Doskonalenie zawodowe nauczycieli

Doskonalenie zawodowe nauczycieli – system, formy i finansowanie

Doskonalenie zawodowe ma na celu podnoszenie kompetencji nauczycieli, wśród których wyróżnia się dwie zasadnicze ich grupy:

• kompetencje osobowościowe – dotyczące sfery osobowościowej nauczyciela, jego zdolności i uzdolnień, dojrzałości moralnej i społecznej, reakcji emocjonalnych i postaw; są one głównie domeną samodoskonalenia;
• kompetencje zawodowe – dotykające wiedzy przedmiotowej (merytorycznej) i sfery dydaktycznej zawodu nauczyciela oraz relacji interpersonalnych, na których opiera się proces kształcenia; pozostają domeną doskonalenia wewnątrzszkolnego i instytucjonalnego1.

Doskonalenie zawodowe nauczycieli w polskim systemie oświaty ma charakter systemowy. Zdaniem Ministerstwa Edukacji Narodowej aktualnie obowiązujące systemowe rozwiązania wymagają zmian, stąd też prowadzone są działania mające na celu wprowadzenie nowego modelu doskonalenia nauczycieli. Obecnie na system doskonalenia nauczycieli składa się:

1. działalność placówek doskonalenia nauczycieli funkcjonujących na poziomie:

• centralnym – prowadzonych przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego oraz ministra właściwego do spraw rolnictwa,
• wojewódzkim – prowadzonych przez samorządy województw,
• lokalnym – prowadzonych przez gminy i powiaty,
• niepublicznych placówek doskonalenia nauczycieli prowadzonych przez osoby fizyczne i prawne;

2. doradztwo metodyczne – rozumiane jako pomoc nauczycielom w planowaniu, organizowaniu i badaniu efektów procesu dydaktyczno-wychowawczego, opracowywaniu, doborze i adaptacji programów nauczania, rozwijaniu umiejętności metodycznych oraz podejmowaniu działań innowacyjnych;
3. doskonalenie wewnątrzszkolne, którego celem jest wspólny proces uczenia się całej rady pedagogicznej lub jej części w obszarach istotnych dla konkretnej szkoły/placówki;
4. działania samokształceniowe, które co prawda nie stanowią elementu systemu eksponowanego w przepisach prawa, to jednak pozostają istotnym ogniwem przygotowania nauczyciela do realizacji procesu edukacyjnego; do działań samokształceniowych zalicza się: czytanie literatury fachowej, czasopism, korzystanie z branżowych stron internetowych, oglądanie wybranych audycji telewizyjnych, wystaw, wymianę wiedzy i doświadczeń, współpracę z uczelniami, instytucjami związanymi z edukacją, pracodawcami itp.

Od 1 września 2018 r. nauczyciele mają ustawowy obowiązek doskonalenia się zgodnie z potrzebami szkoły2, a poszerzanie wiedzy i doskonalenie umiejętności związanych z wykonywaną pracą, w tym w ramach doskonalenia zawodowego, jest jednym z kryteriów oceny pracy nauczyciela. Czy to oznacza, że wcześniej nauczyciele się nie doskonalili? 

Doskonalenie zawodowe zawsze było mocno usytuowane w pragmatyce zawodowej nauczyciela. W ramach czasu pracy (40 godz. na tydzień) – oprócz zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych oraz innych zajęć i czynności wynikających z zadań statutowych szkoły – nauczyciel musi realizować zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym3.

Obowiązki nauczycieli w zakresie doskonalenia zawodowego

Nauczyciele ubiegający się o kolejne stopnie awansu zawodowego w okresie stażu mają obowiązek podnoszenia swoich kompetencji:

• nauczyciel stażysta – poprzez uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym, zwłaszcza w zakresie doskonalenia metod i form pracy,
• nauczyciel kontraktowy zobowiązany został do doskonalenia kompetencji w związku z wykonywanymi obowiązkami, zwłaszcza w zakresie kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych,
• nauczyciel mianowany ma pogłębiać wiedzę i umiejętności służące własnemu rozwojowi oraz podniesieniu jakości pracy szkoły, samodzielnie lub przez udział w różnych formach doskonalenia zawodowego.

