Godziny do dyspozycji dyrektora w praktyce szkolnej

Stosowanie ramowego planu nauczania

Zgodnie z art. 14 ust. 1 pkt 4 lit. b ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe publiczne szkoły mają obowiązek realizować ramowe plany nauczania. Załączniki do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół określają m.in. tygodniowy (w przypadku szkół prowadzących zajęcia w formie zaocznej – semestralny) wymiar godzin dla uczniów poszczególnych klas lub semestrów w danym typie szkoły przeznaczony na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych oraz tygodniowy (semestralny) wymiar godzin do dyspozycji dyrektora szkoły.

Z kolei szkoła niepubliczna na podstawie art. 14 ust. 3 pkt 2 PO realizuje obowiązkowe zajęcia edukacyjne w okresie nie krótszym oraz w wymiarze nie niższym niż łączny wymiar poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych określony w ramowym planie nauczania szkoły publicznej danego typu. Wynika z tego, że szkoła niepubliczna nie ma obowiązku, ale może realizować dodatkowe zajęcia, o których decyduje dyrektor, natomiast zasady ich organizacji powinien określać statut danej szkoły, w tym możliwe jest przyjęcie zasad obowiązujących w szkołach publicznych (art. 172 ust. 2 pkt 4 PO).

Przeczytaj artykuł: Nieprawidłowości w ocenie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniom

Wymiar i rozkład godzin do dyspozycji dyrektora

Dla szkół publicznych określają go załączniki do RRPN. Prawodawca przyjął metodę jego określania poprzez podanie ogólnej liczby godzin do zrealizowania na poszczególnych etapach edukacyjnych tygodniowo (semestralnie) w szkole podstawowej, liceum ogólnokształcącym, technikum, branżowej szkole I stopnia, szkole specjalnej przysposabiającej do pracy i szkole branżowej II stopnia. Takich zajęć nie przewidziano do prowadzenia w szkole policealnej.

O rozkładzie godzin – oraz o tym, czy będzie on równomierny, czy też nie – w poszczególnych klasach decyduje dyrektor publicznej szkoły. 

Na przykładzie szkoły podstawowej można wskazać, że na etapie edukacji wczesnoszkolnej do zorganizowania są łącznie 3 godziny tygodniowo razem w trzyletnim okresie nauczania. Dyrektor może więc przydzielić po jednej godzinie w klasach: I, II i III, ale ma również możliwość przyjęcia innego rozkładu godzin do swojej dyspozycji, np. 0 godzin w I klasie, 2 godziny w II klasie i godzinę w III klasie. 
Na drugim etapie edukacyjnym w szkole podstawowej do zorganizowania są łącznie 4 godziny tygodniowo razem w pięcioletnim okresie nauczania. Również tutaj dyrektor może przydzielać od klas IV do VII albo V do VIII po 1 godzinie zajęć tygodniowo, albo też rozdzielić je nierównomiernie, np. godzinę w IV klasie, 0 godzin w V klasie, 2 godziny w VI klasie, godzinę w VII klasie i 0 godzin w VIII klasie. Niedopuszczalne jest natomiast „przesuwanie” godzin do dyspozycji dyrektora pomiędzy etapami edukacyjnymi, np. zrealizowanie 2 lub 4 godzin zajęć tygodniowo w klasach I–III oraz odpowiednio 5 lub 3 godzin w klasach IV–VIII. 

Analogicznie o rozkładach zajęć decydują dyrektorzy szkół ponadpodstawowych. Szkoła publiczna nie ma możliwości zrezygnowania z realizowania jakiejś części (obniżenia wymiaru) zajęć, ponieważ z punktu widzenia organu prowadzącego i szkoły publicznej nie maja one fakultatywnego charakteru.

