Współpraca dyrektora szkoły ze związkami zawodowymi

Stworzenie warunków organizacyjnych do działania związku zawodowego

Pracodawca ma obowiązek udostępnić organizacji związkowej pomieszczenia i urządzenia techniczne niezbędne do wykonywania działalności związkowej. W tym celu powinien zawrzeć ze związkiem umowę cywilnoprawną, w której strony określą zasady użytkowania lokalu (odpłatne – w granicach rzeczywistych kosztów albo nieodpłatne, zasady eksploatacji, a także ponoszenia opłat eksploatacyjnych, np. mediów, telefonu, Internetu) oraz nieodpłatnego użyczenia koniecznego sprzętu – art. 33 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 1881). Rodzaj tego wyposażenia oraz warunki jego użytkowania zależne są bowiem zarówno od możliwości pracodawcy, wielkości zakładu pracy, jak i liczby członków tej organizacji. 
Pracodawca nie ma obowiązku udostępnienia lokalu lub urządzeń dla działalności związkowej według dowolnego ich uznania i na każde życzenie, ale o charakterze normalnym, standardowym. 
Odmowę udostępnienia pomieszczenia bądź lokalu albo uporczywe i niezasadne uchylanie się od zawarcia umowy należy kwalifikować jako utrudnianie wykonywania działalności związkowej, skutkujące odpowiedzialnością karną (art. 35 UoZZ). Prawodawca nie ma natomiast obowiązku ponoszenia osobowych kosztów funkcjonowania związków zawodowych (np. obsługi sekretarskiej organizacji związkowej).
W sytuacji gdy w szkole działa pracownicza kasa zapomogowo-pożyczkowa, nad którą nadzór społeczny pełni organizacja związkowa, szkoła jako pracodawca również ma obowiązek świadczenia pomocy w zakresie określonym w § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 grudnia 1992 r. w sprawie pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych oraz spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w zakładach pracy (Dz. U. z 1992 r. nr 100, poz. 502) oraz doprecyzowanym w umowie zawartej z PKZP.

Współpraca w zakresie zbiorowych i indywidualnych spraw pracowniczych

Ważność niektórych czynności pracodawcy wymaga uzgodnienia, czyli uzyskania zgody związku zawodowego lub wypracowania z nim porozumienia, albo umożliwienia związkowi wyrażenia opinii, czyli przedstawienia niewiążącego stanowiska w trybie tzw. konsultacji.
Obowiązek uzgodnienia dotyczy:

• tworzenia lub zmiany regulaminu pracy (art. 1042 k.p.),
• tworzenia lub zmiany regulaminu wynagradzania i premiowania pracowników niepedagogicznych oraz w szkołach niesamorządowych – także nauczycieli (art. 772 § 4 k.p.),
• rezygnacji z tworzenia planu urlopów (163 § 11 k.p.),
• tworzenia regulaminu Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych oraz przyznawania pracownikom świadczeń socjalnych (art. 27 ust. 1 UoZZ),
• rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownicy w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego, oprócz nauczycielek zatrudnionych na podstawie KN (art. 177 § 1 k.p.),
• terminu rozwiązania z pracownicą umowy w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego za wypowiedzeniem w razie likwidacji zakładu pracy, oprócz nauczycielek zatrudnionych na podstawie KN (art. 177 § 4 k.p.),
• wypowiedzenia, rozwiązania stosunku pracy, dokonania wypowiedzenia zmieniającego na niekorzyść pracownika objętego ochroną związkową z art. 32 UoZZ (członka zarządu związku lub innego pracownika imiennie wskazanego w uchwale zarządu związku przez okres określony w tej uchwale, a po jego upływie – dodatkowo przez czas odpowiadający połowie okresu określonego uchwałą, nie dłużej jednak niż rok),
• wypowiedzenia lub rozwiązania stosunku pracy społecznego inspektora pracy (art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy – Dz. U. z 2015 r., poz. 567).

