Uprawnienia kontrolerów i przygotowania do kontroli
Państwowa Inspekcja Sanitarna ma szerokie kompetencje, które uprawniają ją do zbadania w jednostce oświatowej m.in. higieny pracy, procesów nauczania, warunków zdrowotnych, żywności i żywienia oraz przedmiotów użytku − art. 1 ustawy z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. z 2015 r., poz. 1412), dalej: UoPIS.
Kontrola może zostać zaplanowana, zainicjowana wydarzeniami świadczącymi o konieczności jej przeprowadzenia (np. w okresie zachorowalności na choroby zakaźne) lub na podstawie niepokojących zgłoszeń o możliwości naruszenia obowiązujących przepisów. Inspektor sanitarny nie ma obowiązku uprzedzania o zamiarze przeprowadzenia kontroli − może wejść bez zapowiedzi na teren szkoły, żądać informacji w formie ustnej lub pisemnej, przesłuchać dyrektora i pracowników, dokonać oględzin oraz pobrać próbki do badań laboratoryjnych, a także żądać udostępnienia do wglądu dokumentów i danych zgromadzonych w innych formach. Dlatego warto, aby jednostka oświatowa na bieżąco monitorowała obszary objęte potencjalną kontrolą i prowadziła wymaganą dokumentację. Szkoła musi liczyć się z tym, że w szczególności mogą zostać skontrolowane:
- stan budynku,
- kuchnia,
- stołówka,
- sklepik,
- automaty vendingowe,
- toalety,
- szatnie,
- sale gimnastyczne,
- sale lekcyjne,
- korytarze i klatki schodowe,
- boiska i ogrody,
- meble i sprzęty,
- ciężar plecków uczniów,
- dokumentacja dotycząca higieny, zdrowia i żywienia,
- przestrzeganie przepisów dotyczących higieny, zdrowia i żywienia zbiorowego.
Ogólna ocena stanu technicznego i czystości
Warto zacząć przygotowania do ewentualnej kontroli od dokonania sprawdzenia ogólnego stanu technicznego, sprawności i czystości otoczenia, budynku, pomieszczeń, instalacji i wyposażenia szkoły. Inspektor w szczególności może chcieć sprawdzić, czy ogrodzenie jest w dobrym stanie technicznym; jaki jest stan dróg i przejść; czy są zabezpieczone studzienki i otwory; w jaki sposób i w jakiej odległości od budynku są gromadzone odpady i czy są systematycznie usuwane; czy na bieżąco są przeprowadzane konserwacje, remonty i przeglądy; jakie jest położenie, rozmieszczenie i przeznaczenie budynku i pomieszczeń; czy budynki, pomieszczenia, instalacje i otoczenie są utrzymane w czystości, ładzie i porządku oraz czy uzyskanie takiego efektu jest w miarę możliwości ułatwione; czy wszystkie pomieszczenia są odpowiednio zabezpieczone przed insektami i gryzoniami; czy w jednostce jest odpowiednia ilość pomieszczeń z przeznaczeniem adekwatnym do potrzeb uczniów i pracowników oraz obowiązującego rozkładu zajęć i obowiązków pracowników;
jaki jest stan ścian, podłóg, sufitów, drzwi i okien, czy nie są wykonane z materiałów niebezpiecznych, łatwopalnych lub śliskich; czy meble, sprzęty, wyposażenie i inne elementy, w tym wiszące, są wykonane z bezpiecznych materiałów, stabilne, zabezpieczone przed dostępem nieupoważnionych osób; czy szkoła posiada dostęp do mediów, jaki jest stan instalacji i sanitariatów, czy ich ilość i wielkość są dostosowane do potrzeb zarówno pracowników, jak i uczniów; jaka jest jakość wody, czy uczniowie mają zapewniony dostęp do wody pitnej bez ograniczeń; czy w pomieszczeniach jest zapewnione odpowiednie oświetlenie sztuczne lub dzienne, temperatura/ogrzewanie i wentylacja; czy w pomieszczeniach istnieje możliwość wietrzenia i czy wentylacja jest odpowiednio często wykorzystywana, a także czy sale nie są przepełnione. Inspektora może również interesować wyposażenie jednostki w apteczkę pierwszej pomocy oraz jej zawartość.
Zarówno uczniowie, jak i pracownicy (w szczególności niepedagogiczni pracujący w kuchni, stołówce lub przy pracach porządkowych), muszą mieć moliwość zmiany ubrania i obuwia oraz ich przechowywania w bezpiecznych, czystych i higienicznych warunkach. Obiekty sportowe i rekreacyjne także muszą spełniać te wymogi.
