może być spacer po szkole. Pokazanie obiektu szkolnego, jego bazy dydaktycznej, zapoznanie z nauczycielami i uczniami szkoły z pewnością pozwoli zbudować pozytywne relacje pomiędzy zainteresowanymi podmiotami.
Każda szkoła posiada różnego rodzaju materiały promocyjne – ulotki, foldery, nagrania CD, gadżety z logiem szkoły (długopisy, kubki, tarcze). Warto je także wykorzystać i stworzyć z nich coś w rodzaju pakietu powitalnego, który może być kolejnym narzędziem promującym szkołę. Warto do niego dołączyć również materiały informacyjne niezbędne w pierwszym okresie pobytu dziecka w nowym środowisku, na przykład: mapę miasta, kalendarz roku szkolnego, obowiązujący w szkole wykaz podręczników, adres strony internetowej szkoły i wiele innych.
Procedura przygotowania nauczycieli, uczniów i rodziców do przyjęcia dziecka cudzoziemskiego
Początkowy okres pobytu dziecka cudzoziemskiego w szkole może mieć duży wpływ na to, czy dziecko obcokrajowców w szkole znajdzie oazę bezpieczeństwa, akceptacji, czy ewentualnie nowe środowisko okaże się kolejnym miejscem, w którym będzie mu się trudno odnaleźć. Dlatego każda szkoła powinna mieć wypracowane procedury przygotowujące podmioty szkoły do przyjęcia dziecka cudzoziemskiego. Co ważne, nie można ich wypracowywać w chwili przybycia wspomnianego dziecka do szkoły. Powinien być to proces długofalowy, znacznie wyprzedzający sytuację przyjmowania dzieci imigrantów do placówki. W procedurach powinny być ujęte zadania dla poszczególnych podmiotów szkoły: nauczycieli, uczniów, rodziców. Warto pokrótce przyjrzeć się tym zadaniom.
W początkowej fazie pobytu obcokrajowca w szkole dość często powinno się dokonywać oceny poziomu funkcjonowania dziecka w szkole i w miarę potrzeby modyfikować ustalone dla niego formy i sposoby udzielanej pomocy.
- Nauczyciele powinni mieć zaplanowane w programie wychowawczym szkoły zagadnienia związane z przybyciem ucznia cudzoziemskiego do szkoły (z jakimi trudnymi sytuacjami mógłby się spotkać, jakimi sposobami można go wspierać, jakie korzyści wyniosą inni uczniowie z jego pobytu w szkole). Rolą wychowawcy klasy będzie poinformowanie innych nauczycieli, uczniów i ich rodziców o przybyciu obcokrajowca do klasy, wyznaczenie spośród uczniów klasy osoby, która będzie przewodnikiem dla nowego ucznia po szkole i jednocześnie swego rodzaju jego rzecznikiem w określonych sprawach. Rolą zaś wszystkich nauczycieli będzie permanentne monitorowanie potrzeb ucznia w nowym środowisku. Ważną rolę ma do spełnienia dyrektor szkoły, który powinien edukować nauczycieli w zakresie funkcjonujących przepisów prawnych dotyczących statusu cudzoziemców w Polsce i ich prawa do edukacji, metod komunikowania się Rady Pedagogicznej z rodzicami dzieci cudzoziemskich czy otwarcia szkoły na wielokulturowość. Warto także polecić nauczycielom materiał zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej zatytułowany „Informacja o kształceniu cudzoziemców w polskim systemie oświaty”.
- Uczniowie – najprawdopodobniej w fazie początkowej nauczyciele mogą mieć trudności w komunikowaniu się z nowym uczniem. Rozwiązaniem tej sytuacji może być przygotowanie przez nich piktogramów, za pomocą których odbywać się będzie pierwsza komunikacja. Dobrym pomysłem może być także opanowanie przez uczniów klasy prostych zwrotów w języku przybyłego ucznia, komunikujących: pozdrowienia, przywitanie, proste zwroty oznajmiające podstawowe potrzeby. Rolą uczniów klasy będzie także aktywne włączenie nowego ucznia w życie pozalekcyjne szkoły – udział w imprezach sportowych, kulturalnych, pomoc w odrabianiu prac domowych, zapoznanie ze środowiskiem, w którym funkcjonuje szkoła, na przykład: kinem, teatrem, biblioteką, obiektami sportowymi, terenami rekreacyjnymi. Cenną inicjatywą integrującą uczniów wywodzących się z różnych kultur, jaką może podjąć samorząd uczniowski, jest wspólne świętowanie dni, które są ważne nie tylko dla kultury polskiej, ale także dla kultury krajów, z których wywodzą się cudzoziemcy.
- Rodzice – to także bardzo ważne ogniwo, które może wspomóc placówkę w integrowaniu, asymilacji cudzoziemców ze środowiskiem szkolnym. Ideałem byłoby stworzenie przez polskich rodziców grup pomocnych przyjaciół dla rodziców cudzoziemskich. Ich celem byłoby udzielanie wsparcia obcokrajowcom w adaptowaniu się w nowym środowisku, w tym także szkolnym. Najprostszym zaś sposobem oddziaływania rodziców na swoje dzieci jest wpajanie im zasad równości czy poszanowania różnorodności.
W związku z narastającą falą imigracji cudzoziemców do Europy uwidaczniają się bardzo niepokojące zjawiska, jak: nietolerancja, dyskryminacja, zamachy czy wzrost popularności ugrupowań przeciwnych imigracji uchodźców do Europy. Żeby zapobiec tym i podobnym zjawiskom, trzeba podjąć wysiłki i wspólnie dążyć do tego, by różnorodność stała się wartością cenioną i szanowaną. Takie wartości powinny być wpisane w katalog działań każdej szkoły.
