Prawa autorskie uczniów i nauczycieli
Utwór chroniony prawem autorskim
Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. z 2016 r., poz. 666 z późn. zm.). Tak zdefiniowany utwór może być wyrażony słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (utwory literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), mieć m.in. postać plastyczną, fotograficzną, muzyczną, słowno-muzyczną, sceniczną, sceniczno-muzyczną, choreograficzną, pantomimiczną, audiowizualną, w tym filmową. Chroniony jest zarówno utwór dokończony, jak i nieukończony, niezależnie od jego wartości i przeznaczenia.
Czego nie obejmuje ochrona?
Ochroną prawnoautorską jest objęty jedynie sposób wyrażenia utworu. Dlatego nie dotyczy ona odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania oraz koncepcji matematycznych (art. a ust. 21 UoPAiPP).
Prawa osobiste i majątkowe
Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zastępuje go producent lub wydawca (art. 8 ust. 1 i 3 UoPAiPP). Twórcy przysługują autorskie prawa osobiste (m.in. do oznaczania utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem lub anonimowej publikacji) oraz prawa majątkowe, w tym do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art. 16–17 UoPAiPP). Korzystanie z nich nie jest uzależnione od wieku (art. 8 ust. 1 UoPAiPP). Prawa autorskie mogą przysługiwać osobie pełnoletniej, jak i niepełnoletniej, o ile jej działalność ma twórczy charakter (art. 8 ust. 1 ustawy).
Prawa ucznia jako twórcy
Zgoda na korzystanie z utworu
Uczniowi jako twórcy przysługują m.in. prawa do zdecydowania o korzystaniu z utworu (np. publikacja w albumie, umieszczenie na stronie internetowej, wystawienie w galerii, rozporządzanie utworem) oraz do uzyskania wynagrodzenia za korzystanie z utworu. W związku z tym szkoła, która zamierza wykorzystać lub sprzedać pracę ucznia, powinna najpierw uzyskać zgodę rodzica lub opiekuna prawnego niepełnoletniego ucznia (art. 95 § 1 w zw. z art. 98 § 1ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 2015 r., poz. 2082 z późn. zm.) lub bezpośrednio ucznia pełnoletniego. Wprawdzie przepisy nie przewidują żadnej szczególnej formy zgody, więc może ona zostać udzielona w formie ustnej lub nawet w sposób dorozumiany, jednak dla celów dowodowych najlepiej, aby miała formę pisemną. Powinno z niej także wynikać, czy ewentualnie uczeń zrzeka się wynagrodzenia za korzystanie z jego utworu. Naruszenie praw autorskich ucznia stanowi przestępstwo (art. 115 i n. UoPAiPP). Ponadto dysponowanie pracami uczniów wykonanych z materiałów zakupionych przez ich rodziców narusza ich prawo własności, jeśli odbywa się bez uzyskania zgody chociażby wyrażonej w sposób dorozumiany.
Przykład
W statucie szkoły znalazł się zapis, że wszystkie prace plastyczne wykonane przez uczniów są przekazywane jednostce oświatowej celem sprzedaży, a uzyskane środki finansowe będą wydatkowane na cele statutowe. Szkoła nie może nałożyć na uczniów i ich rodziców obowiązku wykonywania na jej rzecz, zwłaszcza w celu dysponowania przez placówkę, prac w celach innych niż dokumentowanie postępów w nauce. Rodzice nie muszą się zgadzać na sprzedaż utworów wytworzonych przez ich dzieci z własnych materiałów.
Praca własnością szkoły
Inna jest sytuacja, gdy to szkoła zakupi niezbędne wyroby i materiały. Praca stanowi własność szkoły, jeśli wartość nakładu prac ucznia nie przekracza wartości materiałów (art. 192 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2016 r., poz. 380) i wówczas jako właściciel może nią dysponować. Powinna jednak pamiętać, że jeśli praca jest utworem, również i w tym przypadku prawa autorskie przysługują uczniowi, co pociąga za sobą konieczność uzyskania zgody na wprowadzenie oryginału do obrotu (art. 50 pkt 2 UoPAiPP). Dodatkowo skoro dana praca może dokumentować przebieg nauczania, zwłaszcza jeśli jest ona istotna ze względu na przebieg kształcenia autora, należałoby sporządzić dokumentację, np. fotograficzną (również za zgodą ucznia lub jego rodzica), zarówno gdy praca stanowi własność szkoły, jak i ucznia.
Prawa nauczyciela jako twórcy
Utwór stworzony w ramach obowiązków służbowych
W przypadku nauczyciela nie zawsze twórcza działalność na rzecz szkoły przyniesie mu dodatkowe profity. Na podstawie art. 12 UoPAiPP pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Pracownikowi nie przysługuje wówczas odrębne wynagrodzenie.
Nauczanie w prawie autorskim
Sama czynność nauczania, jako polegająca na podjęciu pewnego wysiłku umysłowego i obowiązku starannego działania, nie podlega ochronie prawnoautorskiej. Zgodnie z art. 1 ust. 1 UoPAiPP przedmiotem prawa autorskiego jest w szczególności przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci. Proces dydaktyczny nie sprowadza się do tak rozumianej indywidualnej i twórczej działalności, a jedynie do przekazania wiedzy z danej dziedziny.
Przykład 1
Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej układa dla uczniów proste piosenki i wierszyki w języku polskim oraz angielskim. Dodatkowo opracował zabawy ruchowe, w trakcie których dzieci poznawały elementy języka obcego. Nieskomplikowane wiersze i piosenki nie są utworami literackimi i w związku z tym nie korzystają z ochrony prawnej. Zaś sama zabawa jako koncepcja również nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego (wyrok SA we Wrocławiu z dnia 5 maja 2016 r. III AUa 1967/15, LEX nr 2 065 036).
