Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 12 grudnia 1997 r. o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników jednostek sfery budżetowej (Dz. U. z 2013 r., poz. 1144) w związku z art. 48 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta nauczyciela (Dz. U. z 2014 r., poz. 191), pracownik nabywa prawo do wynagrodzenia rocznego w pełnej wysokości po przepracowaniu u danego pracodawcy całego roku kalendarzowego.
Pracownik, który nie przepracował u danego pracodawcy całego roku kalendarzowego, nabywa prawo do wynagrodzenia rocznego w wysokości proporcjonalnej do okresu przepracowanego, pod warunkiem że okres ten wynosi co najmniej 6 miesięcy.
Od przedstawionej powyżej reguły przewidziane zostały pewne wyjątki.
W przypadkach określonych w komentowanej ustawie dodatkowe wynagrodzenie roczne może otrzymać także pracownik, który nie przepracował u pracodawcy wymaganego minimalnego 6-miesięcznego okresu. Przepracowanie co najmniej 6 miesięcy warunkujących nabycie prawa do wynagrodzenia rocznego nie jest bowiem wymagane w przypadkach:
- nawiązania stosunku pracy z nauczycielem i nauczycielem akademickim w trakcie roku kalendarzowego, zgodnie z organizacją pracy szkoły (szkoły wyższej),
- powołania pracownika do czynnej służby wojskowej albo skierowania do odbycia służby zastępczej,
- rozwiązania stosunku pracy w związku z: przejściem na emeryturę, rentę szkoleniową albo rentę z tytułu niezdolności do pracy lub świadczenie rehabilitacyjne, przeniesieniem służbowym, powołaniem lub wyborem, likwidacją pracodawcy albo zmniejszeniem zatrudnienia z przyczyn niedotyczących pracowników, likwidacją jednostki organizacyjnej pracodawcy lub jej reorganizacją,
- podjęcia zatrudnienia: w wyniku przeniesienia służbowego, na podstawie powołania lub wyboru, w związku z likwidacją poprzedniego pracodawcy albo ze zmniejszeniem zatrudnienia z przyczyn dotyczących tego pracodawcy, w związku z likwidacją jednostki organizacyjnej poprzedniego pracodawcy lub jej reorganizacją, po zwolnieniu z czynnej służby wojskowej albo po odbyciu służby zastępczej,
- korzystania: z urlopu wychowawczego, z urlopu dla poratowania zdrowia, z urlopu do celów naukowych, artystycznych lub kształcenia zawodowego przez nauczyciela lub nauczyciela akademickiego,
- wygaśnięcia stosunku pracy w związku ze śmiercią pracownika.
Wystąpienie jednej z powyższych okoliczności uzasadnia nabycie prawa do dodatkowego wynagrodzenia rocznego, mimo że pracownik nie przepracował wymaganego przepisami minimalnego 6-miesięcznego okresu w danym roku kalendarzowym.
Należy podkreślić, że choć przepis ustawy wyraźnie posługuje się pojęciem „przepracowania” pewnego okresu w danym roku kalendarzowym, to przepisy nie definiują pojęcia „okres przepracowany”, dlatego też przy ustalaniu prawa do trzynastki często pojawiają się wątpliwości, czy należy uwzględniać okresy niewykonywania pracy przypadające w trakcie trwania stosunku pracy.
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r. (III PZP 7/03, OSNP 2004, nr 2, poz. 26), warunkiem nabycia prawa do dodatkowego wynagrodzenia rocznego w pełnej wysokości jest efektywne przepracowanie u danego pracodawcy pełnego roku kalendarzowego.
W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 października 2011 r. (I PK 263/10), podkreślając, że „okresem przepracowanym” jest tylko okres faktycznie (efektywnie) przepracowany u danego pracodawcy.
Należy jednak podkreślić, że w doktrynie prezentowane są także poglądy odmienne od stanowiska Sądu Najwyższego, a wskazujące, że okres przepracowany, od którego zależy nabycie prawa do dodatkowego wynagrodzenia rocznego − to inaczej okres pozostawania w zatrudnieniu, i w związku z tym prawo do dodatkowego wynagrodzenia rocznego uzależnione jest od okresu pozostawania w stosunku pracy u danego pracodawcy w danym roku kalendarzowym, a nie od okresu efektywnie przepracowanego.
W odniesieniu do nauczycieli ustanowiony został właśnie jeden z wymienionych wyżej wyjątków. Nauczyciele bowiem nabywają prawo do trzynastki mimo nieprzepracowania 6 miesięcy w roku kalendarzowym, jeśli:
- rozpoczynają pracę w ciągu roku kalendarzowego, zgodnie z organizacją pracy w szkole,
- korzystają z urlopu dla poratowania zdrowia.
Pewne wątpliwości występują w przypadku, gdy stosunek pracy został z nauczycielem zawarty już po dniu 1 września, a więc po dniu rozpoczęcia roku szkolnego. Użyte w ustawie określenie „nawiązanie stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego zgodnie z organizacją pracy szkoły” wskazuje, że uprawnienie do wynagrodzenia rocznego dotyczy nauczycieli, z którymi stosunek pracy został nawiązany z dniem 1 września. Należy jednak podkreślić, że wyjątek dotyczący zatrudnienia nauczyciela w trakcie roku kalendarzowego zgodnie z organizacją pracy szkoły dotyczy tylko nauczycieli placówek feryjnych. W pozostałych placówkach zasada ta nie znajdzie zastosowania, gdyż rok szkolny w placówce nieferyjnej trwa cały rok.
Wysokość dodatkowego wynagrodzenia rocznego wynosi 8,5% sumy wynagrodzenia za pracę otrzymanego przez pracownika w ciągu roku kalendarzowego, za który przysługuje to wynagrodzenie.
Przy ustalaniu wysokości dodatkowego wynagrodzenia rocznego dla nauczycieli uwzględniane są następujące składniki wynagrodzenia:
- wynagrodzenie zasadnicze,
- dodatki: za wysługę lat, motywacyjny, funkcyjny oraz za warunki pracy,
- wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw,
- dodatkowe wynagrodzenie za pracę w porze nocnej,odrębne wynagrodzenie za zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze wykonywane w dniu wolnym od pracy,
- wynagrodzenie za pracę w święto,
- dodatek za uciążliwość pracy,
- jednorazowy dodatek uzupełniający.
Do podstawy obliczenia dodatkowego wynagrodzenia rocznego wlicza się również:
- wynagrodzenie i inne świadczenia ze stosunku pracy przyjmowane do obliczenia ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy,
- wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy,
- wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy przysługujące pracownikowi, który podjął pracę w wyniku przywrócenia do pracy.
Do podstawy przy obliczaniu trzynastki nie zostaną natomiast wliczone:
- wynagrodzenie za czas gotowości do pracy oraz za czas przestoju niezawinionego przez pracownika,
- wynagrodzenie za czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy (np. urlopu dla poratowania zdrowia, urlopu szkoleniowego, wynagrodzenie otrzymywane w czasie stanu nieczynnego, zasiłek macierzyński),
- wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną.
Zgodnie z przepisami ustawy, trzynastkę za dany rok kalendarzowy wypłaca się pracownikom do końca pierwszego kwartału roku następnego, czyli nie później niż w ciągu pierwszych trzech miesięcy roku kalendarzowego następującego po roku, za który przysługuje to dodatkowe wynagrodzenie.
Wyjątek od tej zasady dotyczy tylko nauczyciela, z którym rozwiązano stosunek pracy w związku z likwidacją pracodawcy. Takiemu nauczycielowi wynagrodzenie roczne wypłaca się w dniu rozwiązania stosunku pracy.
