Sprawdzanie kwalifikacji nauczycieli przez nowego dyrektora

Kadencja nowego dyrektora rozpoczyna się po
zakończeniu okresu tak zwanego ruchu kadrowego i nawet gdyby okazało się, że dany nauczyciel nie ma kwalifikacji, nie ma możliwości go zwolnić, bo Karta Nauczyciela takiej sytuacji nie przewiduje. Jednak w takiej sytuacji dochodzi czasami do wygaśnięcia stosunku pracy z mocy prawa i dyrektor, który stwierdził brak kwalifikacji nauczyciela, ma obowiązek stwierdzić owo wygaśnięcie stosunku pracy. 

Przepis ten wprost wskazuje, że aby zostać nauczycielem, trzeba posiadać odpowiednie kwalifikacje. Kontrola zgodności zatrudniania z kwalifikacjami jest czynnością z zakresu nadzoru pedagogicznego wynikającą z art. 55 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 996 z późn. zm.) i należy do kompetencji organu sprawującego nadzór pedagogiczny wobec dyrektora szkoły, a więc do kuratora oświaty. 
Z kolei organ prowadzący może administracyjnie sprawdzić zgodność przydziału czynności z kwalifikacjami nauczycieli w ramach kontroli wewnętrznej szkoły, jako jednostki podległej organowi prowadzącemu finansowo i organizacyjnie. 
Niezależnie od powyższego, organem podejmującym decyzje kadrowe w szkole jest dyrektor szkoły i to on odpowiada za ustalenie kwalifikacji nauczycieli i zatrudnienie ich zgodnie z kwalifikacjami.
Zgodnie z § 4 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz. U. z 2017 r., poz. 1575) kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w przedszkolach i szkołach podstawowych posiada osoba, która ukończyła:

• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na kierunku (specjalności) zgodnym z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na kierunku, którego efekty kształcenia w zakresie wiedzy i umiejętności obejmują treści nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć, wskazane w podstawie programowej dla tego przedmiotu na odpowiednim etapie edukacyjnym, oraz posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
• studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na kierunku (specjalności) innym niż wymieniony w pkt 1 i 2, i studia podyplomowe w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć oraz posiada przygotowanie pedagogiczne, 
• studia pierwszego stopnia na kierunku (specjalności) zgodnym z nauczanym przedmiotem lub prowadzonymi zajęciami oraz posiada przygotowanie pedagogiczne lub
• studia pierwszego stopnia na kierunku, którego efekty kształcenia w zakresie wiedzy i umiejętności obejmują treści nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć, wskazane w podstawie programowej dla tego przedmiotu na odpowiednim etapie edukacyjnym, oraz posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
• studia pierwszego stopnia na kierunku (specjalności) innym niż wymieniony w lit. a i lit. b oraz studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć oraz posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
• zakład kształcenia nauczycieli w specjalności odpowiadającej nauczanemu przedmiotowi lub prowadzonym zajęciom, lub
• zakład kształcenia nauczycieli w specjalności innej niż wymieniona w lit. d oraz kurs kwalifikacyjny w zakresie nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć.

Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w przedszkolach i klasach I–III szkół podstawowych posiada również osoba, która ukończyła:

1. studia pierwszego stopnia, studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie na kierunku pedagogika w specjalności przygotowującej do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym,
2. zakład kształcenia nauczycieli w specjalności przygotowującej do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym.

