Organizacja zastępstw w szkołach

Uregulowanie prawne zastępstw

Odrębne regulacje dotyczące organizacji zastępstw obowiązują w szkołach samorządowych oraz prowadzonych przez inne organy. Pierwszej grupy nauczycieli dotyczą przepisy art. 35 ust. 2a i 3 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2017 r., poz. 1189), definiujące pojęcie doraźnych zastępstw jako godziny przydzielone powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych, których realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela, oraz określające zasady nagradzania za dodatkowe godziny dydaktyczne.

Dodatkowo, zgodnie z art. 10 ust. 7 KN, w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z zastępstwa nieobecnego nauczyciela zarówno z początkiem, jak i w trakcie roku szkolnego stosunek pracy nawiązuje się z nauczycielem na podstawie umowy o pracę na czas określony, z czym wiąże się obowiązek przedłożenia przez pracownika zaświadczenia z KRK (art. 10 ust. 8a w zw. z ust. 5 pkt 4 KN). Na co dzień nauczyciel realizuje stałe zastępstwo w ramach pensum, ale oprócz tego może mu zostać również przydzielone doraźne zastępstwo za inne osoby. Natomiast przywołane regulacje nie mają zastosowania do nauczycieli pracujących w szkołach prowadzonych przez inne osoby prawne oraz osoby fizyczne, ponieważ nie wymienia ich art. 91b ust. 2 pkt 3 KN. Na zasadzie dobrowolności statut niesamorządowej szkoły, obowiązujące w niej regulaminy lub umowy o pracę mogą jednak stanowić o obowiązywaniu przepisów KN o doraźnych zastępstwach lub powielać ich treść. Z kolei podstawę zawarcia terminowej umowy o pracę na zastępstwo w szkole niesamorządowej stanowi art. 251 § 1 i § 4 pkt 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2016 r., poz. 1666 z późn. zm.), z wymogiem przedłożenia przez nauczyciela zaświadczenia o niekaralności (art. 91b ust. 2b KN).

W każdej szkole dopuszczalne jest wprowadzenie wewnętrznej procedury wyznaczania zastępców za nieobecnych nauczycieli, zaś decydujący głos powinien mieć w tym zakresie dyrektor, który w szkole samorządowej jest przełożonym służbowym nauczycieli, w pozostałych publicznych szkołach odpowiada za sprawy kadrowe, zaś w szkole niepublicznej ma kompetencje określone w statucie (art. 7 ust. 1 KN, art. 68 ust. 5 i art. 172 ust. 2 pkt 3 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe – Dz. U. z 2017 r., poz. 59). W związku z tym możliwe jest także odgórne wskazanie, że nauczyciel konkretnej specjalności zastępuje nieobecną koleżankę lub kolegę tej samej specjalności lub pokrewnej, a w nagłych przypadkach także w sytuacji, gdy nie posiada kwalifikacji nieobecnego nauczyciela. 

Sposób przydzielania doraźnych zastępstw na zajęciach

Zobowiązanie do poprowadzenia zajęć za nieobecnego nauczyciela jest nakładane w trybie polecenia służbowego, które wydaje osoba upoważniona do działania w imieniu pracodawcy (art. 100 § 1 k.p.), czyli zazwyczaj dyrektor lub ewentualnie wicedyrektor. Niedopuszczalne jest zlecanie nauczycielowi w ramach zastępstwa prowadzenia lekcji merytorycznych z przedmiotów sprzecznych z kwalifikacjami danego pedagoga. W takiej sytuacji nauczyciel może poprowadzić zajęcia zgodnie ze swoją specjalnością lub zajęcia opiekuńczo-wychowawcze. Jeśli nauczyciel posiada kwalifikacje w szerszym zakresie niż aktualny przydział przedmiotów, w szkole samorządowej może je poprowadzić bez obowiązku uprzedniego wyrażenia zgody.

Natomiast w innych szkołach, gdy nauczyciel miałby wykonywać zadania wykraczające poza zakres umowy o pracę (która wymienia konkretne przedmioty, a nie tylko stanowisko nauczyciela w szkole danego typu), z myślą o przydzielaniu zastępstw można w formie pisemnej dokonać (za zgodą nauczyciela) zmiany umowy (art. 29 § 4 k.p.) lub zakresu obowiązków (bez zgody pedagoga) na okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku (art. 42 § 4 k.p.).

Reasumując, z doraźnym zastępstwem mamy do czynienia wówczas, gdy pierwotnie dana godzina zajęć z uczniami została przydzielona konkretnemu nauczycielowi, a w związku z jego nieobecnością zajęcia ma poprowadzić inny nauczyciel. Przykładowo, jeśli dyrektor zmienia plan zajęć w ten sposób, że w konkretny dzień na daną godzinę dyrektor zaplanował zajęcia biblioteczne z uczniami, a w tej samej klasie w poprzednim planie lekcji uczniowie danej klasy mieli matematykę, bibliotekarz nie prowadzi zastępstwa, tylko realizuje własną godzinę w ramach pensum.

