Nieletnia mama – uczennica w szkolnej ławce

Wsparcie szkoły dla nieletnich matek – pomoc edukacyjna, wychowawcza i prawna 

Ciąża nastolatki to sytuacja kryzysowa w życiu nie tylko tak młodej matki, ale także jej najbliższych. Stąd, tak ważną rolę przypisuje się szkole, która w tej trudnej sytuacji ma prawny obowiązek wspierać swoją podopieczną i jej rodzinę.

Każdej ciężarnej uczennicy, bez względu na poziom jej osiągnięć szkolnych, pochodzenie społeczne czy status majątkowy, potrzebna jest od przede wszystkim:

Pomoc edukacyjna – gdyż zasadniczy problem, jaki się wtedy pojawia, brzmi: Jak, mimo tej całej życiowej rewolucji – nastoletniej ciąży i narodzin dziecka – skończyć szkołę? I tu zaczynają się obowiązki dyrektora szkoły, jasno określone w ustawie o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17 z 7.I.1993 r. poz. 78, z póź. zmianami).

• Po pierwsze: Nie może utrudniać uczennicy kontynuowania nauki w swojej placówce.
• Po drugie: Z chwilą otrzymania informacji o ciąży uczennicy musi podjąć działania gwarantujące jej możliwość korzystania z przywilejów i pomocy niezbędnych do ukończenia edukacji. M.in. ma obowiązek udzielić uczennicy w ciąży urlopu od zajęć szkolnych oraz innej pomocy niezbędnej do ukończenia przez nią edukacji, w miarę możliwości nie powodując opóźnień w zaliczaniu przedmiotów. Uczennica w ciąży może podjąć nauczanie indywidualne. Jest to częsty proceder w przypadku uczennic szkół podstawowych i gimnazjalistek, dlatego że ciąża w tym wieku jest szczególnie zagrożona. Zgodę na nauczanie indywidualne wystawia poradnia psychologiczno-pedagogiczna. Nauczanie indywidualne, w zależności od stanu zdrowia dziewczyny, może odbywać się w szkole lub w domu. Po porodzie uczennicy przysługują usprawiedliwione nieobecności na czas określony przez lekarza prowadzącego. Jeżeli ciąża, poród lub połóg uniemożliwiają zaliczenie w terminie egzaminów ważnych dla ciągłości nauki, szkoła zobowiązana jest do wyznaczenia dodatkowego terminu egzaminu dogodnego dla uczennicy, w okresie nie dłuższym niż 6 miesięcy. Dyrektor zobowiązany jest także zwolnić uczennicę z zajęć wychowania fizycznego i informatyki, jeśli przedstawi ona opinię wydaną przez lekarza o ograniczonych możliwościach uczestniczenia w tych zajęciach. Poza tym, pobyt w szkole uczennicy w ciąży nakłada na dyrektora obowiązek zapewnienia jej bezpiecznych warunków, w szczególności w czasie przerw w zajęciach, kiedy może być narażona na uderzenie, popchnięcie czy upadek.
• Po trzecie: Istotne jest, że niektóre z tych zadań związanych z pomocą uczennicy powinny być realizowane przez wszystkich nauczycieli. Albowiem celem ich działań jest zapewnienie przyszłej matce zarówno psychicznego, jak i fizycznego komfortu, dzięki któremu wzrasta prawdopodobieństwo, że ukończy ona szkołę i w przyszłości będzie miała szansę kontynuowania nauki.