Szkoły niepubliczne, które w statutach przyjmą realizację zajęć dodatkowych, mogą wzorować się na liczbie godzin zajęć prowadzonych w szkołach publicznych albo przyjąć własne rozwiązania – mniejszy lub większy wymiar, w zależności od zakresu finansowania przez organ prowadzący. Dyrektorowi może zostać pozostawiona decyzja o ich rozkładzie w trakcie nauki w szkole (art. 10 ust. 1 pkt 1, art. 172 ust. 2 pkt 3 PO).

Przeznaczenie godzin do dyspozycji dyrektora

Zgodnie z § 2 ust. 1 pkt 4 RRPN w szkole publicznej omawiane godziny mogą być zaplanowane na:

• zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności zajęcia związane z kształtowaniem aktywności i kreatywności uczniów – przykładowo na koła zainteresowań związane z realizowanymi w szkole przedmiotami lub profilami, zajęcia sportowe lub rekreacyjne, zajęcia artystyczne, rozwijające inne zainteresowania (np. gry planszowe, klub filmowy itp.),
• w przypadku szkół prowadzących kształcenie zawodowe – oprócz zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów, również na zajęcia związane z kształtowaniem kompetencji zawodowych,
• w przypadku liceum ogólnokształcącego dla dorosłych oraz technikum, jeżeli kształcenie w zawodzie szkolnictwa branżowego tego wymaga – również na realizację przedmiotów w zakresie rozszerzonym; w załączniku nr 5 do RRPN w pięcioletnim technikum na realizację przedmiotów w zakresie rozszerzonym, w zależności od ich rodzaju, przewiduje się maksymalnie 8 godzin tygodniowo w pięcioletnim okresie nauczania: w klasie I – godzinę, w klasie II – godzinę, w klasie III – 2 godziny, w klasie IV – 2 godziny i w klasie V – 2 godziny. Istnieje możliwość realizacji przedmiotów w zakresie rozszerzonym w wymiarze większym niż 8 godzin tygodniowo w pięcioletnim okresie nauczania – nie większym jednak niż łącznie o 4 godziny na tym etapie edukacyjnym w ramach godzin do dyspozycji dyrektora, jeśli nie zorganizuje dla uczniów innych dopuszczalnych zajęć. Tak zwane rozszerzenie może więc objąć łącznie 12 godzin tygodniowo w trakcie nauki w technikum.

Z określenia przez prawodawcę przeznaczenia zajęć wynika, że godziny do dyspozycji dyrektora nie mogą być przewidywane w szczególności na zwiększenie liczby godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w tym z kształcenia ogólnego i zawodowego, z wyjątkiem dotyczącym liceum ogólnokształcącego dla dorosłych oraz technikum.

Ponadto szkoła prowadząca kształcenie zawodowe nie może w ramach zajęć związanych z kształtowaniem kompetencji zawodowych zwiększyć liczby godzin doradztwa zawodowego. Możliwe jest natomiast poprowadzenie innych, nawet podobnych, zajęć o odmiennej nazwie związanych z podnoszeniem umiejętności zawodowych.

W ramach godzin do dyspozycji dyrektora nie mogą być również prowadzone inne zajęcia niż wymienione w § 2 ust. 1 pkt 4 RRPN, w szczególności takie, które są odrębnie uregulowane i usystematyzowane w art. 109 ust. 1 PO. 

Przykładowo: zajęcia opiekuńcze, gimnastyka korekcyjna i przygotowania do egzaminu zewnętrznego nie są zajęciami rozwijającymi uzdolnienia i zainteresowania uczniów. Godziny nie mogą być także zaplanowane na dodatkowe zajęcia świetlicowe, rewalidacyjne i z pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Należy z ostrożnością podchodzić zwłaszcza do zajęć, których przedmiot lub sposób organizacji mógłby się pokrywać z różnymi formami pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zarówno akt RRPN, jak i rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach wymieniają zajęcia rozwijające uzdolnienia uczniów. Są to natomiast odmienne rodzaje zajęć. W ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej zajęcia są prowadzone dla uczniów szczególnie uzdolnionych w grupach do 8 uczniów (§ 7 ROUPPP). Z kolei w ramach godzin do dyspozycji dyrektora zajęcia rozwijające uzdolnienia mogą zostać zorganizowane na zasadzie powszechnej dostępności dla uczniów danej klasy (bez ograniczania przeznaczenia dla „szczególnie uzdolnionych”), a może w nich wziąć udział nawet cały oddział. 