Zgodnie z art. 12 ust. 3. ustawy Karta Nauczyciela nauczyciel powinien podnosić swoją wiedzę ogólną i zawodową, korzystając z prawa pierwszeństwa do uczestnictwa we wszelkich formach doskonalenia zawodowego na najwyższym poziomie. 

Prawo gwarantuje nauczycielowi wsparcie w doskonaleniu zawodowym poprzez zobowiązanie dyrektora szkoły do zapewnieniu nauczycielowi pomocy (art. 7 ust. 2 pkt 4 ustawy Karta Nauczyciela). Jeżeli nauczyciel realizuje staż na kolejny stopień awansu zawodowego, to zgodnie z przedmiotowym rozporządzeniem4 dyrektor szkoły ma obowiązek zapewnić mu warunki do udziału w formach doskonalenia zawodowego określonych w zatwierdzonym planie rozwoju zawodowego. W przypadku nauczyciela realizującego staż na stopień nauczyciela kontraktowego lub mianowanego ustawodawca nakłada dodatkowo na opiekuna stażu obowiązek udzielania mu pomocy w doborze właściwych form doskonalenia zawodowego. Ponadto należy wspomnieć, że ogólne przepisy Kodeksu pracy5 zobowiązują pracodawcę do umożliwienia pracownikowi podnoszenia kwalifikacji. Dyrektor szkoły, w której w organizacji pracy przewidziano ferie szkolne, może zobowiązać nauczyciela do uczestniczenia w czasie tych ferii w doskonaleniu zawodowym w określonej formie, z zastrzeżeniem, że nie może to zająć nauczycielowi więcej niż 7 dni. Doskonalenie nauczycieli może odbywać się w kraju i za granicą (na podstawie umów międzynarodowych, porozumień o współpracy bezpośredniej zawieranych przez szkoły, organy prowadzące szkoły, jednostki samorządu terytorialnego, organy administracji rządowej i placówki doskonalenia oraz programów edukacyjnych Unii Europejskiej lub na zaproszenie podmiotów zagranicznych).

Ustawodawca zapewnia finansowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli6. W budżetach organów prowadzących szkoły wyodrębnia się środki na dofinansowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli w wysokości 1% planowanych rocznych środków przeznaczonych na wynagrodzenie osobowe nauczycieli (od 1 września 2019 r. – 0,8%). W budżetach wojewodów wyodrębnia się środki na wspieranie organizacji doradztwa metodycznego na obszarze województwa w wysokości proporcjonalnej do liczby nauczycieli zatrudnionych w województwie, ustalonej na podstawie danych systemu informacji oświatowej. Z tych środków wojewoda udziela jednostkom samorządu terytorialnego prowadzącym placówki doskonalenia nauczycieli zatrudniające doradców metodycznych dotacji na finansowanie wynagrodzenia tych nauczycieli z tytułu powierzonych zadań doradcy metodycznego. W budżecie Ministra Edukacji Narodowej wyodrębnia się środki na realizację ogólnokrajowych zadań w zakresie doskonalenia zawodowego nauczycieli. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określi w drodze rozporządzenia formy doskonalenia zawodowego nauczycieli i rodzaje wydatków związanych z organizacją i prowadzeniem doskonalenia zawodowego nauczycieli, które mogą być dofinansowywane z ww. środków. 

Z aktualnie obowiązującego rozporządzenia7 wynika, że ze środków na doskonalenie zawodowe nauczycieli, o których mowa w art. 70a ust. 1 ustawy Karta Nauczyciela, dofinansowuje się:

1. organizację i prowadzenie doradztwa metodycznego dla nauczycieli;
2. organizację i prowadzenie:
   1. wspomagania szkół i placówek,
   2. sieci współpracy i samokształcenia dla nauczycieli, w tym nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze;
3. organizację i prowadzenie szkoleń, warsztatów metodycznych i przedmiotowych, seminariów, konferencji szkoleniowych oraz innych form doskonalenia zawodowego dla nauczycieli, w tym nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze;
4. przygotowanie materiałów szkoleniowych i informacyjnych.