Samo przydzielenie zastępstwa nie musi następować w żadnej szczególnej formie. Przepisy Karty Nauczyciela i Kodeksu pracy nie nakazują wydania polecenia służbowego w pisemnej formie. Jeśli nic innego nie wynika ze statutu placówki lub obowiązujących w niej regulaminów (np. pracy), wystarczające jest ustne poinformowanie o fakcie i terminie przydzielenia zastępstwa na lekcji za nieobecnego kolegę lub w formie zwyczajowo przyjętej, np. na tablicy informacyjnej w pokoju nauczycielskim. Natomiast takie polecenie powinno dojść do wiadomości nauczyciela w taki sposób i z wyprzedzeniem, aby nauczyciel mógł wywiązać się z obowiązku poprowadzenia dodatkowych zajęć.

Niedopuszczalne jest zlecanie nauczycielowi w ramach zastępstwa prowadzenia lekcji merytorycznych z przedmiotów sprzecznych z kwalifikacjami danego pedagoga. W takiej sytuacji nauczyciel może poprowadzić zajęcia zgodnie ze swoją specjalnością lub zajęcia opiekuńczo-wychowawcze. 

W szkole samorządowej doraźne zastępstwa są zajęciami dodatkowymi ponad wymiar obowiązującego czasu pracy (art. 35 ust. 2a KN), w związku z tym nie mogą być realizowane poprzez tzw. zastępstwo koleżeńskie, gdy nauczyciele sami zamieniają się godzinami w ramach pensum lub taką zamianę poleca im dyrektor. W innej szkole co do zasady przydzielenie lekcji innego nauczyciela musi umożliwiać pracownikowi wykonanie ich w normalnym czasie pracy, niebędącym przekroczeniem dobowej i przeciętnie tygodniowej normy czasu pracy. Oznacza to, że w razie zatrudnienia na pełen etat planowane zastępstwa realizowane wraz z pozostałymi obowiązkami pracowniczymi nie powinny przekraczać 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo. Jedynie w nieprzewidzianych sytuacjach (zwłaszcza w odniesieniu do pojedynczych godzin i krótkotrwałego nieplanowanego zastępstwa) zastępstwa mogą być przydzielone z przekroczeniem obowiązujących norm czasu pracy. Wówczas są spełnione przesłanki zobowiązania nauczyciela do pracy w godzinach nadliczbowych, z uwagi na zaistnienie szczególnych potrzeb pracodawcy (art. 151 § 1 pkt 2 k.p.) wynikających z konieczności realizowania ustawowych i statutowych funkcji placówki oświatowej: dydaktycznej, opiekuńczej i wychowawczej.

W szkołach niesamorządowych, jeśli wynika to z wewnętrznych regulacji lub stosowanej praktyki, nauczyciele mogą korzystać z zastępstw koleżeńskich, czyli dokonywać zamiany na zajęciach zaplanowanych wcześniej inaczej przez dyrektora.

Czy nauczyciel musi zrealizować doraźne zastępstwo?

Nauczyciel, który otrzymuje prawidłowo wydane polecenie służbowe zrealizowania zastępstwa, nie może odmówić poprowadzenia dodatkowej lekcji ani też zajęcia nie są przydzielane za jego zgodą.

Jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy nauczyciel z uzasadnionych przyczyn nie chciałby się podejmować realizacji zastępstwa, może zgłosić dyrektorowi lub innej upoważnionej osobie prośbę o odjęcie dodatkowej godziny. Każdy taki przypadek jest rozpatrywany indywidualnie, z tego względu nauczyciel nie ma żadnej gwarancji pozytywnego rozpatrzenia wniosku. Ponadto pedagog powinien w miarę możliwości jak najszybciej zgłaszać i uzasadniać ewentualne przeszkody w realizacji zastępstw, aby osoba odpowiedzialna miała szansę rozważenia zmiany organizacji lekcji i przydzielenia zastępstwa innemu nauczycielowi. Podane przez nauczyciela motywy powinny więc dotyczyć ważnych przyczyn utrudniających lub uniemożliwiających obecność na lekcji wyznaczonej w zastępstwie nieobecnego nauczyciela.

Nauczyciel, który otrzymuje prawidłowo wydane polecenie służbowe zrealizowania zastępstwa, nie może odmówić poprowadzenia dodatkowej lekcji ani też zajęcia nie są przydzielane za jego zgodą. 

Pedagog, który bezzasadnie odmawia przyjęcia dodatkowych zadań związanych z zastępstwem lub ich nie wykonuje, naraża się na odpowiedzialność dyscyplinarną, ponieważ narusza podstawowy obowiązek służbowy wynikający z realizacji zadań szkoły: dydaktycznej, opiekuńczej i wychowawczej (art. 75 ust. 1 w zw. z art. 6 pkt 1 i art. 91b ust. 1 KN). Może także ponieść odpowiedzialność porządkową (art. 108 k.p.). Dodatkowo, w przypadku zatrudnienia na umowę o pracę nauczyciel musi się liczyć z możliwością utraty pracy, gdyż jego umowa o pracę może zostać rozwiązana za wypowiedzeniem, co stanowi zwykły sposób zakończenia zatrudnienia (art. 27 ust. 1 KN, art. 30 § 1 pkt 2 k.p.), zaś w szkole niesamorządowej ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych może uzasadniać zwolnienie dyscyplinarne bez wypowiedzenia (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.).

