Organizacja praktycznej nauki zawodu

Podstawowe regulacje prawne dotyczące kwestii organizacji praktycznej nauki zawodu w szkole prowadzącej kształcenie zawodowe znajdują się w art. 120–121 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe oraz w rozporządzeniu wykonawczym wydanym na podstawie art. 120 ust. 4 ww. ustawy, czyli w rozporządzeniu MEN z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu. Zgodnie z § 3 ww. rozporządzenia praktyczna nauka zawodu uczniów jest organizowana przez szkołę lub przez pracodawcę, który zawarł z uczniem umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego.

Dla dyrektora szkoły ponadpodstawowej organizującego praktyczną naukę zawodu istotniejsze znaczenie ma ta pierwsza forma jej organizacji z uwagi na szereg jego obowiązków z tym związanych.

Zakres zastosowania przepisów

Przepisy dotyczące praktycznej nauki zawodu zawarte w rozporządzeniu mają zastosowanie do uczniów i słuchaczy publicznych szkół ponadpodstawowych prowadzących kształcenie zawodowe. Są to: technika, branżowe szkoły I stopnia, branżowe szkoły II stopnia i szkoły policealne. Zasady te stosuje się odpowiednio również do młodocianych pracowników odbywających praktyczną naukę zawodu w ramach przygotowania zawodowego prowadzonego przez pracodawcę. 

Gdzie może być realizowana praktyczna nauka zawodu?

Stosownie do zapisów art. 120 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe praktyczna nauka zawodu może odbywać się: 

• u pracodawców zapewniających rzeczywiste warunki pracy, 
• w indywidualnych gospodarstwach rolnych zapewniających rzeczywiste warunki pracy,
• w centrach kształcenia zawodowego, 
• w warsztatach szkolnych, 
• w pracowniach szkolnych, 
• w placówkach kształcenia ustawicznego, 
• za granicą – na podstawie umów międzynarodowych lub porozumień o współpracy bezpośredniej zawieranych przez szkoły, jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej lub w ramach programów edukacyjnych Unii Europejskiej.

Forma i cel organizacji praktycznej nauki zawodu

Przepisy rozporządzenia w sprawie praktycznej nauki zawodu wyróżniają dwie formy organizacji praktycznej nauki zawodu. W § 4 tego aktu prawnego wskazano, że mogą być one realizowane w formie: 
zajęć praktycznych lub praktyk zawodowych (w technikum, branżowej szkole II stopnia i szkole policealnej).

Podstawowym celem organizacji i przeprowadzania zajęć praktycznych jest konieczność opanowania przez uczniów umiejętności zawodowych niezbędnych do podjęcia pracy w danym zawodzie, a w przypadku zajęć praktycznych odbywanych u pracodawców – również w celu zastosowania i pogłębienia zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy.

Praktyki zawodowe dla uczniów techników, szkół branżowych i policealnych mogą być organizowane w czasie całego roku szkolnego, w tym również w okresie ferii letnich. Jednak w sytuacji, gdy zajęcia odbywają się w czasie zwyczajowo wolnym dla uczniów (ferie, wakacje), skróceniu ulegają zajęcia dydaktyczno-wychowawcze w danym roku szkolnym. 

Podstawa organizacji zajęć

Jedną z form organizacji praktyk zawodowych są praktyki podejmowane u pracodawców na podstawie umowy o praktyczną naukę zawodu zawartej pomiędzy dyrektorem szkoły a pracodawcą przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu w formie praktyk zawodowych. Zakres pozyskanej wiedzy i umiejętności oraz kompetencje personalne i społeczne nabywane przez uczniów na zajęciach praktycznych i praktykach zawodowych oraz wymiar godzin tych zajęć i praktyk określa program nauczania danego zawodu.

Szczegółowe zasady organizacji zajęć

Wymiar zajęć
Wymiar godzinowy zajęć określony jest w ramowych planach nauczania dla poszczególnych typów szkół, ustalonych w rozporządzeniu MEN z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół.

Bardzo ważną kwestią jest dobowy wymiar godzin zajęć praktycznej nauki zawodu uczniów. Wynosi on: 

• 6 godzin – w przypadku uczniów, którzy nie ukończyli 16. roku życia;
• 8 godzin – w przypadku uczniów starszych;
• 7 godzin – w uzasadnionych przypadkach wynikających ze specyfiki funkcjonowania ucznia niepełnosprawnego w wieku powyżej 16 lat;
• 12 godzin – w szczególnie uzasadnionych przypadkach dla uczniów w wieku powyżej 18 lat, przy zachowaniu łącznego tygodniowego wymiaru godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych określonego w ramowym planie nauczania dla danego typu szkoły; przedłużenie dobowego wymiaru godzin zajęć musi wynikać z rodzaju pracy lub jej organizacji.