Koszty związane z dofinansowaniem doskonalenia zawodowego nauczycieli

W ramach dofinansowania ww. form doskonalenia zawodowego nauczycieli mogą być pokryte w części lub w całości:

• koszty obniżenia wymiaru godzin zajęć lub dodatkowych umów o pracę, dodatków funkcyjnych oraz podróży służbowych, w tym koszty przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia, doradców metodycznych,
• koszty podróży służbowych, w tym koszty przejazdu, zakwaterowania i wyżywienia, nauczycieli i specjalistów organizujących i prowadzących daną formę doskonalenia zawodowego nauczycieli,
• koszty wynagrodzenia nauczycieli i specjalistów prowadzących daną formę doskonalenia zawodowego nauczycieli, z wyjątkiem nauczycieli i specjalistów zatrudnionych w publicznej placówce doskonalenia nauczycieli, publicznej bibliotece pedagogicznej lub publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, która je organizuje,
• koszty druku i dystrybucji materiałów szkoleniowych i informacyjnych.

Zgodnie z art. 70 ust. 1 pkt 4 ustawy Prawo oświatowe8 ustaloną organizację doskonalenia zawodowego nauczycieli szkoły lub placówki musi zatwierdzić rada pedagogiczna. Dyrektorzy szkół i placówek do dnia 30 listopada danego roku zgłaszają do organu prowadzącego potrzeby nauczycieli w zakresie doskonalenia. Organ prowadzący opracowuje na każdy rok budżetowy plan dofinansowania form doskonalenia zawodowego nauczycieli, biorąc pod uwagę m.in. wnioski dyrektorów szkół i placówek. Organ prowadzący w porozumieniu z dyrektorami szkół i placówek, ustala corocznie maksymalną kwotę dofinansowania opłat za:

• skierowania udzielone przez dyrektora szkoły lub placówki dla nauczycieli uczestniczących w różnych formach doskonalenia zawodowego, a w szczególności uzupełniających, lub opłaty za kształcenie pobierane przez szkoły wyższe i zakłady kształcenia nauczycieli,
• koszty za kursy kwalifikacyjne i doskonalące, seminaria oraz inne formy doskonalenia zawodowego dla nauczycieli skierowanych przez dyrektora szkoły lub placówki,
• koszty przejazdów oraz zakwaterowania i wyżywienia nauczycieli, którzy na podstawie rachunków wykażą, że podnoszą kwalifikacje oraz specjalności i formy kształcenia, na które dofinansowanie jest przyznawane.

Podsumowanie

Dyrektor szkoły lub placówki w terminie do dnia 31 marca danego roku składa organowi prowadzącemu sprawozdanie ze sposobu wykorzystania środków przyznanych na dofinansowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli w poprzednim roku budżetowym.

Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie nadzoru pedagogicznego9 dyrektor szkoły lub placówki, we współpracy z innymi nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze, ma obowiązek nadzorować procesy zachodzące w szkole, w tym te dotyczące doskonalenia zawodowego nauczycieli. W ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego: 

1. przeprowadza ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki; 
2. kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki; 
3. wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań, w szczególności przez: 
   1. diagnozę pracy szkoły lub placówki, 
   2. planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie nauczycieli do doskonalenia zawodowego, 
   3. prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad; 
4. monitoruje pracę szkoły lub placówki.

Ustawodawca wskazuje formy doskonalenia zawodowego nauczycieli i sposób ich finansowania, zapewnia nauczycielowi wsparcie instytucjonalne oraz wskazuje sposób kontroli i oceny podejmowanych działań. Zmodyfikowany system doskonalenia zawodowego nauczycieli ma zwiększyć motywację do rozwoju oraz doskonalenia się zawodowego nauczycieli. Pozwoli to nauczycielowi na wypełnienie dwóch istotnych obowiązków: dążenia do pełni własnego rozwoju osobowego oraz doskonalenia się zgodnie z potrzebami szkoły.