W dniu 2 stycznia 2016 r. wchodzi w życie ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 1268), która dla pracowników jednostek oświatowych będących rodzicami oznacza korzystanie z niektórych uprawnień rodzicielskich na nowych zasadach. Zgodnie z założeniami ustawodawcy, korzystanie z urlopów ma być uproszczone, ujednolicone, uporządkowane i bardziej elastyczne, a także ma wychodzić naprzeciw indywidualnym wyborom i potrzebom pracujących opiekunów dziecka, przy jednoczesnym zwiększeniu uprawnień rodzicielskich przysługujących ojcom.
Dzielenie się uprawnieniami
Dodany art. 1751 k.p. definiuje (na potrzeby regulacji dotyczących urlopów związanych z opieką nad dzieckiem) następujące pojęcia: ubezpieczonej − matki dziecka, ubezpieczonego − ojca dziecka, pracownika − innego członka najbliższej rodziny oraz ubezpieczonego − innego członka najbliższej rodziny, jako osób, które korzystają z ubezpieczenia społecznego, a nie są zatrudnione w ramach stosunku pracy, czyli w szczególności prowadzą działalność gospodarczą.
Dla pracowników jednostek oświatowych lub ich małżonków posiadających taki status oznacza to, że rodzic zatrudniony w ramach stosunku pracy może dzielić się uprawnieniami związanymi z opieką nad dzieckiem w razie choroby i macierzyństwa z drugą osobą objętą ubezpieczeniem społecznym na innej podstawie niż stosunek pracy.
Zmiany dotyczące urlopu macierzyńskiego
Pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego, może po zmianach zrezygnować z pozostałej części tego urlopu na rzecz ubezpieczonego − ojca dziecka, jeżeli przerwał on działalność zarobkową i przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego, będzie sprawował osobistą opiekę nad dzieckiem (dotychczas rezygnacja mogła nastąpić jedynie na rzecz pracownika − ojca wychowującego dziecko). Natomiast pracownik − ojciec dziecka może przejąć korzystanie z urlopu macierzyńskiego po ubezpieczonej – matce dziecka po wykorzystaniu przez nią zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie (art. 180 § 4 i 5 k.p.).
Nowa regulacja art. 180 § 6 k.p. dotyczy rezygnacji z korzystania z urlopu macierzyńskiego przez pracownicę z orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Po wykorzystaniu 8 tygodni urlopu macierzyńskiego może ona zrezygnować z pozostałej części urlopu, jeżelitę część urlopu wykorzysta pracownik − ojciec wychowujący dziecko albo pracownik − inny członek najbliższej rodziny, ewentualnie przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego, osobistą opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ubezpieczony − ojciec dziecka albo ubezpieczony − inny członek najbliższej rodziny, który w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przerwie działalność zarobkową. Analogiczne uprawnienie ma pracownik − ojciec wychowujący dziecko, gdy orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji legitymuje się matka dziecka będąca ubezpieczoną inną niż pracownica (art. 180 § 7 k.p.).
Pracownica przebywająca w szpitalu albo innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne (np. w hospicjum) może przerwać urlop macierzyński ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, po wykorzystaniu przez nią po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego, nie tylko na rzecz ojca będącego pracownikiem, ale także niebędącego pracownikiem oraz innego członka rodziny, który jest pracownikiem lub ubezpieczonym z innego tytułu i który w tym celu przerwał działalność zarobkową (art. 180 § 10 k.p.).
W razie zgonu nie tylko pracownicy w czasie urlopu macierzyńskiego, lecz także ubezpieczonej − matki dziecka w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego, prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu zgonu matki przysługuje pracownikowi − ojcu wychowującemu dziecko albo pracownikowi − innemu członkowi najbliższej rodziny (art. 180 § 12 k.p.). Podobnie jest w przypadku porzucenia dziecka przez pracownicę albo ubezpieczoną − matkę dziecka w czasie pobierania zasiłku macierzyńskiego, ponieważ oprócz ojca − pracownika, prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu porzucenia dziecka, nie wcześniej jednak niż po wykorzystaniu 8-tygodniowego okresu zasiłkowego przez matkę, przysługuje także pracownikowi − innemu członkowi najbliższej rodziny.