Praktyczna nauka zawodu może być organizowana w systemie zmianowym, z tym że w przypadku uczniów w wieku poniżej 18 lat nie może wypadać w porze nocnej.

Forma organizacji zajęć

Praktyczna nauka zawodu może być prowadzona indywidualnie lub w grupach. Liczba uczniów w grupie powinna umożliwiać realizację programu nauczania danego zawodu i uwzględniać specyfikę nauczanego zawodu. Bardzo ważne jest zachowanie wszelkich zasad wynikających z przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, norm ergonomii i dostępności. Równie ważne są warunki lokalowe i techniczne w miejscu odbywania praktycznej nauki zawodu, a także szczególne potrzeby uczniów, w tym wynikające z ich niepełnosprawności.

Podziału uczniów na grupy dokonuje dyrektor szkoły w porozumieniu z podmiotem przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu. Dyrektor szkoły musi zadbać przy tym o bezpieczeństwo i komfort uczniów. 

Niezbędne elementy umowy

Umowę o praktyczną naukę zawodu organizowaną poza szkołą zawiera dyrektor szkoły z podmiotem przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu.

Przepisy rozporządzenia wskazują, że umowa taka, oprócz standardowych elementów, takich jak nazwy i adresy stron, musi zawierać: 

• określenie zawodu, w którym będzie prowadzona praktyczna nauka zawodu, 
• listę zawierającą imiona i nazwiska uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu z podziałem na grupy, 
• określenie formy, zakresu i liczby dni w tygodniu prowadzenia praktycznej nauki zawodu, 
• terminy rozpoczęcia i zakończenia praktycznej nauki zawodu, 
• prawa i obowiązki stron umowy, 
• sposób ponoszenia przez strony umowy kosztów realizacji praktycznej nauki zawodu wraz z kalkulacją tych kosztów, 
• dodatkowe ustalenia stron umowy związane z odbywaniem praktycznej nauki zawodu, 
• program nauczania danego zawodu (jako załącznik). 

W przypadku umowy o praktyczną naukę zawodu organizowaną za granicą dyrektor szkoły jest ponadto zobowiązany przekazać organowi sprawującemu nadzór pedagogiczny (właściwemu kuratorowi oświaty) informację zawierającą następujące dane:

• miejsce odbywania praktycznej nauki zawodu, 
• określenie podmiotu, z którym została zawarta umowa, 
• liczbę uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu na podstawie tej umowy,
• terminy, w jakich jest odbywana praktyczna nauka zawodu na podstawie tej umowy.

Obowiązki dyrektora szkoły

Przepisy rozporządzenia w sprawie praktycznej nauki zawodu nakładają na dyrektorów szkół określone obowiązki. I tak, dyrektor szkoły w szczególności: 

• nadzoruje realizację programu praktycznej nauki zawodu,
• współpracuje z podmiotem przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu, 
• zapewnia ubezpieczenie uczniów od następstw nieszczęśliwych wypadków, 
• akceptuje instruktorów praktycznej nauki zawodu i opiekunów praktyk zawodowych,
• wyznacza do prowadzenia praktycznej nauki zawodu nauczycieli praktycznej nauki zawodu, 
• zwraca uczniom odbywającym praktyczną naukę zawodu w miejscowościach poza ich miejscem zamieszkania i poza siedzibą szkoły, mającym możliwość codziennego powrotu do miejsca zamieszkania lub siedziby szkoły, równowartość kosztów przejazdów środkami komunikacji publicznej, z uwzględnieniem przysługujących im ulg, 
• zapewnia uczniom odbywającym praktyczną naukę zawodu w miejscowościach poza siedzibą szkoły, do których codzienny dojazd nie jest możliwy, nieodpłatne zakwaterowanie i opiekę oraz ryczałt na wyżywienie, 
• przygotowuje kalkulację ponoszonych przez szkołę kosztów realizacji praktycznej nauki zawodu w ramach przyznanych przez organ prowadzący środków finansowych.

Obowiązki podmiotu przyjmującego ucznia na praktyczną naukę zawodu

Szereg obowiązków nałożono również na podmioty przyjmujące uczniów na praktyczną naukę zawodu. Należą do nich: 

• zapewnienie warunków materialnych do realizacji praktycznej nauki zawodu (odpowiednio wyposażone stanowisko, odzież ochronna, posiłki itd.), 
• wyznaczenie nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz opiekunów praktyk zawodowych, 
• zapoznanie uczniów z organizacją pracy, regulaminem pracy, w szczególności w zakresie przestrzegania porządku i dyscypliny pracy, oraz z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, 
• nadzór nad przebiegiem praktycznej nauki zawodu, 
• sporządzenie dokumentacji powypadkowej – w ra-
• zie potrzeby,
• współpraca ze szkołą,
• powiadomienie szkoły o naruszeniu przez ucznia lub młodocianego regulaminu pracy.