Zgodnie z art. 26 KN stosunek pracy nauczyciela wygasa z mocy prawa odpowiednio w razie stwierdzenia, że nawiązanie stosunku pracy nastąpiło na podstawie fałszywych lub nieważnych dokumentów albo zostało dokonane z naruszeniem warunków określonych w art. 10 ust. 5 pkt 1–5, z zastrzeżeniem art. 10 ust. 9. Jednocześnie art. 10 ust. 8 Karty Nauczyciela wprost wskazuje, że nie można nawiązać stosunku pracy z nauczycielem, który nie spełnia warunków dotyczących kwalifikacji. Jednak zakaz zatrudnienia nie jest tożsamy ze stwierdzeniem nieważności stosunku pracy zawartego wbrew temu zakazowi.
Wątpliwość budzi redakcja przepisu art. 26 ust. 1 pkt 5 odwołująca się do przesłanek niezbędnych do zatrudnienia nauczyciela przez mianowanie. Taka konstrukcja przepisu może sugerować, że wygaśnięcie stosunku pracy z powodu braku kwalifikacji dotyczy tylko nauczycieli zatrudnionych przez mianowanie.
W tym kierunku poszło orzecznictwo Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 30 stycznia 2008 r., I PK 195/07). Sąd Najwyższy stwierdził mianowicie, że świadome i niezgodne z prawem zatrudnienie kontraktowego nauczyciela języka obcego, który nie legitymuje się wymaganymi kwalifikacjami do zajmowania tego stanowiska, nie prowadzi do wygaśnięcia z mocy prawa stosunku pracy na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 z późn. zm.), ale umożliwia wypowiedzenie umowy o pracę zawartej wbrew zakazowi z art. 10 ust. 8 tej ustawy.
Z wyroku tego można wnioskować, że jeśli z nauczycielem zawarto jedynie umowę o pracę na czas nieokreślony, nie dochodzi do wygaśnięcia stosunku pracy z mocy prawa. Można jedynie wypowiedzieć temu nauczycielowi umowę o pracę (w okresie ruchu kadrowego, chyba że mamy do czynienia z placówką nieferyjną).
Wygaśnięcie z mocy prawa stosunku pracy nauczyciela w razie stwierdzenia, że nawiązanie stosunku pracy zostało dokonane z naruszeniem warunków określonych w art. 10 ust. 5 pkt 1–5 KN ma – zdaniem sądu – charakter szczególny i wyjątkowy, przez co przepis ten nie podlega wykładni rozszerzającej. Wprawdzie przepis ten został sformułowany w sposób, który pozornie i prima facie pozwala odnosić go do wszystkich nauczycieli bez względu na podstawę prawną ich zatrudnienia, jednak warunki określone w art. 10 ust. 5 pkt 1–5 KN odnoszą się bezpośrednio wyłącznie do przesłanek warunkujących zatrudnienie nauczyciela mianowanego lub nauczyciela dyplomowanego. Równocześnie zakaz nawiązywania stosunku pracy z nauczycielem, który nie spełnia warunków, o których mowa w art. 10 ust. 5 pkt 1–5 KN wynika z art. 10 ust. 8 KN, tyle że jego naruszenie nie jest objęte sankcją w postaci wygaśnięcia stosunku pracy nawiązanego wbrew zakazowi. 
Trzeba także zwrócić uwagę na dyscyplinarny, w istocie rzeczy, aspekt i charakter wygaśnięcia stosunku pracy z mocy prawa nauczycieli mianowanych lub dyplomowanych, których zatrudnienie zostało dokonane z naruszeniem warunków określonych w art. 10 ust. 5 pkt 1–5 KN. Wszystkie przypadki prowadzące do wygaśnięcia z mocy samego prawa stosunku pracy z takimi nauczycielami dotyczą bowiem sytuacji wykluczających ex lege dalsze istnienie nauczycielskiego stosunku pracy, co jest spowodowane przyczynami zależnymi i zawinionymi przez takich nauczycieli, bo następują w razie: 

• prawomocnego ukarania w postępowaniu dyscyplinarnym karą dyscyplinarną zwolnienia z pracy oraz karą dyscyplinarną zwolnienia z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania lub karą wydalenia z zawodu nauczycielskiego,
• prawomocnego skazania na karę pozbawienia praw publicznych albo prawa wykonywania zawodu lub utraty pełnej zdolności do czynności prawnych,
• prawomocnego skazania za przestępstwo popełnione umyślnie,
• upływu trzymiesięcznego okresu odbywania kary pozbawienia wolności,
• stwierdzenia, że nawiązanie stosunku pracy nastąpiło na podstawie fałszywych lub nieważnych dokumentów albo zostało dokonane z naruszeniem warunków określonych w art. 10 ust. 5 pkt 1–5 KN.

Tymczasem, jeśli do zatrudnienia nauczyciela na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony dochodzi z przyczyn spowodowanych (zawinionych) przez pracodawcę, ponieważ dyrektor szkoły świadomie (albo bez odpowiedniego sprawdzenia kwalifikacji) zatrudnia nauczyciela wbrew zakazowi z art. 10 ust. 8 KN, to nie można odpowiedzialności tej przenieść na nauczyciela i obarczyć go konsekwencjami niewywiązania się dyrektora (pracodawcy) ze swoich obowiązków.
Z kolei, jeśli bez kwalifikacji zatrudniono nauczyciela na podstawie mianowania, stosunek pracy wygasa z mocy prawa, co oznacza, że skutek w postaci ustania stosunku pracy następuje z dniem wystąpienia jednej z przesłanek wymienionych w art. 26 KN. Stwierdzenie wygaśnięcia stosunku pracy przez dyrektora szkoły, a wobec dyrektora szkoły – przez organ prowadzący szkołę (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starostę, marszałka województwa), ma charakter deklaratoryjny.
Wygaśnięcie stosunku pracy następuje w takim przypadku niezależnie od woli stron, z mocy samej ustawy. Dyrektor szkoły po uzyskaniu pewnej, niebudzącej wątpliwości o naruszeniu określonych wymogów informacji potwierdza na piśmie fakt wygaśnięcia stosunku pracy (art. 26 ust. 2 KN).
Co prawda, zatrudnienie nauczyciela bez kwalifikacji jest w niektórych przypadkach zgodne z prawem, ale dotyczy ono tylko sytuacji opisanych w art. 10 ust. 9 KN,
zgodnie z którym: jeżeli nie ma możliwości zatrudnienia osoby posiadającej wymagane kwalifikacje, można za zgodą organu sprawującego nadzór pedagogiczny zatrudnić nauczyciela, który nie spełnia warunku posiadania odpowiednich kwalifikacji. W takim jednak wypadku nauczyciela można zatrudnić jedynie na czas 
określony.