Inny przykład dotyczy zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, które są realizowane jako forma pomocy dla uczniów mających trudności w nauce, w szczególności w spełnianiu wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej kształcenia ogólnego dla danego etapu edukacyjnego (§ 15 ROUPPP), natomiast np. kółko matematyczne z godzin planowanych przez dyrektora można zorganizować dla każdego chętnego ucznia, jeśli interesuje się tą dziedziną, ale nie w celu powtarzania materiału z lekcji lub uzupełniania braków.

Szkoły niepubliczne mogą przyjąć takie same lub odmienne zasady przeznaczania godzin do dyspozycji dyrektora, a nawet szersze – w tym z uwzględnieniem potrzeb uczniów. Natomiast również nie mogą ich poświęcać na inne zajęcia wyraźnie zdefiniowane przez prawodawcę.

Zagadnienia dotyczące obowiązkowości zajęć organizowanych przez dyrektora

Publiczna szkoła nie ma możliwości zrezygnowania z prowadzenia zajęć do dyspozycji dyrektora (art. 14 ust. 1 pkt 4 lit. b PO). W związku z tym organ prowadzący ma obowiązek zapewnienia warunków do prowadzenia, a dyrektor szkoły – zaplanowania i podania do wiadomości uczniów i rodziców możliwości korzystania z dodatkowych zajęć. 

Dla uczniów udział w zajęciach innych niż godziny z rozszerzenia przedmiotów realizowanych przez uczniów w technikum lub liceum ogólnokształcącym dla dorosłych nie jest obowiązkowy, ponieważ żaden przepis aktów PO i ROUPPP tego od nich nie wymaga. W związku z tym dyrektor nie może narzucić uczniom obowiązku uczestniczenia w zajęciach rozwijających zainteresowania i uzdolnienia oraz związanych z kształtowaniem kompetencji zawodowych.

Z kolei organ prowadzący i dyrektor szkoły niepublicznej nie mają obowiązku stwarzania warunków prowadzenia oraz realizacji godzin do dyspozycji dyrektora. Są one więc fakultatywne zarówno dla tych organów, jak i dla samych uczniów, którzy mogą wybrać, czy i w jakim zakresie skorzystają z oferty zajęć, o ile ta zostanie im przedstawiona.

Dokumentacja szkolna

Publiczna szkoła ma obowiązek uwzględnienia w arkuszu organizacji szkoły godzin do dyspozycji dyrektora wraz z przydziałem poszczególnym nauczycielom i oddziałom oraz przeznaczeniem zajęć (§ 17 ust. 3 pkt 2 i ust. 4 pkt 3 lit. g rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli).
Przeprowadzenie zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz zajęć związanych z kształtowaniem kompetencji zawodowych, wraz z tematyką i obecnością uczniów, są odnotowywane w dzienniku innych zajęć, prowadzonym na podstawie § 11 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji. W dziennikach lekcyjnych należy dokonywać wpisów dotyczących przedmiotów w zakresie rozszerzonym w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych oraz technikum (§ 8 ww. rozporządzenia).

Ocenianiu nie podlegają zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz związane z kształtowaniem kompetencji zawodowych, w których uczeń uczestniczył w ramach godzin do dyspozycji dyrektora (art. 44a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty). W konsekwencji w dzienniku innych zajęć nie odnotowuje się ocen; godzin tych nie uwzględnia się także w arkuszu ocen oraz w świadectwie szkolnym.

