Uprawnienia emerytalne nauczycieli

Każdy ma prawo do powszechnej emerytury od dnia, w którym osiągnie wiek emerytalny, ale świadczenie przyznane będzie najwcześniej od miesiąca, w którym zostanie złożony wniosek o emeryturę.

Przejście na emeryturę jest prawem, a nie obowiązkiem. Każdy ubezpieczony sam powinien podjąć decyzję o momencie zakończenia aktywności zawodowej. Decyzja o przejściu na emeryturę jest indywidualnym wyborem, ale aby go świadomie dokonać, trzeba znać aktualnie obowiązujące przepisy prawa.

Co do zasady uprawnienia emerytalne nauczycieli reguluje Karta Nauczyciela¹. W świetle ustawy nauczyciel oraz członek jego rodziny mają prawo do zaopatrzenia emerytalnego określonego w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z uwzględnieniem przepisów ustawy, z tym że nauczyciel zaliczany jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze. 

Nauczyciele mają kilka możliwości przejścia na emeryturę. Są to:

• emerytura w powszechnym wieku emerytalnym,
• emerytura z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze,
• emerytura nauczycielska,
• nauczycielskie świadczenie kompensacyjne,
• emerytura pomostowa.

Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym

Nauczyciel, jak każdy pracownik, może przejść na emeryturę, gdy osiągnie powszechny wiek emerytalny. Od 1 października 2017 r. obowiązuje niższy wiek emerytalny, czyli 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, a powszechną emeryturę oblicza się według tzw. nowych zasad, czyli zgodnie z art. 26 ustawy emerytalnej². Wysokość takiej emerytury zależy m.in.: od sumy zwaloryzowanych składek emerytalnych zapisanych na indywidualnym koncie w ZUS, od kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego, od średniego dalszego trwania życia właściwego dla wieku, w którym osoba przejdzie na emeryturę. Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym przysługuje nauczycielowi niezależnie od długości stażu pracy, czyli czasu zatrudnienia i innych okresów składkowych oraz okresów nieskładkowych. 

Emerytura z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze

Zgodnie z art. 32 ustawy emerytalnej za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy Karta Nauczyciela. Oznacza to, że nauczyciel może zwrócić się do ZUS o przyznanie emerytury w wieku niższym niż powszechny wiek emerytalny. Taką emeryturę ZUS może przyznać nauczycielowi na podstawie art. 184 w związku z art. 32 ustawy emerytalnej, jeżeli:

1. skończył 55 lat i w dniu 1 stycznia 1999 r. miał co najmniej: 20 lat stażu (okresów składkowych i nieskładkowych), 15 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
2. skończył 60 lat i w dniu 1 stycznia 1999 r. miał co najmniej: 25 lat stażu (okresów składkowych i nieskładkowych), 15 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, 
3. nie jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego (OFE) albo za pośrednictwem ZUS złoży wniosek o przekazanie środków z osobistego rachunku w OFE na dochody budżetu państwa. 

Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym przysługuje nauczycielowi niezależnie od długości stażu pracy, czyli czasu zatrudnienia i innych okresów składkowych oraz okresów nieskładkowych. 

Emerytura z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze będzie obliczona według tzw. nowych zasad, czyli zgodnie z art. 26 ustawy emerytalnej. Wysokość świadczenia będzie zależeć m.in.: 
od sumy zwaloryzowanych składek emerytalnych zapisanych na osobistym koncie w ZUS, od kwoty zwaloryzowanego kapitału początkowego oraz od średniego dalszego trwania życia właściwego dla wieku, w którym nauczyciel przejdzie na emeryturę.

Emerytura nauczycielska na podstawie Karty Nauczyciela 

Każdy nauczyciel, wychowawca lub inny pracownik pedagogiczny placówki wymienionej w Karcie Nauczyciela może przejść na emeryturę na podstawie art. 88 ust. 2a ustawy. Wysokość takiej emerytury ustalona zostanie zgodnie z art. 53 ustawy emerytalnej, czyli na tzw. starych zasadach. Aby otrzymać emeryturę nauczycielską, należy spełnić następujące warunki:

• na dzień 31 grudnia 2008 r. osoba uprawniona musi mieć minimum 30 lat zatrudnienia, w tym co najmniej 20 lat pracy nauczycielskiej w wymiarze co najmniej połowy obowiązkowego wymiaru zajęć; jeżeli osoba jest nauczycielem szkoły, placówki, zakładu specjalnego lub zakładu poprawczego czy schroniska dla nieletnich, to wystarczy przynajmniej 25-letnie zatrudnienie, w tym co najmniej 20 lat pracy nauczycielskiej w szkolnictwie specjalnym wykonywanej co najmniej w połowie obowiązkowego wymiaru zajęć;
• jeżeli nauczyciel jest członkiem OFE, za pośrednictwem ZUS-u musi złożyć wniosek o przekazanie środków z osobistego rachunku w OFE na dochody budżetu państwa;
• należy rozwiązać na swój wniosek stosunek pracy. 