Bardziej szczegółowa analiza
Po dokonaniu ogólnej oceny warto się przyjrzeć każdemu z pomieszczeń i wyposażeniu pod kątem braku zagrożenia dla życia i zdrowia użytkowników. W szczególności należy zwrócić uwagę na to, czy nigdzie nie ma zbędnych lub uszkodzonych mebli i sprzętów; czy nie zabierają niepotrzebnie przestrzeni lub nie blokują dróg i wyjść ewakuacyjnych; czy klatki schodowe mają równe schody i są wyposażone w poręcze uniemożliwiające uczniom „zjeżdżanie”; czy na drzwiach danego pomieszczenia jest informacja o zakazie wstępu osobom nieupoważnionym lub o jego przeznaczeniu oraz w miarę potrzeby wewnątrz (np. na meblach) znajdują się oznaczenia informujące o niebezpiecznych dla zdrowia sprzętach i substancjach, a także w jaki sposób jest sprawowany nadzór nad substancjami chemicznymi. Po dokonaniu przeglądu należy sprawdzić czystość i sposób konserwacji wyposażenia i sprzętu, czy posiada wymagane instrukcje obsługi, oznaczenia i ostrzeżenia.
Szczególnej analizie warto poddać sprawność, ilość, bezpieczeństwo i funkcjonalność mebli, z których korzystają pracownicy i uczniowie. Sprawdzeniu podlegają: wytrzymałość, stabilność konstrukcji, odpowiednie zabezpieczenie metalowych i ostrych elementów, sprawność elementów przeznaczonych do regulacji wysokości, wykonanie z materiałów pozbawionych toksycznych substancji, zastosowanie powierzchni i kolorystyki, które są odporne na ścieranie, uderzenia, wodę i tłuszcz, nie są zbyt kolorowe i jaskrawe, są pozbawione ostrych punktów i krawędzi. Meble dla uczniów muszą posiadać widoczne i prawidłowe oznaczenia pozwalające na zidentyfikowanie ich wymiarów oraz na bieżące sprawdzanie, czy meble są dostosowane do wzrostu uczniów i spełniają wymogi obowiązujących Polskich Norm. Dotyczy to również szafek, szuflad lub półek, które mogą być przeznaczone dla uczniów do pozostawiania części podręczników lub przyborów szkolnych. Również one nie są zwolnione z obowiązku spełniania wymogów bezpieczeństwa. Przy okazji inspektor może skontrolować, czy pracownicy szkoły prawidłowo wykonują pomiary uczniów i odpowiednio dobierają dla nich meble, czy meble i wyposażenie nie powodują narażenia na otarcia i zranienia. Może także skontrolować wagę plecaków uczniów i skonfrontować ją z rozkładem zajęć.
Nie można pomijać także miejsc, w których przebierają się uczniowie i pracownicy, a także pomieszczeń i przestrzeni o charakterze sportowym czy rekreacyjnym. Zarówno uczniowie, jak i pracownicy (w szczególności niepedagogiczni pracujący w kuchni, stołówce lub przy pracach porządkowych), muszą mieć możliwość zmiany ubrania i obuwia oraz ich przechowywania w bezpiecznych, czystych i higienicznych warunkach. Obiekty sportowe i rekreacyjne także muszą spełniać te wymogi. Sprzęty sportowe muszą posiadać odpowiednie certyfikaty gwarantujące bezpieczne użytkowanie oraz być sprawne i niewyeksploatowane. Sale gimnastyczne nie mogą być przepełnione; muszą być wietrzone. Szkoły, które nie posiadają odpowiednich pomieszczeń i infrastruktury do prowadzenia zajęć wychowania fizycznego, są zmuszone organizować zajęcia w obiektach sportowych poza swoim terenem. Boiska i ogrody − oprócz tego, że muszą być utrzymywane w odpowiednim porządku i czystości, co wymaga dbałości m.in. o podłoże i roślinność, a także prawidłowe zamknięcie i oznakowanie − muszą być zabezpieczone przed dostępem nieupoważnionych osób oraz zwierząt, zaś infrastruktura musi być bezpieczna, sprawna i z odpowiednimi certyfikatami.
Miejsca newralgiczne
Kolejnym obszarem wymagającym dodatkowej uwagi ze względu na ryzyko skrupulatnej kontroli sanpidu są łazienki, kuchnie i stołówki. Nie może w nich brakować bieżącej ciepłej wody, mydła (lepiej w płynie w dozowniku, niż w kostce), ręczników (raczej papierowych, niż tekstylnych) lub suszarek do rąk, papieru toaletowego. Środki te powinny być na bieżąco uzupełniane oraz tak umiejscowione w sprawnych urządzeniach higienicznych, by mieli do nich dostęp wszyscy uczniowie i pracownicy. Szkoła powinna być stale zaopatrywana w środki czystości i środki dezynfekcyjne, które powinny być zabezpieczone przed dostępem niepowołanych osób, zwłaszcza uczniów.