Wsparcie wychowawczo-psychologiczne – gdyż niedojrzałość społeczna i emocjonalna, brak doświadczenia życiowego, nieodpowiedzialność i młodzieńcza niefrasobliwość – to częstokroć cechy charakteryzujące uczennice-matki. Ich psychika różnie reaguje na ciążę. Niektóre borykają się z niemożnością jej akceptacji lub lękowym stosunkiem do ciąży. Jedne postrzegają swój odmienny stan jako zagrożenie dla zdrowia, urody, wolności, jako przeszkody w realizacji planów osobistych, powodujące konieczność rezygnacji ze swoich potrzeb, marzeń, aspiracji i całkowitego poświęcenia się dziecku. Inne natomiast czują się niezrozumiane, osamotnione, odtrącone, stygmatyzowane, bezradne. Aby poradzić sobie z tą nową dla siebie sytuacją, uciekają się do stosowania mechanizmów obronnych: zaprzeczania, izolacji, ucieczki, wycofania, racjonalizacji. Bywają przypadki, że dziewczęta odkrywając, że są w ciąży, popadają w depresję lub próbują w desperacji targnąć się na swoje życie. Są też takie, które podekscytowane perspektywą bycia matką idealizują wizję macierzyństwa, nie zdając sobie sprawy z tego, co czeka je w rzeczywistości. W każdym z tych przypadków bezapelacyjnie wymagają wsparcia, a na początku przede wszystkim rozpoznania, jaka jest ich sytuacja rodzinna, czy rodzice wiedzą o ciąży, a jeśli nie wiedzą, to w jaki sposób zareagują zdaniem uczennicy na tę informację, w jakich relacjach dziewczyna pozostaje z ojcem dziecka, czego potrzebuje by spokojnie kontynuować naukę. Wsparcia winni udzielać jej wszyscy nauczyciele, nie tylko pedagog szkolny i wychowawca klasy. Wszyscy powinni dołożyć starań, aby wesprzeć przyszłą matkę w kontynuowaniu nauki, oswojeniu się z nową, jakże trudną dla niej sytuacją oraz w przygotowaniu do pełnienia nowej dla niej roli rodzica. Oczywiście z jak największą dbałością o jej komfort psychiczny, okazując szacunek, troskę i zrozumienie.

Pomoc prawna – gdyż zajście w ciążę przez nastolatkę rodzi konieczność uregulowania kwestii opieki nad dzieckiem po jego narodzinach. Wiele uczennic oczekujących dziecka (także wielu rodziców) nawet nie zdaje sobie sprawy z istnienia zapisu w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym, który mówi, że jeżeli matka dziecka ma mniej niż 18 lat, to konieczne jest – do czasu uzyskania przez nią pełnoletności – ustanowienie opiekuna prawnego dla jej dziecka. Nawet jeśli sama chce wychowywać swoje maleństwo i faktycznie się nim opiekuje. Warto to wyjaśnić uczennicy i jej rodzicom, że żadna osoba, także jej matka lub ojciec nie nabywa z mocy ustawy praw do opieki nad dzieckiem-wnukiem. Tylko sąd może zadecydować o przyznaniu tych praw.

Tak więc, gdy rodzice nieletniej matki chcą reprezentować dziecko swojej córki, muszą złożyć do sądu wniosek o ustanowienie ich opiekunami. Ważne jest także, by uświadomić uczennicy, że brak pełnoletności u niej jako matki nie stanowi przesłanki wykluczającej możliwość przyznania na jej dziecko świadczeń rodzinnych, w tym jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka (1000 zł) oraz świadczenia rodzicielskiego w wysokości 1000 zł miesięcznie przez pierwszy rok życia dziecka. Zgodnie z oświadczeniem Ministra Pracy, jako nieletnia matka może zgłaszać się z wnioskiem o przyznanie ww. świadczeń, ale każdy jej wniosek musi być poparty zgodą jej rodzica bądź innego przedstawiciela ustawowego. Uczennica w ciąży może także skorzystać z zasiłku w naturze (artykuły pielęgnacyjne i żywność dla niemowląt), zwrotu wydatków poniesionych w związku z ciążą, porodem i połogiem, na leczenie w publicznych zakładach opieki zdrowotnej oraz na leki. Świadczenia oraz zwrot wydatków przyznaje ośrodek pomocy społecznej. Poza tym, na mocy ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (Dz. U. z 17 listopada 2016 r. poz. 1860), jak każda kobieta w ciąży, również nieletnia uczennica i jej rodzina może skorzystać z pomocy i wsparcia asystenta rodziny, który nie tylko odpowie na wszystkie ewentualne pytania, ale też na podstawie pisemnego upoważnienia będzie mógł załatwiać w jej imieniu sprawy w różnych instytucjach.

Można założyć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że w związku ze zmianą ustroju szkolnego, problem nieletnich uczennic w ciąży dotykać będzie ośmioklasowe szkoły podstawowe. Dlatego ważne jest, by każda z nich była wcześniej przygotowana na taką sytuację, m.in. poprzez ustalenie odpowiedniej procedury postępowania oraz udzielania ciężarnej uczennicy odpowiedniego wsparcia i pomocy. Oto przykład takiej procedury, jaka winna znaleźć się w załączniku do statutu szkoły.