Kto może prowadzić zajęcia

Zajęcia praktyczne z uczniami mogą prowadzić nauczyciele lub instruktorzy praktycznej nauki zawodu. Wymagania kwalifikacyjne wobec nauczycieli określone są w ustawie z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela i rozporządzeniu w sprawie praktycznej nauki zawodu.

Stosownie do zapisów art. 120 ust. 3a ustawy Prawo oświatowe praktyczną naukę zawodu może prowadzić osoba, która nie była karana: 

• za umyślne przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu,
• przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i oby-
• czajności, 
• przestępstwo przeciwko rodzinie i opiece, 
• przestępstwo związane z narkotykami. 

Ponadto dyrektor szkoły musi zbadać, czy wobec osoby, która ma prowadzić zajęcia z praktycznej nauki zawodu, nie orzeczono zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi lub zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Spełnienie tego warunku jest potwierdzane oświadczeniem osoby prowadzącej praktyczną naukę zawodu.

Rozporządzenie w sprawie praktycznej nauki zawodu formułuje również inne wymagania w stosunku do osób mających prowadzić zajęcia z praktycznej nauki zawodu. Jak wynika z § 10 ww. rozporządzenia instruktorem może być:

• pracownik, dla którego praca dydaktyczna i wychowawcza z uczniami stanowi podstawowe zajęcie i jest wykonywana w tygodniowym wymiarze godzin przewidzianym dla nauczycieli, albo
• pracodawca lub wyznaczony przez niego pracownik albo osoba prowadząca indywidualne gospodarstwo rolne, dla których praca dydaktyczna i wychowawcza z uczniami nie stanowi podstawowego zajęcia lub jest wykonywana w tygodniowym wymiarze godzin niższym niż przewidziany dla nauczycieli w ramach obowiązującego ich tygodniowego czasu pracy.

Oprócz tego kandydat na instruktora praktycznej nauki zawodu musi spełniać określone wymagania kwalifikacyjne, które również wskazano w § 10 ww. rozporządzenia. Stanowi on, iż instruktorem może zostać osoba, która ma: 

• ukończony kurs pedagogiczny dla instruktorów praktycznej nauki zawodu, którego program został przygotowany zgodnie z ramowym programem kursu pedagogicznego dla instruktorów praktycznej nauki zawodu określonym w załączniku do rozporządzenia i zatwierdzony przez kuratora oświaty lub
• ukończony kurs pedagogiczny, którego program został zatwierdzony przez kuratora oświaty i obejmował łącznie co najmniej 70 godzin zajęć z psychologii, pedagogiki i metodyki oraz 10 godzin praktyki metodycznej, lub
• ukończony przed dniem 6 stycznia 1993 r. kurs pedagogiczny uprawniający do pełnienia funkcji instruktora praktycznej nauki zawodu, lub
• przygotowanie pedagogiczne wymagane od nauczycieli, lub
• kwalifikacje wymagane od nauczycieli praktycznej nauki zawodu określone w rozporządzeniu MEN z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli. 

Rozporządzenie dotyczące praktycznej nauki zawodu dodatkowo nakłada wymóg posiadania odpowiedniego poziomu wykształcenia i stażu pracy. 

Współpraca dyrektora z pracodawcami 

Artykuł 68 ust. 7 ustawy Prawo oświatowe nakłada na dyrektora szkoły obowiązek ścisłej współpracy z przedstawicielami pracodawców, która polega na: 

• uzyskaniu opinii wojewódzkiej rady rynku pracy o zasadności kształcenia w danym zawodzie zgodnie z potrzebami rynku pracy,
• nawiązaniu współpracy z pracodawcami, których działalność jest związana z danym zawodem lub branżą, w ramach np. umowy, porozumienia itd.,
• tworzeniu klas patronackich, 
• przygotowaniu propozycji programu nauczania zawodu,
• realizacji kształcenia zawodowego, w tym praktycznej nauki zawodu,
• wyposażeniu warsztatów lub pracowni szkolnych,
• organizacji egzaminu zawodowego,
• doskonaleniu nauczycieli kształcenia zawodowego, w tym organizowaniu szkoleń branżowych,
• realizacji doradztwa zawodowego i promocji kształcenia zawodowego.

