Nowy rejestr osób skazanych
Ustawodawca uznał za niewystarczające, z punktu widzenia dobra i bezpieczeństwa uczniów, weryfikowanie niektórych osób zaangażowanych w pracę w oświacie za pomocą zaświadczeń z KRK.
Obowiązek wykazania niekaralności za niektóre przestępstwa dotyczy obecnie: nauczycieli (art. 10 ust. 8a w zw. z ust. 5 pkt 4 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela – Dz. U. z 2017 r., poz. 1189 z późn. zm.); osób niebędących nauczycielami zatrudnianych do prowadzenia zajęć w przedszkolach i szkołach (art. 15 ust. 1, 2, 4, 6 w zw. z art. 13 ust. 6 pkt 2 i art. 14 ust. 3 pkt 6 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe – Dz. U. z 2017 r., poz. 59); asystentów: nauczycieli, osób prowadzących zajęcia z uczniami i wychowawców świetlicy (art. 15 ust. 8 w zw. z ust. 4 PO);
kierownika i wychowawcy wypoczynku, gdy nie jest nim nauczyciel (art. 92p ust. 8 pkt 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – Dz. U. z 2017 r., poz. 2198). Ma też zastać rozciągnięty na opiekunów szkolnych wycieczek niebędących nauczycielami (projekt rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki1).
Niezależnie od tych rozwiązań, od dnia 1 października 2017 r. rozpoczął funkcjonowanie rejestr osób prawomocnie skazanych za czyny przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości, utworzony na mocy ustawy z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym (Dz. U. z 2016 r., poz. 862). Rejestr Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym prowadzi Minister
Sprawiedliwości w systemie teleinformatycznym. Rejestr składa się z dwóch odrębnych baz danych: Rejestru publicznego oraz Rejestru z dostępem ograniczonym.
Do Rejestru publicznego trafiają dane sprawców, którzy zostali skazani za przestępstwo objęte kwalifikacją prawną z art. 197 § 3 pkt 2 lub § 4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2017 r., poz. 2204 z późn. zm.), tj. zgwałcenie małoletniego poniżej lat 15 lub ze szczególnym okrucieństwem, oraz takich sprawców, którzy popełnili przestępstwo przeciwko wolności seksualnej z rozdziału XXV k.k.(rozdział ten obejmuje art. 197–204 k.k.), będąc już uprzednio skazanymi na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za jedno z takich przestępstw, jeśli którekolwiek z tych przestępstw zostało popełnione na szkodę małoletniego.
Z kolei Rejestr z ograniczonym dostępem zawiera dane z KRK dotyczące wszystkich sprawców czynów na tle seksualnym, za które zostali skazani, postępowanie karne zostało przeciwko nim warunkowo umorzone lub prawomocnie orzeczono środki zabezpieczające, oraz o nieletnich, wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawcze, poprawcze lub wychowawczo-lecznicze albo którym wymierzono karę. Ten drugi rejestr zawiera m.in. dane identyfikacyjne skazanego, oznaczenie organu, który wydał orzeczenie i sygnaturę akt sprawy, datę wydania i uprawomocnienia orzeczenia, dane dotyczące popełnionego czynu, informację o wieku pokrzywdzonego małoletniego, informację o karach, ale także wizerunek twarzy czy faktyczny adres pobytu. Najgroźniejsi przestępcy figurują w obydwu częściach rejestru.
Obowiązek korzystania z nowego rejestru
Na podstawie art. 12 pkt 6 i 7 ustawy m.in. pracodawcy oraz inni organizatorzy (np. zleceniodawcy, korzystający z pomocy wolontariuszy) przed nawiązaniem z daną osobą stosunku pracy lub dopuszczeniem do działalności (np. w ramach umowy cywilnoprawnej, wolontariatu) związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi mają prawo (oraz obowiązek, o czym będzie mowa poniżej) uzyskać nieodpłatnie z Rejestru z ograniczonym dostępem informacje odnośnie tego, czy dane tej osoby są zgromadzone w rejestrze. Nie mają natomiast wglądu do innych danych zgromadzonych o tej osobie w bazie. Aby móc pozyskiwać informacje z Rejestru z ograniczonym dostępem, każda placówka oświatowa powinna mieć założone konto użytkownika, za pośrednictwem którego wysyłane są zapytania do rejestru i otrzymywane odpowiedzi: czy dana osoba w nim figuruje, nie figuruje, czy też uzyskanie informacji będzie możliwe dopiero po zakończeniu trwającego postępowania mającego na celu ustalenie prawidłowych danych – zgodnie z § 17–19 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 lipca 2017 r. w sprawie trybu, sposobu i zakresu uzyskiwania i udostępniania informacji z Rejestru z dostępem ograniczonym oraz sposobu zakładania konta użytkownika (Dz. U. z 2017 r., poz. 1561). Odpowiedzi na zapytania powinny zostać wydrukowane, na potwierdzenie dokonania sprawdzenia danej osoby w rejestrze przed dopuszczeniem do wykonywania pracy lub innych zadań. Informacja uzyskana z rejestru nie może być wykorzystywana do innych celów niż nawiązanie zatrudnienia lub podpisanie umowy czy dopuszczenie danej osoby do działalności omawianej w ustawie w innej formie.
Przed nawiązaniem z osobą stosunku pracy lub przed dopuszczeniem osoby do innej działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi pracodawcy lub inni organizatorzy w zakresie takiej działalności są obowiązani do uzyskania informacji, czy dane tej osoby są zamieszczone w Rejestrze z dostępem ograniczonym.