Nauczyciel może również otrzymać emeryturę nauczycielską, gdy jego stosunek pracy zostanie rozwiązany z inicjatywy dyrektora szkoły lub wygaśnie, jeżeli: 

• szkoła zostanie zlikwidowana całkowicie lub częściowo,
• nastąpią zmiany organizacyjne, które spowodują, że w szkole będzie mniej oddziałów,
• nastąpią zmiany planu nauczania, które uniemożliwią dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć,
• stosunek pracy nauczyciela wygaśnie, gdy pozostaje w stanie nieczynnym (po sześciu miesiącach lub gdy odmówi podjęcia pracy, kiedy będzie można go do niej przywrócić).

W związku ze zmianą ustroju szkolnego od 26 stycznia 2017 r. pojawiła się możliwość przejścia na emeryturę nauczycielską w przypadku, gdy nauczyciel odchodzi z pracy w związku z wygaszaniem kształcenia w gimnazjach (art. 4 pkt 12 ustawy wprowadzającej Prawo oświatowe³). Nauczyciel gimnazjum, jeśli ma odpowiedni staż, może przejść na emeryturę również wtedy, gdy: jego stosunek pracy wygasł albo został rozwiązany w roku szkolnym 2017/2018 lub 2018/2019 lub gdy przyczyną likwidacji stanowiska pracy są zmiany organizacyjne, które powodują wygaszanie kształcenia w gimnazjach (art. 225 ust. 1, 6, 7 i 10 oraz art. 226 ust. 1 ustawy wprowadzającej).

W związku ze zmianą ustroju szkolnego od 26 stycznia 2017 r. pojawiła się możliwość przejścia na emeryturę nauczycielską w przypadku, 
gdy nauczyciel odchodzi z pracy w związku z wygaszaniem kształcenia w gimnazjach.

Zgodnie z art. 21 ustawy obniżającej wiek emerytalny⁴ nauczyciele, którzy spełnili warunki określone w art. 88 ust. 2 a ustawy Karta Nauczyciela i osiągnęli odpowiedni wiek, czyli: skończyli 60 lat (kobieta) lub 65 lat (mężczyzna) przed 1 października 2017 r., ale nie osiągnęli przed tym dniem podwyższonego wieku emerytalnego, albo skończyli 60 lat (kobieta) lub 65 lat (mężczyzna) po 30 września 2017 r., a najpóźniej 31 sierpnia 2018 r., mogą skorzystać z emerytury nauczycielskiej po uprzednim rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy albo rozwiązaniu lub wygaśnięciu stosunku pracy w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1 5c i 7 tej ustawy oraz po zgłoszeniu wniosku o emeryturę do dnia 31 sierpnia 2018 r.

Uwaga! Aby mieć prawo do emerytury nauczycielskiej, nauczyciel musi zrezygnować z pracy we wszystkich szkołach.

Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne

Warunki nabywania i utraty prawa do nauczycielskich świadczeń kompensacyjnych oraz zasady ustalania wysokości świadczeń, postępowania w sprawach o świadczenia, wypłaty świadczeń i finansowania świadczeń określa ustawa o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych⁵. Zgodnie z tą ustawą osobami uprawnionymi do świadczenia kompensacyjnego są nauczyciele, wychowawcy lub inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w następujących placówkach:

1. publicznych i niepublicznych przedszkolach;
2. szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych;
3. publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii;
4. specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych;
5. specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży, które wymagają stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania;
6. ośrodkach, które umożliwiają: 
   • dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych organizowanych zgodnie z odrębnymi przepisami, 
   • dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną jest niepełnosprawność intelektualna, realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego (w przedszkolu albo w oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej), obowiązku szkolnego i obowiązku nauki;
7. placówkach, które zapewniają uczniom opiekę i wychowanie, gdy uczą się poza miejscem stałego zamieszkania. 

Świadczenie przysługuje nauczycielom, którzy spełnili łącznie trzy warunki:

1. osiągnęli wiek: 
   • kobiety:
     • 55 lat – w latach 2009–2024,
     • 56 lat w latach 2025–2026,
     • 57 lat – w latach 2027–2028,
     • 58 lat – w latach 2029–2030,
     • 59 lat w latach 2031–2032, 
   • b) mężczyźni:
     • 55 lat – w latach 2009–2014,
     • 56 lat w latach 2015–2016,
     • 57 lat – w latach 2017– 2018,
     • 58 lat – w latach 2019–2020,
     • 59 lat – w latach 2021–2022,
     • 60 lat – w latach 2023– 2024,
     • 61 lat – w latach 2025–2026,
     • 62 lata – w latach 2027–2028,
     • 63 lata – w latach 2029–2030,
     • 64 lata – w latach 2031–2032; 
2. mają co najmniej 30 lat stażu (czyli okresów składkowych i nieskładkowych), w tym minimum 20 lat pracy nauczycielskiej w jednej z ww. wymienionych placówek, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć; 
3. rozwiązali stosunek pracy. 