Nowością jest możliwość wykorzystania części urlopu macierzyńskiego przez pracownika – ojca wychowującego dziecko albo pracownika – innego członka najbliższej rodziny w sytuacji śmierci, porzucenia dziecka, niemożności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez matkę legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, która nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym na wypadek choroby i macierzyństwa, i to nawet przed upływem 8 tygodni od dnia porodu (art. 180 § 15 k.p.).
Urlop macierzyński w nowych sytuacjach jest obligatoryjnie udzielany przez pracodawcę na pisemny wniosek pracownika − ojca wychowującego dziecko albo pracownika − innego członka najbliższej rodziny.
Gdyby matka nieobjęta ubezpieczeniem społecznym podjęła pracę w wymiarze co najmniej pół etatu, wówczas prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu podjęcia przez matkę zatrudnienia, w okresie trwania tego zatrudnienia, przysługuje pracownikowi − ojcu wychowującemu dziecko do upływu 20-go tygodnia od dnia narodzin, w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (art. 180 § 17 k.p.).
Uzupełnieniu uległy regulacje dotyczące zachowania prawa do urlopu macierzyńskiego. Pracownicy, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, w razie śmierci dziecka przysługuje w takim przypadku urlop macierzyński w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu, nie krócej jednak niż przez 7 dni od dnia zgonu dziecka (art. 1801 § 2 k.p.). Natomiast pracownica, która porzuciła dziecko, jest pozbawiona prawa do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu porzucenia dziecka, z tym zastrzeżeniem, że urlop macierzyński takiej pracownicy nie może wynosić mniej niż 8 tygodni po porodzie (art. 182 k.p.).
Likwidacja dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dłuższy urlop rodzicielski
Skreślony został art. 1821 k.p., który regulował dodatkowy urlop macierzyński. W związku z rezygnacją przez ustawodawcę z dodatkowego urlopu, który nie różnił się zasadniczo od urlopu rodzicielskiego, a po stronie pracownika i pracodawcy rodził obowiązek dochowania formalności związanych z terminowym pisemnym wnioskiem o urlop i obowiązkiem jego udzielenia, urlop ten został wchłonięty przez urlop rodzicielski. Zgodnie z nowymi zasadami, bezpośrednio po zakończeniu korzystania z (podstawowego) urlopu macierzyńskiego w niezmienionym wymiarze istnieje możliwość skorzystania z urlopu rodzicielskiego w maksymalnym wymiarze 32 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka w trakcie porodu albo 34 tygodni − gdy urodzą się co najmniej bliźnięta (art. 1821a § 1 k.p.). Przy tym możliwość wykorzystania ostatniej części urlopu rodzicielskiego została wydłużona o 5 lat − nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia, i to w 4 (a nie jak poprzednio w 3) częściach przypadających bezpośrednio jedna po drugiej (art. 1821b §§ 1 i 2 k.p.). Urlop rodzicielski jest udzielany bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, zaś urlop w wymiarze do 16 tygodni może być udzielony w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części
tego urlopu albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu. Pozostaje zasada, że minimalny czas trwania części urlopu wynosi 8 tygodni, natomiast wyjątkowo krócej m.in. w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (w wymiarze 6 tygodni) oraz gdy pozostała do wykorzystania część urlopu jest krótsza niż 8 tygodni. Przez pierwszych 8 tygodni urlopu rodzicielskiego zasiłek macierzyński wynosi 100% podstawy, a następnie 60% podstawy.
Wydłużeniu do 21 dni uległy minimalne terminy związane z urlopem rodzicielskim: o udzielenie urlopu w części lub całości, o łączenie urlopu z pracą. W przypadku łączenia korzystania z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu wymiar urlopu rodzicielskiego ulega wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy wykonywanej przez pracownika w trakcie korzystania z urlopu lub jego części.