Skorzystanie z zasobów Rejestru z ograniczonym dostępem jest dla jednostki oświatowej jednocześnie obligatoryjne, na gruncie art. 21 ustawy. Powołany przepis stanowi, że przed nawiązaniem z osobą stosunku pracy lub przed dopuszczeniem osoby do innej działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi pracodawcy lub inni organizatorzy w zakresie takiej działalności są obowiązani do uzyskania informacji, czy dane tej osoby są zamieszczone w Rejestrze z dostępem ograniczonym. Pracę związaną m.in. z edukacją, wychowywaniem i opieką nad małoletnimi należy rozumieć szeroko jako samą możliwość kontaktu pracownika placówki oświatowej (lub strony umowy cywilnoprawnej, wolontariusza) z osobami małoletnimi, a więc na wszystkich stanowiskach w ramach stosunku pracy, umowy cywilnoprawnej, wolontariatu czy innej formy współpracy. Zamiarem ustawodawcy jest zapewnienie szczególnej ochrony małoletnich, gwarantującej, że w toku swojej edukacji i rozwoju do minimum zostanie ograniczony ich kontakt z potencjalnymi sprawcami przestępstw na tle seksualnym2.
Skoro weryfikacja ta należy do pracodawcy lub organizatora działalności edukacyjnej, nie ma podstaw do żądania od pracownika lub strony umowy cywilnoprawnej przedkładania wydruków lub zaświadczeń z rejestru pozyskanych przez nich we własnym zakresie. W cytowanej ustawie nie ma również przepisu przejściowego, który nakazywałby sprawdzenie figurowania w rejestrze danych osób, które zostały zatrudnione w szkole przed dniem 1 października 2017 r. i w tym dniu kontynuowały pracę. Natomiast każde nawiązanie nowej umowy z tą samą osobą po tym terminie wymaga skorzystania przez dyrektora szkoły z Rejestru z ograniczonym dostępem. Wymóg ten nie dotyczy tylko tych jednostek oświatowych, w których uczą się wyłącznie osoby pełnoletnie.
Konsekwencje zaniechania lub nadużywania korzystania z zasobów rejestru
Niewywiązanie się z obowiązku zweryfikowania, czy nowy pracownik lub kontrahent z umowy cywilnoprawnej był karany za przestępstwo na tle seksualnym oraz dopuszczenie do pracy osoby figurującej w rejestrze, stanowią wykroczenia. Jak wynika z art. 23 ust. 2 ustawy, kto dopuszcza do pracy związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi osobę bez uzyskania informacji z Rejestru z ograniczonym dostępem lub wiedząc, że dane tej osoby są zamieszczone w rejestrze, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny nie niższej niż 1000 zł.
Również nieuprawnione korzystanie z zasobów Rejestru z dostępem ograniczonym, np. w odniesieniu do osoby, która nie ma pracować lub świadczyć usług lub pomocy na rzecz placówki oświatowej, jest karalne, ale już jako przestępstwo. Zgodnie z art. 24 ustawy, kto bez uprawnienia uzyskuje z Rejestru z dostępem ograniczonym informację o osobie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Dlatego możliwość korzystania z rejestru nie może być nadużywana.
Efekty funkcjonowania rejestru
Dane z jawnej części rejestru są powszechnie dostępne, w tym z jego treścią mogą zapoznać się rodzice, uczniowie i wszyscy pracownicy szkoły. Znany jest przypadek, że dyrektor domu kultury przed zatrudnieniem nie sprawdził jednej z osób w rejestrze i przyjął do pracy mężczyznę, którego dane w jawnej części rejestru znaleźli rodzice. Osoba ta straciła pracę. Aktualnie rejestr ten obejmuje niespełna 800 osób, ale nie jest jeszcze pełny. Dane osób skazanych przed dniem 1 października 2017 r., które zwróciły się do sądów o wyłączenie zamieszczenia danych w Rejestrze publicznym, powinny trafić do rejestru do końca września 2018 r., jeśli wnioski tych osób zostaną negatywnie rozpatrzone. Ponadto do obydwu części rejestru na bieżąco trafiają dane osób prawomocnie skazanych za przestępstwa na tle seksualnym po zmianach stanu prawnego. Na stronie policji można zapoznać się z powszechnie dostępną mapą zagrożeń na tle seksualnym sporządzoną na podstawie ustawy3.
Ministerstwo Sprawiedliwości nie podaje informacji, czy i w jaki sposób monitoruje lub zamierza zbierać dane odnośnie tego, jak często korzystanie z Rejestru z ograniczonym dostępem, np. przez dyrektorów szkół, wpływa na to, że placówki rezygnują z zatrudnienia lub podjęcia współpracy ze sprawcami przestępstw na tle seksualnym. W uzasadnieniu projektu omawianej ustawy jedynie ogólnie wskazano, że wskaźnikiem efektywności nowych regulacji może być liczba przestępstw seksualnych popełnianych wobec małoletnich. Zakładany jest spadek tej liczby w kolejnych latach obowiązywania ustawy.
Dyrektorzy szkół, którzy nie przyjmą pracownika, wolontariusza lub nie nawiążą współpracy z kontrahentem figurującym tylko w Rejestrze z dostępem ograniczonym, nie są uprawnieni do rozpowszechniania jego personaliów, w tym np. przy okazji poinformowania rodziców lub uczniów o zamieszkiwaniu takiej osoby w ich otoczeniu. Dane osobowe, w tym dotyczące skazania, są danymi wrażliwymi, które nie mogą być przetwarzane bez zgody osoby, której dotyczą, gdy nie zostały upublicznione w sposób zgodny z ustawą w jawnej części rejestru – art. 27 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2016 r., poz. 922).