Procedura postępowania, gdy w ciąży jest uczennica niepełnoletnia

• Nauczyciel, który dowiedział się, że uczennica jest w ciąży niezwłocznie informuje o tym wychowawcę klasy i dyrektora szkoły.
• Wychowawca klasy, pedagog szkolny i dyrektor spotykają się, aby zebrać więcej informacji o uczennicy oraz jej sytuacji rodzinnej.
• Wychowawca lub pedagog szkolny lub inna osoba, do której dziewczynka ma zaufanie przeprowadza z nią rozmowę, starając się ustalić, czy rodzice już wiedzą o ciąży oraz czy ciąża nie jest wynikiem przestępstwa (wiek uczennicy poniżej 15. roku życia, gwałt, kazirodztwo). Jeśli jest – dyrektor powiadamia odpowiednio prokuraturę lub sąd rodzinny i nieletnich.
• Wychowawca klasy, pedagog szkolny i dyrektor uzgadniają rodzaj i sposób świadczenia uczennicy i jej rodzinie pomocy oraz wsparcia, także szczegóły dotyczące sposobu przeprowadzenia rozmowy z nią i jej rodzicami/prawnymi opiekunami.
• Wychowawca lub inna osoba, do której dziewczynka ma zaufanie, w porozumieniu z pedagogiem szkolnym podejmują stosowne działania z zachowaniem szczególnej ostrożności i dyskrecji. Informuje uczennicę i jej rodziców/opiekunów prawnych o możliwych formach pomocy ze strony szkoły. Wyjaśnia szczegółowo warunki i zasady korzystania z każdej z przedstawionych form pomocy. Odpowiada na pytania i wątpliwości.
• Uczennica z rodzicami/opiekunami prawnymi podejmują − w ustalonym terminie − decyzję w sprawie form pomocy, z których chcieliby skorzystać. O podjętej decyzji informują wychowawcę klasy i dyrektora.
• Wychowawca klasy, dyrektor i rodzice/opiekunowie prawni uczennicy podejmują działania niezbędne do przyznania uczennicy – zależnie od dokonanego wyboru – nauczania indywidualnego lub indywidualnego toku nauki.
• Dyrektor szkoły udziela uczennicy urlopu, jeżeli jej rodzice/opiekunowie prawni wystąpili z pisemnym wnioskiem do dyrektora.
• Dyrektor informuje radę pedagogiczną o ciąży uczennicy oraz o uzgodnionym sposobie postępowania. Przypomina o potrzebie zachowania dyskrecji oraz o tym, że nauczyciele są zobowiązani do nie ujawniania spraw poruszanych na zebraniu rady pedagogicznej, które mogą naruszać dobra osobiste uczniów lub ich rodziców.
• Wychowawca i wyznaczeni nauczyciele wdrażają uzgodniony sposób realizacji przez uczennicę obowiązku nauki.
• Wychowawcy klas w porozumieniu z pedagogiem szkolnym przeprowadzają zajęcia/warsztaty kształtujące u uczniów postawy akceptacji i empatii w związku z zaistniałą sytuacją. Mogą ponadto przeprowadzić, na przykład z udziałem lekarza lub innego specjalisty, zajęcia podnoszące poziom wiedzy z zakresu świadomej prokreacji, inicjacji seksualnej, antykoncepcji.
• Jeśli jest taka potrzeba, to szkoła podejmuje kroki w celu wsparcia materialnego uczennicy, nawiązując m.in. współpracę z OPS, stowarzyszeniami i fundacjami bądź samodzielnie organizując akcje charytatywne wśród szkolnej społeczności i w środowisku lokalnym.

Ciąża osoby nieletniej to zawsze sytuacja kryzysowa dla niej i najbliższego otoczenia. Złudnym jest oczekiwanie, by budująca dopiero własną tożsamość nastolatka gotowa była psychicznie i społecznie do podjęcia roli matki. Warto pamiętać, że udaje się to tylko tym dziewczętom, które uzyskają wymierne wsparcie ze strony rodziny oraz szkoły, a także pomoc w rozwijaniu ich macierzyństwa, z uwzględnieniem faktu, że są dopiero nastolatkami.