W konsekwencji powyższych zmian, pracownica, która zamierza złożyć tzw. długi wniosek o udzielenie jej od razu rocznego urlopu w pełnym wymiarze, musi złożyć wniosek o udzielenie urlopu macierzyńskiego i bezpośrednio po nim urlopu rodzicielskiego (art. 1791 § 1 k.p.), z prawem do zasiłku macierzyńskiego w stałej wysokości 80% podstawy. Na złożenie takiego wniosku ma 21 dni po porodzie.
Pracownica, która złożyła taki wniosek, nie ma jednak obowiązku wykorzystania urlopu rodzicielskiego w całości osobiście. Ma możliwość naprzemiennego wykorzystywania urlopu rodzicielskiego zarówno z pracownikiem – ojcem dziecka, jak i z ojcem, który prowadzi działalność gospodarczą. Wówczas w terminie nie krótszym niż 21 dni przed przystąpieniem do pracy składa swojemu pracodawcy rezygnację z korzystania z urlopu rodzicielskiego w całości albo w części i oświadcza o powrocie do pracy. Na analogicznych zasadach pracownica lub pracownik jednostki oświatowej mogą przejąć korzystanie z części lub całości urlopu rodzicielskiego, o który wniosek złożył ojciec dziecka niebędący pracownikiem. W takim przypadku pracownik składa wniosek dyrektorowi w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu albo jego części. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wnioski (art. 1791 §§ 2−4 k.p.).
Skróceniu uległ okres ochrony stosunku pracy w przypadku złożenia przez pracownika wniosku o urlop wychowawczy lub łączenie pracy z urlopem wcześniej niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu wychowawczego albo obnięonego wymiaru czasu pracy.
Znowelizowany urlop ojcowski
Dwutygodniowy urlop ojcowie mogą wykorzystać o rok dłużej − do ukończenia przez dziecko 2-go roku życia, w częściach trwających po 1 tydzień (art. 1823 k.p.).
Urlop wychowawczy po zmianach
Zmianie nie uległ wymiar urlopu wychowawczego, ale wydłuża się możliwość wykorzystania urlopu do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia (art. 186 § 2 k.p.). Ponadto, przez cały czas urlopu wychowawczego (a nie tylko przez 4 miesiące) rodzice mogą jednocześnie przebywać na wychowawczym, zaś okresy wykorzystywania urlopu przez każdego z nich są sumowane (art. 186 § 6 k.p.). Wniosek o udzielenie urlopu musi zostać złożony na piśmie w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem urlopu, za to pracownik może wycofać wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu, składając pracodawcy pisemne oświadczenie w tej sprawie. Jeśli wniosek o urlop jest spóźniony, pracodawca nie może go całkowicie pominąć i musi udzielić urlopu wychowawczego nie później niż z dniem upływu 21 dni od dnia złożenia wniosku (art. 186 §§ 7–8 k.p.).
Wydłużeniu do 21 dni uległ również termin złożenia wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym pracownik łączy pracę z urlopem wychowawczym (art. 1867 § 2 k.p.).
Skróceniu uległ natomiast okres ochrony stosunku pracy w przypadku złożenia przez pracownika wniosku o urlop wychowawczy lub łączenie pracy z urlopem wcześniej niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu wychowawczego albo obniżonego wymiaru czasu pracy. Zakaz rozwiązania stosunku pracy zaczyna obowiązywać na 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu albo obniżonego wymiaru czasu pracy (art. 1868 § 3 k.p.).
Wychodząc naprzeciw pracownikom i pracodawcom, Minister Pracy określi w rozporządzeniu treść wniosków o udzielenie poszczególnych urlopów, dokumenty stanowiące załączniki, treść wniosku w sprawie rezygnacji z części urlopu i wymagane załączniki, a także treść wniosku o obniżenie wymiaru czasu pracy pracownika uprawnionego do urlopu wychowawczego i wymagane dokumenty.