Przepisy nie określają zasad planowania pracy przez nauczyciela. Zajęcia rozwijające zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz związane z kształtowaniem kompetencji zawodowych jako niemające charakteru edukacyjnego i obowiązkowego dla ucznia nie są objęte wymogiem opracowania programu nauczania, dopuszczenia do użytku i włączenia do szkolnego zestawu programów nauczania (art. 22a UoSO). Statut danej publicznej szkoły może jednak nakładać na nauczyciela obowiązek przygotowania w jakiejś formie planu lub programu zajęć (art. 98 ust. 1 pkt 7 PO).

W szkole niepublicznej obowiązkowe jest prowadzenie dokumentacji przebiegu nauczania na zasadach dotyczących publicznych szkół. Dzienniki innych zajęć lub lekcyjne w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych oraz technikum są prowadzone na zasadach przedstawionych powyżej. Szkoły te również nie uwzględniają zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz związanych z kształtowaniem kompetencji zawodowych w arkuszach ocen i na świadectwach szkolnych. Statut niepublicznej szkoły może wymagać od nauczycieli przygotowywania jakiejś dokumentacji związanej z opracowaniem materiałów na zajęcia (art. 172 ust. 2 pkt 5 PO).
Ewentualnie organ prowadzący lub statut może wymagać sporządzenia i uwzględnienia tych zajęć w arkuszu organizacji szkoły niepublicznej, który dla tych szkół nie stanowi obligatoryjnego dokumentu.

Wybrane aspekty organizacyjne

W publicznej szkole nie została określona liczebność uczniów na zajęciach rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz związanych z kształtowaniem kompetencji zawodowych. Może w nich uczestniczyć nawet cała klasa. Ponieważ nie przewidziano także dokonywania podziału na grupy, gdyby dyrektor widział taka potrzebę, musiałby uzyskać zgodę organu prowadzącego na sfinansowanie takich działań (art. 10 ust. 1 pkt 1 PO). Nie ma również możliwości prowadzenia zajęć w ramach klas łączonych.

Jeśli chodzi o przydzielanie godzin zajęć nauczycielom – decyduje o tym dyrektor szkoły jako przełożony służbowy (art. 68 ust. 5 PO). Należy jednak postępować zgodnie z ogólną zasadą zgodności zajęć z kwalifikacjami posiadanymi przez nauczyciela (art. 9 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela oraz § 3 i 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli). 

Przykładowo: kółko plastyczne z uczniami w klasach I–III szkoły podstawowej może prowadzić zarówno nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, jak i nauczyciel plastyki bez dodatkowych kwalifikacji z edukacji wczesnoszkolnej.

W niepublicznej szkole organizacja godzin dyrektorskich może być analogiczna do sytuacji w szkołach publicznych. Możliwe jest także przyjęcie innych rozwiązań uzgodnionych przez dyrektora z organem prowadzącym lub ustalonych w statucie, w tym zarówno w grupach, jak i dla różnych klas (art. 172 ust. 2 pkt 4 PO). Godziny powinny być przydzielane nauczycielom zgodnie z kwalifikacjami (art. 91b ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 9 ust. 1 pkt 1 KN), a pracodawca (lub w jego imieniu – dyrektor) decyduje, komu i w jakim wymiarze je powierzy.
Podsumowując, szkoły publiczne są związane rozwiązaniami prawnymi, które muszą uwzględnić przy planowaniu i prowadzeniu zajęć w ramach godzin do dyspozycji dyrektora. Większą swobodę w tych sferach, uzależnioną od stanowiska i finansowania przez organ prowadzący, mają szkoły niepubliczne, dla których zajęcia te są fakultatywne.

Podstawa prawna

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. z 2021 r., poz. 1082; PO)

• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 r., poz. 639 ze zm.; RRPN) 
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2020 r., poz. 1280; ROUPPP)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2019 r. w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli, Dz. U. z 2019 r., poz. 502)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (Dz. U. z 2017 r., poz. 1646 ze zm.)
• Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2021 r., poz. 1915; UoSO)
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2021 r., poz. 1762)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz. U. z 2020 r., poz. 1289 ze zm.)