Zasięgnięcie opinii związku zawodowego jest konieczne w razie:

• zamiaru wypowiedzenia pracownikowi pedagogicznemu i niepedagogicznemu umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art. 38 k.p., art. 20 ust. 5a i 5b KN),
• zamiaru dokonania natychmiastowego zwolnienia (bez wypowiedzenia) w trybie dyscyplinarnym lub z powodu długotrwałej choroby, oprócz nauczycieli zatrudnionych na podstawie KN (art. 52 § 3, art. 53  § 4 k.p.),
• zamiaru dokonania wypowiedzenia zmieniającego warunki pracy lub płacy (art. 42 ust. 1 w zw. z art. 38 k.p.),
• konieczności rozpatrzenia sprzeciwu wniesionego przez pracownika od wymierzonej mu kary porządkowej (art. 112 § 1 k.p.),
• tworzenia lub zmiany arkusza organizacji jednostki (art. 110 PO), 
• tworzenia lub zmiany regulaminu oceny pracy nauczycieli – ustalenie wskaźników do kryteriów oceniania nauczycieli od 1 września 2018 r. (art. 6a ust. 14 KN), 
• w procedurze dokonywania oceny pracy nauczyciela – art. 6a ust. 6 i 7 KN.

Z kolei dyrektor nie ma obowiązku zasięgania opinii lub prowadzenia konsultacji związkowej w przypadkach:

• porozumienia zmieniającego umowę o pracę lub akt mianowania (art. 29 § 4 w zw. z art. 11 k.p.),
• ograniczenia zatrudnienia nauczyciela (art. 20 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 22 ust. 2 KN),
• przeniesienia nauczyciela w stan nieczynny (art. 20 ust. 1 pkt 2 i ust. 5c KN),
• przeniesienia nauczyciela na inne stanowisko służbowe (art. 18 ust. 1 KN w zw. z art. 220 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe – Dz. U. z 2017 r., poz. 60, dalej PWuPO),
• zobowiązania nauczyciela do uzupełniania pensum (art. 22 ust. 1 KN i art. 220 ust. 1 pkt 3 PWuPO),
• wypowiedzenia umowy o pracę na czas określony (a contrario art. 38 k.p.),
• rozwiązania stosunku pracy z powodu likwidacji szkoły (art. 411 k.p., art. 20 ust. 1 pkt 1 KN, art. 226 PWuPO).

Respektowanie ochrony związkowej

Ochrona związkowa dotyczy rozwiązania lub zmiany warunków pracy i płacy na podstawie jednostronnej decyzji dyrektora i dla zgodności z prawem wymaga uzyskania uprzedniej zgody zarządu organizacji związkowej. Ochrona ta nie obejmuje natomiast rozwiązania umowy o pracę wskutek innych zdarzeń, np. rozwiązania umowy za porozumieniem stron, za wypowiedzeniem pracownika, ani zdarzeń niezależnych od pracodawcy (np. upływu czasu, na który była zawarta).
Objęcie pracownika ochroną związkową następuje na podstawie uchwały zarządu zakładowej lub międzyzakładowej organizacji związkowej, która z imienia i nazwiska wskazuje chronionych pracowników i czas trwania tej ochrony. Zarząd organizacji związkowej na piśmie wskazuje pracowników, których stosunek pracy podlega ochronie, nie ma natomiast obowiązku doręczania odpisu uchwały. Ochrona przysługuje przez okres określony uchwałą zarządu, a po jego upływie – dodatkowo przez czas odpowiadający połowie okresu określonego uchwałą, nie dłużej jednak niż rok po jego upływie. Pracownik może kilkakrotnie i długotrwale podlegać ochronie związkowej, o ile taką uchwałę lub uchwały podejmie związek zawodowy.
UoZZ ustala limit osób podlegających ochronie związkowej według metody parytetowej, uzależnionej od liczby pracowników stanowiących kadrę kierowniczą w jednostce oświatowej, albo metody progresywnej, uzależnionej od liczby członków związku zawodowego. Wybór jednej z metod ustalenia maksymalnej liczby chronionych pracowników należy do zarządu organizacji związkowej.