Dyrektor szkoły ponadpodstawowej prowadzącej kształcenie zawodowe musi zwrócić szczególną uwagę na zapis art. 120a ustawy Prawo oświatowe, który zobowiązuje go do ustalenia z pracodawcą zatrudniającym młodocianego: 

• zakresu kształcenia zawodowego zapewnianego przez szkołę i pracodawcę, wynikającego z programu nauczania zawodu,
• liczby dni w tygodniu, w których zajęcia praktyczne odbywać się będą u pracodawcy,
• sposobu monitorowania przez każdą ze stron realizacji programu nauczania zawodu.

Ponadto, zgodnie z art. 121 ustawy Prawo oświatowe, szkoły kształcące w zawodach zobowiązane są do przekazywania podmiotom przyjmującym uczniów na praktyczną naukę zawodu środków finansowych umożliwiających uczniom odbycie praktycznej nauki zawodu, wynikających z umowy szkoły z tym podmiotem.

Wszystko to ma zapewnić uczniom odbywającym praktyczną naukę zawodu bezpieczeństwo i komfort. Reforma szkolnictwa zawodowego wprowadziła do systemu oświaty nowe szkolnictwo branżowe (branżowe szkoły I stopnia, branżowe szkoły II stopnia, technika i szkoły policealne), bazujące przede wszystkim na współpracy z pracodawcami i samorządami gospodarczymi. Głównym celem takiej formy organizacji nauki jest właściwe przygotowanie młodzieży do startu na rynku pracy. 

Praktyki zawodowe w okresie pandemii

Na podstawie zapisów § 4 rozporządzenia MEN z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, z uwzględnieniem zmian wprowadzonych rozporządzeniem MEN z dnia 12 sierpnia 2020 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, w okresie ograniczenia funkcjonowania jednostki systemu oświaty praktyki zawodowe uczniów techników, szkół policealnych i branżowych szkół II stopnia mogą zostać zaliczone również w przypadku, gdy uczeń:

• posiada doświadczenie w danym zawodzie lub realizował działania w zakresie wolontariatu, o którym mowa w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, których zakres i wymiar można zaliczyć na poczet realizacji praktyk zawodowych;
• zrealizował staż zawodowy u pracodawcy lub przedsiębiorcy lub w indywidualnym gospodarstwie rolnym, w ramach regionalnych programów operacyjnych, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, którego zakres i wymiar można zaliczyć na poczet realizacji praktyk zawodowych;
• zrealizuje praktyki zawodowe w formie projektu edukacyjnego, we współpracy z pracodawcą lub osobą prowadzącą indywidualne gospodarstwo rolne, lub w formie wirtualnego przedsiębiorstwa.

Zajęcia praktyczne, praktyki i staże z zachowaniem zasad bezpieczeństwa

Zgodnie z zapisem § 4 ust. 1b ww. rozporządzenia pracodawca lub indywidualne gospodarstwo rolne, którzy przyjmą uczniów na zajęcia praktyczne, praktyki zawodowe lub staże uczniowskie, będą zobowiązani zapewnić ich prowadzenie z uwzględnieniem przepisów odrębnych dotyczących ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii, właściwych dla zakładów pracy.

Egzaminy

Paragraf 11kza rozporządzenia wprowadza szczegółowe rozwiązania dotyczące przeprowadzania egzaminów zawodowych i potwierdzających kwalifikacje zawodowe w 2021 r. dotyczące m.in.: 

• braku możliwości powołania w skład zespołu nadzorującego we wskazanym w przepisach składzie, 
• wymaganej liczby członków zespołu nadzorującego część pisemną egzaminów. 

W związku z dynamicznym rozwojem sytuacji na bieżąco należy śledzić zmiany w rozporządzeniu MEN z dnia 12 sierpnia 2020 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 i rozporządzenia w sprawie szczegółowych rozwiązań. 

W Narzędziowni – wzór umowy o praktyczną naukę zawodu, zaświadczenie o przyjęciu ucznia na praktyczną naukę zawodu, regulamin praktycznej nauki zawodu.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 910 z późn. zm.)
• Rozporządzenie MEN z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz. U. z 2019 r., poz. 391)
• Rozporządzenie MEN z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z 2019 r., poz. 639 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 2215)
• Rozporządzenie MEN z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1289)
• Rozporządzenie MEN z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 493 z późn. zm.)
• Rozporządzenie MEN z dnia 12 sierpnia 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U z 2020 r., poz. 1394)
• Rozporządzenie MEN z dnia 12 sierpnia 2020 r. w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 1389 z późn. zm.)