Inspektorzy skrupulatnie badają warunki przygotowywania i przechowywania produktów żywnościowych i gotowych dań, ich pochodzenie, ochronę przed zanieczyszczeniami, warunki podawania posiłków i napojów oraz ich skład i estetykę, przestrzeganie obowiązku pobierania i przechowywania próbek żywności, a także bieżące usuwanie odpadów. Od tego roku szkolnego sanepid sprawdza zgodność posiłków z zasadami zbiorowego żywienia w jednostkach oświatowych oraz przestrzeganie zakazu promowania i reklamowania tzw. niezdrowej żywności i napojów, niedopuszczonych przez Ministra Zdrowia do podawania i sprzedaży w szkołach. Kontrolowane są również sklepiki i automaty vendingowe.
Pracownicy i dokumentacja
Na co dzień wszyscy pracownicy szkoły powinni przestrzegać zasad higieny, odpowiednio często myć ręce, dbać o swoje zdrowie. Wszyscy powinni posiadać badania dla celów sanitarno-epidemiologicznych, aktualne badania profilaktyczne oraz przeszkolenie co najmniej w zakresie BHP, a nauczyciele dodatkowo z zasad udzielania pierwszej pomocy. Szkoleń i wiedzy w szerszym zakresie należy wymagać przede wszystkim od pracowników mających kontakt z żywnością, zwłaszcza z uwagi na obowiązywanie regulacji w zakresie zbiorowego żywienia uczniów. Pracownicy niepedagogiczni, w szczególności odpowiedzialni za czystość i porządek oraz mający kontakt z żywnością, a także ci nauczyciele, których ubranie może w pracy ulec znacznemu zabrudzeniu lub zniszczeniu, powinni być wyposażeni w odzież i obuwie robocze oraz powinni ich używać.
Oprócz dokumentacji dotyczącej stanu zdrowia i kwalifikacji pracowników, sanepid może zażądać do wglądu wszelkiej innej dokumentacji dotyczącej higieny, warunków zdrowotnych, żywności i żywienia. W szczególności inspektor może chcieć zapoznać się z dokumentami, które dotyczą: stanu i organizacji budynku, przeprowadzanych kontroli, remontów, przeglądów, wyników badań (np. wody i żywności); umów – np. z firmą cateringową, sprzątającą, z kontrahentami dostarczającymi produkty żywnościowe czy środki czystości; faktur potwierdzających zakup i pochodzenie produktów żywnościowych, środków czystości lub usług z zakresu techniczno-sanitarnego i higienicznego; procedur i zapisów dotyczących przygotowywania i przechowywania produktów i żywności, sprzątania pomieszczeń, usuwania odpadów oraz przeprowadzania dezynfekcji i dezynsekcji; wewnętrznych regulacji i instrukcji.
Od tego roku szkolnego sanepid sprawdza zgodność posiłków z zasadami zbiorowego żywienia w jednostkach oświatowych oraz przestrzeganie zakazu promowania i reklamowania tzw. niezdrowej żywności i napojów, niedopuszczonych przez Ministra Zdrowia do podawania i sprzedaży w szkołach.
Postępowanie po kontroli
Dyrektor lub upoważniona osoba powinna brać udział w czynnościach kontrolnych, zapoznać się z treścią protokołu oraz w razie stwierdzenia, że protokół nie odzwierciedla prawdziwego stanu – zgłosić zastrzeżenia lub uwagi do protokołu.
W przypadku wydania zaleceń pokontrolnych, od których niestety nie ma możliwości odwołania, powinny one zostać wykonane z uwagi na możliwość sprawdzenia ich realizacji przy okazji kolejnej kontroli i zobowiązania do usunięcia uchybień w drodze decyzji administracyjnej. Od decyzji nakazującej usunięcie uchybień można się odwoływać, z wniesieniem skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego włącznie. W razie rezygnacji z odwołania lub nieuwzględnienia środków zaskarżenia decyzja musi zostać wykonana we wskazanym w niej terminie. Gdy pojawią się wątpliwości co do sposobu zastosowania się do zaleceń pokontrolnych, decyzji lub odnośnie do innych zagadnień istotnych w kwestii zdrowia i higieny, warto zasięgać informacji w sanepidzie, ponieważ organ ten ma nie tylko uprawnienia kontrolne, ale powinien również służyć pomocą i radą.
Za naruszenie niektórych przepisów odpowiedzialne osoby mogą zostać ukarane grzywną lub karą pieniężną. Należności te (w przypadku braku odwołania lub niepowodzenia) powinny być uregulowane w terminie, co pozwoli uniknąć ich przymusowego ściągnięcia.
Szkoła powinna także wyciągać wnioski na przyszłość z kontroli, a w szczególności rozważyć potrzebę zwiększenia nakładów na higienę, zweryfikować procedury i zakresy obowiązków, a w razie pozytywnego wyniku kontroli – dbać o utrzymanie obecnego stanu co najmniej na dotychczasowym poziomie. Bez względu na wynik wizyty inspektora, zawsze warto rozważyć wprowadzenie nowych rozwiązań edukacyjnych dla uczniów w zakresie higieny, zdrowia i żywienia.