Realizowanie lekcji w zastępstwie i ich wynagradzanie

Nauczyciel ma obowiązek rzetelnego realizowania zadań w związku z prowadzeniem lekcji za innego nauczyciela, z konsekwencjami służbowymi jak w razie odmowy lub nieprzeprowadzenia tych zajęć.

Odbycie takiej lekcji jest odnotowywane w dzienniku lekcyjnym, jak każde inne zajęcia prowadzone bezpośrednio z uczniami, a ponadto w szkole niesamorządowej, z uwagi na obecność w pracy, jest ona odnotowywana w ewidencji czasu pracy, co pozwoli ustalić ewentualne uprawnienia nauczycieli związane z pracą w godzinach nadliczbowych. Na zasadzie dobrowolności (zgodnie ze statutem lub decyzją dyrektora) dana szkoła może również prowadzić dodatkową ewidencję zastępstw, np. w formie papierowej czy elektronicznej księgi zastępstw, w której wpisuje się np. datę, nazwisko nauczyciela nieobecnego (ewentualnie także przyczynę nieobecności), godzinę i klasę, w której zajęcia są prowadzone w ramach zastępstwa, nazwisko i podpis nauczyciela zastępującego.

W szkole samorządowej za doraźne zastępstwo zawsze przysługuje dodatkowe wynagrodzenie wypłacane według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy. Nie ma znaczenia okoliczność, że nieobecność koleżanki lub kolegi na zajęciach z uczniami wynika z faktu wykonywania innych zadań służbowych (np. w związku ze sprawowaniem opieki na wycieczce zorganizowanej przez szkołę). W razie zrealizowania zajęć z innego pensum niż wynikające z umowy o pracę lub aktu mianowania albo w klasie połączonej z klasą nieobecnego nauczyciela sposób zapłaty za takie zastępstwa określa uchwała organu prowadzącego (art. 30 ust. 6 pkt 2 w zw. z art. 35 ust. 3 KN). Natomiast zajęcia zrealizowane w ramach umowy na zastępstwo nie są dodatkowo opłacane, dopóki nauczyciel realizuje własne pensum, a nie zastępstwo doraźne za inną osobę niż ta, z powodu nieobecności której został zatrudniony (art. 42 ust. 2 pkt 1 KN).

W szkole samorządowej za doraźne zastępstwo zawsze przysługuje dodatkowe wynagrodzenie wypłacane według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy. Nie ma znaczenia okoliczność, że nieobecność koleżanki lub kolegi na zajęciach z uczniami wynika z faktu wykonywania innych zadań służbowych. 

W szkole niesamorządowej co do zasady, jeśli nie zostaną przyznane nauczycielom korzystniejsze uprawnienia płacowe niż określone w Kodeksie pracy, nauczycielom nie przysługują dodatkowe świadczenia, gdy doraźne zastępstwo jest realizowane w ramach obowiązujących norm czasu pracy. W takiej sytuacji dopiero w przypadku wypracowania godzin nadliczbowych (z uwzględnieniem czasu realizacji pozostałych obowiązków pracowniczych) przysługuje wynagrodzenie wraz z dodatkiem wysokości 50% lub 100% wynagrodzenia (art. 1511 §§ 1 i 2 k.p.) albo czas wolny (art. 1512 k.p.), zaś dopóki normy czasu pracy nie zostaną przekroczone, nauczycielowi nie przysługują żadne roszczenia. Jeżeli z kolei z wewnętrznych regulacji niesamorządowej szkoły lub umowy o pracę będzie wynikało, że za doraźne zastępstwo zrealizowane za innego nauczyciela przysługuje wynagrodzenie (np. według stawki zaszeregowania, podobnie jak w rozwiązaniach obowiązujących w samorządowych placówkach na wzór art. 35 ust. 3 KN), musi ono być tak skalkulowane, aby nie było mniej korzystne niż przepisy k.p. o wynagradzaniu za pracę w godzinach nadliczbowych w tych przypadkach, gdy zastępstwo jest realizowane z przekroczeniem obowiązujących nauczyciela norm czasu pracy (art. 9, art. 18 § 1, art. 1511  i nast. k.p.).

Nauczycielowi nie można odmówić wypłaty dodatku za nadgodziny. Jeśli natomiast nauczyciel zostaje zatrudniony na czas określony na zastępstwo, dopóki nie wypracuje nadgodzin, nie może liczyć na dodatkowe wynagrodzenie za to, iż pracuje za innego pedagoga.