Zwolnienie związkowca z obowiązku świadczenia pracy

Oprócz ochrony stosunku pracy, pracownicy będący członkami zarządu związku zawodowego mają prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie tej organizacji (tzw. urlop związkowy gwarantowany przez art. 31 UoZZ). W zależności od treści wniosku zarządu zwolnienie od pracy jest udzielane z zachowaniem prawa do wynagrodzenia ustalonego według zasad obowiązujących przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy lub bezpłatnie. Zarząd powinien we wniosku wskazać m.in. okoliczności uzasadniające udzielenie zwolnienia, czy zwolnienie od pracy ma być udzielane z zachowaniem prawa do wynagrodzenia albo bezpłatnie, a także określenie wymiaru i okresu zwolnienia od pracy. Tryb udzielania zwolnień od pracy i zakres uprawnień przysługujących pracownikowi w czasie tych zwolnień określają przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz. U. z 1996 r. nr 71, poz. 336).
Dyrektor szkoły ma także obowiązek udzielenia zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu wykonania doraźnej czynności wynikającej z funkcji związkowej tym pracownikom, którzy pełnią funkcje związkowe w zarządzie zakładowej organizacji związkowej albo w innych organach związku (art. 31 ust. 3 UoZZ). Czynność doraźna – to taka, która obiektywnie musi być wykonana w ramach legalnie prowadzonej działalności związkowej. Każdorazowo powinna być usprawiedliwiona konkretnie zaistniałymi okolicznościami, niezależnymi od decyzji organizacji związkowej. Zwolnienie to nie przysługuje, jeżeli czynność może być wykonana w czasie wolnym od pracy i dotyczy np. prac organów związkowych, które co do zasady powinny być planowane z odpowiednim wyprzedzeniem w czasie wolnym od pracy.
W celu skorzystania ze zwolnienia od pracy niezbędnego do wykonania doraźnych czynności związkowych pracownik nie może nie stawić się do pracy i poinformować o skorzystaniu z uprawnienia – zwolnienie musi mu zostać udzielone przez dyrektora szkoły, który musi być z odpowiednim wyprzedzeniem poinformowany przez związek zawodowy o takiej potrzebie.

Inne uprawnienia związkowe

Dyrektor – na wniosek nauczyciela stażysty – powołuje przedstawiciela organizacji związkowej do udziału w pracy komisji na stopień awansu zawodowego nauczyciela kontraktowego (art. 9g ust. 5 i 5a KN).
Pracodawca, na pisemny wniosek zakładowej organizacji związkowej i za pisemną zgodą pracownika, jest obowiązany pobierać z wynagrodzenia pracownika składkę związkową w zadeklarowanej przez niego wysokości i jest obowiązany niezwłocznie przekazywać kwoty pobranych składek związkowych na rachunek bankowy wskazany przez organizację związkową (art. 331 UoZZ).
Pracodawca jest obowiązany udzielić na żądanie związku zawodowego informacji niezbędnych do prowadzenia działalności związkowej, w szczególności informacji dotyczących warunków pracy i zasad wynagradzania (art. 28 UoZZ).
Związki zawodowe kontrolują przestrzeganie przepisów dotyczących interesów pracowników, emerytów, rencistów, bezrobotnych i ich rodzin (art. 8 UoZZ).
W razie uzasadnionego podejrzenia, że w zakładzie pracy występuje zagrożenie dla życia lub zdrowia pracowników, organizacja związkowa może wystąpić do pracodawcy z wnioskiem o przeprowadzenie odpowiednich badań, zawiadamiając o tym równocześnie właściwego okręgowego inspektora pracy. Pracodawca jest obowiązany w terminie 14 dni od dnia otrzymania wniosku zawiadomić zakładową organizację związkową o swoim stanowisku. W razie przeprowadzenia badań pracodawca udostępnia ich wyniki zakładowej organizacji związkowej wraz z informacją o sposobie i terminie usunięcia stwierdzonego zagrożenia (art. 29 UoZZ).
Organizacja związkowa jest również uprawniona do występowania do dyrektora szkoły z wnioskami o udzielenie informacji publicznej, a dyrektor ma obowiązek udzielania na nie odpowiedzi niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni (art. 10 ust. 1 i art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej – Dz. U. z 2018 r., poz. 1330).
Dyrektorzy szkół publicznych i niepublicznych powinni także pamiętać o zakazie dyskryminowania pracowników ze względu na przynależność związkową (art. 113 k.p.). Z tytułu członkostwa w organizacji związkowej pracownicy nie mogą ponosić jakichkolwiek negatywnych konsekwencji.