Czym jest edukacja włączająca?

Potrzebujesz dodatkowych informacji? Sprawdź artykuł: Nieprawidłowości w ocenie efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej uczniom

Czym jest edukacja włączająca?

Edukacja włączająca stanowi sposób organizacji edukacji uwzględniający różnorodność uczniów wynikającą z niepełnosprawności, z jednoczesnym dostosowaniem systemu szkolnego do indywidualnego tempa nauki, uzdolnień, trudności każdego ucznia. Edukacja włączająca, wykluczając potrzebę segregacji uczniów, stanowi alternatywę dla integracji ucznia w środowisku szkolnym, która zakłada dostosowanie ucznia do realiów systemu edukacji.

Cele edukacji włączającej

U założeń systemu edukacji włączającej leży odejście od postrzegania niepełnosprawności jako problemu, bariery i podjęcie działań w kierunku umożliwienia uczniowi dotkniętemu niepełnosprawnością funkcjonowanie w placówce szkolnej w sposób możliwie najbardziej dopasowany do jego potrzeb. Realizacja tego modelu edukacji możliwa jest poprzez identyfikację barier, na jakie napotyka osoba niepełnosprawna, i dążenie do ich eliminacji. Edukacja włączająca wymaga współdziałania wszystkich pracowników placówek szkolnych, w tym także nauczycieli, bowiem wdrażanie jej założeń nie jest zastrzeżone jedynie do obowiązków szkolnych specjalistów.

Edukacja włączająca – korzyści

Jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych w tej i poprzedniej dekadzie, uczniowie kształceni w systemie edukacji włączającej osiągają lepsze wyniki w nauce niż uczniowie kształceni w szkole specjalnej. Edukacja ucznia niepełnosprawnego w systemie segregacyjnym (w placówce przeznaczonej do tego celu, czyli w szkole specjalnej) pogłębia jedynie izolację tych uczniów, odczuwane przez nich kompleksy oraz świadomość niemożności pokonania barier wynikających z niepełnosprawności.

Pełnemu rozwojowi ucznia niepełnosprawnego nie służy także prowadzenie klas integracyjnych – klas łączonych, do których uczęszczają zarówno osoby niepełnosprawne, jak i pełnosprawne, gdzie konieczność realizacji programu kształcenia przez osoby niepełnosprawne na równi z pełnosprawnymi wspomagana jest przez tworzenie klas mniej licznych od klas, do których uczęszczają jedynie uczniowie pełnosprawni, a także poprzez zapewnienie uczniom niepełnosprawnym pomocy nauczyciela wspomagającego. Nie ulega bowiem wątpliwości, że osoby niepełnosprawne mają prawo rozwijać się zgodnie ze swoimi możliwościami bez potrzeby dorównywania osobom pełnosprawnym wbrew swoim ograniczeniom. Krytykowane są również rozwiązania stosowane w modelach integracyjnych wprowadzające do szkół elementy rehabilitacji i resocjalizacji, bowiem dekoncentrują uczniów w zakresie głównego celu tej placówki – edukacji. Z tego względu jedynie edukacja włączająca zapewnia uczniowi niepełnosprawnemu najmniej ograniczające go środowisko oraz pozwala nabyć kompetencje społeczne na wyższym poziomie.

Nie ulega jednak wątpliwości, że edukacja włączająca winna być realizowana odpowiedzialnie, ze świadomością, że nie jest przeznaczona dla każdego ucznia oraz że często jest jedynie rozwiązaniem czasowym.

Funkcjonowanie edukacji włączającej w Polsce

Edukacja włączająca, jako stosunkowo nowy model organizacji edukacji osób niepełnosprawnych, która swoimi początkami sięga poprzedniej dekady, nie jest w Polsce rozwiązaniem powszechnie stosowanym. Pomimo dostrzeżenia zalet i potrzeby wdrożenia edukacji włączającej wciąż jeszcze dominującym modelem organizacji szkolnictwa jest system integracyjny. Zmiana polityki edukacyjnej względem osób niepełnosprawnych jest przedmiotem działań resortu edukacji od kilku lat. Już z początkiem dekady kształcenie uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych uczyniono głównym kierunkiem polityki oświatowej państwa. Upowszechnienie idei edukacji włączającej stało się przedmiotem licznych broszur i instrukcji kierowanych do dyrektorów szkół, kadry nauczycieli i specjalistów, pracowników kuratoriów oświaty, organów prowadzących oraz rodziców dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.

Podstawy prawne edukacji włączającej w rokuszkolnym 2017/2018

Trzeba podkreślić, że podstawowym aktem prawnym statuującym potrzebę wprowadzenia rozwiązań edukacyjnych wychodzących naprzeciw potrzebom uczniów niepełnosprawnych jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. W art. 70 ustawy zasadniczej ustawodawca stanowi, że każdy ma prawo do nauki, nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, zaś władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Prawo do edukacji osób niepełnosprawnych jest zagwarantowane także na poziomie międzynarodowym, np. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

Wśród ustaw szczególnych prawo do równego i szerokiego dostępu do wykształcenia osób niepełnosprawnych zagwarantowane zostało w ustawie o systemie oświaty, poprzez wprowadzenie obowiązku szkolnego, z którego nie zwalnia stan zdrowia, a jedynie kwalifikuje on ucznia niepełnosprawnego do skorzystania z form kształcenia najpełniej dostosowanych do jego możliwości. Z tego względu również w zreformowanych placówkach szkolnych w roku szkolnym 2017/2018 zapewniono indywidualizację procesu kształcenia uczniów ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi.

Kogo dotyczy edukacja włączająca?

Zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania, kształcenia wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym za osoby niepełnosprawne uważa się dzieci i młodzież:

• niesłyszące,
• słabosłyszące,
• niewidome,
• słabowidzące,
• z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją,
• z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym,
• z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera,
• z niepełnosprawnościami sprzężonymi.

O wiodącym znaczeniu systemu edukacji uczniów niepełnosprawnych w modelu integracji z uczniami pełnosprawnymi świadczy zapis § 2 ust. 2 rozporządzenia: „Kształcenie, wychowanie i opiekę dla uczniów niepełnosprawnych w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, innych formach wychowania przedszkolnego, szkołach i oddziałach […] organizuje się w integracji z uczniami pełnosprawnymi w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej, innej formie wychowania przedszkolnego lub szkole, najbliższych miejsca zamieszkania ucznia niepełnosprawnego”.

Realizacja edukacji włączającej w szkole

Nie zmienia to jednak faktu, iż istniejący system edukacji przewiduje szereg rozwiązań z zakresu edukacji włączającej. Należą do nich:

1. Konieczność integracji uczniów niepełnosprawnych ze środowiskiem rówieśniczym, w tym z uczniami pełnosprawnymi (§ 5 pkt 5 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania, kształcenia wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

2. Obowiązek opracowania indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego dla każdego ucznia niepełnosprawnego (§ 6 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania, kształcenia wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

3. Obowiązek dokonania okresowej wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia co najmniej dwa razy w trakcie trwania roku szkolnego przez zespół nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem niepełnosprawnym, we współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, w tym poradnią specjalistyczną (§ 6 ust. 9 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania, kształcenia wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

4. Indywidualna ścieżka kształcenia, wprowadzona w § 12 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, polegająca na organizacji dla ucznia niepełnosprawnego zajęć edukacyjnych zarówno tych realizowanych wspólnie z oddziałem szkolnym, jak i tych realizowanych indywidualnie z uczniem na terenie szkoły. Możliwość zastosowania indywidualnej ścieżki kształcenia dotyczy uczniów, którzy mogą uczęszczać do szkoły, ale ze względu na trudności w funkcjonowaniu wynikające ze stanu zdrowia nie mogą realizować wszystkich zajęć edukacyjnych wspólnie z oddziałem szkolnym i wymagają dostosowania organizacji i procesu nauczania do ich specjalnych potrzeb edukacyjnych. W ramach zindywidualizowanej ścieżki kształcenia nauczyciele prowadzący zajęcia z uczniem mają obowiązek podejmować działania ukierunkowane na poprawę funkcjonowania ucznia w przedszkolu lub szkole.

5. Klasy terapeutyczne tworzone na podstawie  § 13 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach z myślą o uczniach wymagających dostosowania organizacji i procesu nauczania oraz długotrwałej pomocy specjalistycznej z uwagi na trudności w funkcjonowaniu w szkole lub oddziale wynikające z zaburzeń rozwojowych lub ze stanu zdrowia, posiadających opinię poradni o konieczności zastosowania tej formy pomocy. Nauczanie w klasach terapeutycznych prowadzone jest według realizowanych w danej szkole programów nauczania, z dostosowaniem metod i form ich realizacji do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów. Nauka ucznia w klasie terapeutycznej trwa do czasu złagodzenia albo wyeliminowania trudności w funkcjonowaniu ucznia w szkole lub oddziale stanowiących powód objęcia ucznia pomocą w tej formie. Rozporządzenie przewiduje także inne formy udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniowi niepełnosprawnemu.

6. Nauczanie indywidualne w domu z poszanowaniem potrzeby integracji ucznia niepełnosprawnego w szkolnym środowisku rówieśniczym wprowadza § 10 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego dzieci i indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży. Zgodnie z zapisami rozporządzenia dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, których stan zdrowia znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły, w celu ich integracji ze środowiskiem i zapewnienia im trwałego osobowego rozwoju dyrektor – z uwzględnieniem zaleceń zamieszczonych w orzeczeniu oraz aktualnego zdrowia ucznia – organizuje różne formy uczestniczenia ucznia w życiu szkoły, np. w zajęciach rozwijających uzdolnienia lub zainteresowania, uroczystościach i imprezach szkolnych.

7. Opracowana została podstawa programowa kształcenia ogólnego wraz z komentarzem, która dostosowuje kształcenie ogólne w szkołach podstawowych do możliwości psychofizycznych uczniów z poszczególnymi rodzajami niepełnosprawności.

8. Nowa klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego przewiduje pięć tzw. zawodów pomocniczych skierowanych do uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, które stymulują ich kompetencje społeczne, aktywność na rynku pracy. Zawody te to: pracownik pomocniczy ślusarza, pracownik pomocniczy stolarza, pracownik pomocniczy mechanika, pracownik pomocniczy krawca, asystent fryzjera (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 marca 2017 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego).

9. Dostosowanie podręczników do nowej podstawy programowej w klasach I, IV i VII szkoły podstawowej do potrzeb uczniów niewidomych i słabowidzących oraz niesłyszących, słabosłyszących, z niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem i afazją. Dodatkowo dyrektorom szkół udostępniono w Systemie Informacji Oświatowej materiały edukacyjne dla uczniów niepełnosprawnych.

Ministerstwo Edukacji Narodowej zapowiada również kolejne zmiany mające na celu poprawę możliwości kształcenia uczniów niepełnosprawnych, np. przygotowanie podręcznika do polskiego języka migowego, opracowanie materiałów ćwiczeniowych w formie kart pracy, opracowanie nowego modelu diagnozy ucznia – wskazującego kierunki niezbędnego wsparcia, określenie standardów pracy poradni psychologiczno-pedagogicznych i przygotowanie wykwalifikowanych kadr.