Nauczycielom spełniającym warunki określone w ustawie świadczenie przysługuje również w przypadku rozwiązania stosunku pracy lub wygaśnięcia stosunku pracy w okolicznościach określonych w art. 20 ust. 1, 5c i 7 ustawy Karta Nauczyciela oraz w art. 225 ust. 1, 6, 7 i 10 oraz art. 226 ust. 1 ustawy Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe.
Prawo do świadczenia ustaje z dniem: 

• poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego;
• poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku: 
  • 60 lat – w przypadku kobiet,
  • 65 lat – w przypadku mężczyzn 
    • jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego;
• śmierci uprawnionego.

Prawo do świadczenia ulega zawieszeniu, bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu, w razie podjęcia przez uprawnionego pracy w jednostkach, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela.

Emerytura pomostowa 

Emerytura pomostowa przysługuje niewielkiej grupie nauczycieli, wymienionej w wykazie prac o szczególnym charakterze, w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych⁶. Są to nauczyciele, wychowawcy lub inni pracownicy pedagogiczni pracujący w: 

• młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,
• młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,
• ośrodkach szkolno-wychowawczych,
• schroniskach dla nieletnich,
• zakładach poprawczych.

Uzyskanie emerytury pomostowej zależne jest od spełnienia następujących warunków:

• ukończenie 55 lat (kobiety) lub 60 lat (mężczyźni),
• co najmniej 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) stażu (czyli okresów składkowych i nieskładkowych), 
• co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy,
• wykonywanie przed 1 stycznia 1999 r. – co najmniej przez jeden dzień – pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymienionej w starych wykazach prac – art. 32 i 33 ustawy emerytalnej i rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. z 1983 r. nr 8, poz. 43 z późn. zm.) lub w nowych wykazach prac (załącznik 1 i 2 ustawy o emeryturach pomostowych),
• wykonywanie po 31 grudnia 2008 r. – co najmniej przez jeden dzień – pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienionej w nowych wykazach prac,
• rozwiązanie stosunku pracy. 

Jeżeli nauczyciel nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze po 31 grudnia 2008 r., może ubiegać się o emeryturę pomostową, gdy spełnia poniższe warunki:

• ukończył co najmniej 55 lat (kobiety) lub 60 lat (mężczyźni),
• ma minimum 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) stażu (okresów składkowych i nieskładkowych), 
• na dzień 1 stycznia 2009 r. ma 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy),
• rozwiąże stosunek pracy. 

Uwaga! Jeśli nauczyciel ma prawo do emerytury pomostowej lub do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego albo spełnia warunki, aby otrzymać te świadczenia, to przepisy ustawy z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2017 r., poz. 38) zapewniają mu ochronę nabytych uprawnień. 

Emerytura z rekompensatą

Nauczyciele mogą też ubiegać się o emeryturę z rekompensatą. Rekompensata przysługuje ubezpieczonemu urodzonemu po 31 grudnia 1948 r., jeżeli:

• udowodnił co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze do dnia 31 grudnia 2008 r. w pełnym wymiarze czasu pracy,
• nie ma ustalonego prawa do emerytury wcześniejszej z art. 46 w związku z art. 29, 32, 33 lub art. 39, 50, 50a lub 50e albo 184 ustawy emerytalnej, z art. 88 Karty Nauczyciela, do emerytury pomostowej i do świadczenia kompensacyjnego.

Rekompensata stanowi dodatek do kapitału początkowego ustalonego na dzień 1 stycznia 1999 r. i podlega waloryzacjom przewidzianym dla kapitału początkowego. Kwota rekompensaty stanowi odrębny składnik podstawy obliczenia wysokości emerytury.

Odprawy

Nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy przewidzianej w art. 28 Karty Nauczyciela, przyznaje się odprawę w wysokości dwumiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. Nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne, który przepracował w szkole co najmniej 20 lat, przysługuje odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. Wynagrodzenie z tytułu odprawy oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. W razie zbiegu prawa do odpraw przysługuje jedna odprawa – korzystniejsza. 

Bibliografia:

1. www.zus.pl
2. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2017 r., poz. 1189 z późn. zm.).
3. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2017 r., poz. 1383 z późn. zm.).
4. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 r., poz. 60 z późn. zm.).
5. Ustawa z dnia 16 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2017 r., poz. 38).
6. Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. z 2018 r., poz. 128 z późn. zm.).
7. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U.z 2017 r., poz. 664 z późn. zm.).
8. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. z 1983 r. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).