Przykład 2
Nauczyciel-bibliotekarz przedłożył dyrektorowi-szkoły opracowanie zawierające propozycję zajęć o tematyce teatralnej, medialnej i literackiej w ramach projektu realizowanego w szkole. W związku z tym dyrektor zaproponował zawarcie odrębnej umowy cywilnoprawnej na prowadzenie dodatkowych zajęć, której nauczyciel nie chciał podpisać. W konsekwencji opracowanie i realizację programu zajęć dyrektor powierzył innemu nauczycielowi, który w swoich konspektach częściowo zawarł tematykę proponowaną przez bibliotekarza. Ponieważ opracowanie pierwszego nauczyciela dotyczyło części zakresu szerszego programu realizowanego w szkole, zostało uznane za utwór pracowniczy, który nie uprawnia do dochodzenia roszczeń z tytułu praw autorskich, skoro strony nie zawarły żadnej dodatkowej umowy o przeniesieniu tych praw. Dodatkowo zajęcia zostały przeprowadzone według własnej koncepcji drugiego nauczyciela, który nie naruszył praw kolegi (wyrok SA w Białymstoku z dnia 4 września 2012 r. III APa 7/12, LEX nr 1 217 657).
Przykład 3
Nauczycielka tuż przed odejściem z pracy usunęła ze służbowego komputera wszystkie opracowane przez nią pliki zawierające m.in. szczegółowe scenariusze zajęć oraz imprez organizowanych z jej udziałem. Takie podstępowanie jest nieprawidłowe. Nauczyciel odchodzący z pracy nie jest uprawniony do niszczenia, usuwania czy zabierania opracowanych przez siebie materiałów bez zgody dyrektora. Wszelkie materiały wytworzone przez pracownika w godzinach pracy, z wykorzystaniem sprzętu pracodawcy, w ramach swoich obowiązków, nawet jeśli powstały dzięki wkładowi intelektualnemu pracownika, stanowią własność pracodawcy (wyrok SO w Siedlcach z dnia 26 maja 2015 r. IV Pa 54/13, LEX nr 1 940 488). Dyrektor może więc polecić prowadzenie innemu nauczycielowi zajęć w oparciu o materiały wykonane przez pedagoga w ramach obowiązków pracowniczych.
Wykorzystanie w działalności dydaktycznej utworów chronionych prawem autorskim
W granicach określonych w art. 27 UoPAiPP możliwe jest nieodpłatne wykorzystywanie cudzych utworów. Upoważnione są do tego instytucje oświatowe, do których niewątpliwie należą publiczne oraz niepubliczne jednostki systemu oświaty, czyli w szczególności przedszkola, szkoły, placówki oświatowo-wychowawcze, szkoły i placówki artystyczne. Instytucje oświatowe mogą korzystać z utworów objętych ochroną prawnoautorską w różnym miejscu i czasie – na swoim terenie, na organizowanych przez siebie wycieczkach i wyjazdach, w wynajmowanych pomieszczeniach itp., zarówno w standardowych godzinach funkcjonowania, jak i po godzinach pracy.
Przykład 1
Podczas zielonej szkoły nauczyciel prezentuje uczniom na zakończenie dnia kolekcję fotografii dotyczących miejsca pobytu i jego historii. Pomimo że zajęcia odbywają się poza terenem szkoły i w godzinach, kiedy uczniowie nigdy nie uczestniczą w lekcjach, twórcy nie należy się wynagrodzenie, ponieważ jego utwory są wykorzystywane przez instytucję oświatową w ramach dozwolonego użytku edukacyjnego. Powyższe uprawnienia nie przysługują innym podmiotom, nawet jeśli prowadzą zajęcia dla uczniów danej szkoły czy przedszkola, chociażby na terenie placówki oświatowej.
Przykład 2
Fundacja zorganizowała na terenie szkoły konkurs wiedzy muzycznej dla uczniów klas IV–VI niepublicznej szkoły podstawowej prowadzonej przez osobę fizyczną. W czasie wydarzenia uczniom prezentowane były utwory muzyczne. Fundacja, która nie jest organem prowadzącym szkołę, nie korzysta z uprawnienia do nieodpłatnego wykorzystywania utworów. W takiej samej sytuacji są inne podmioty (np. stowarzyszenia, firmy prywatne i szkoleniowe, szkoły tańca i inne działające poza systemem oświaty), które organizują zdarzenia związane z edukacją, w tym nawet dodatkowe zajęcia dla uczniów, a jednocześnie nie prowadzą instytucji oświatowej.
Jednostki oświatowe mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych. Dozwolony użytek edukacyjny nie może być oderwany od dydaktyki. Nieodpłatne korzystanie z utworów dotyczy zarówno zajęć obowiązkowych, jak i dodatkowych, a także wychowawczo-opiekuńczych, jeśli są na nich realizowane treści edukacyjne (np. na zajęciach świetlicowych czy godzinie wychowawczej).
Przykład 3
W czasie prób szkolnego zespołu muzycznego prowadzonego przez nauczyciela muzyki wielokrotnie odtwarzane są te same utwory muzyczne. Z uwagi na realizację celu edukacyjnego szkoła nie ma obowiązku wykupienia licencji.
Utwory ilustrujące nauczane treści
O wykorzystaniu utworu do celów edukacyjnych na potrzeby zilustrowania przekazywanych treści decyduje tematyka zajęć, kontekst wykorzystania
Prawa autorskie mogą przysługiwać osobie pełnoletniej, jak i niepełnoletniej, o ile jej działalność ma twórczy charakter (art. 8 ust. 1 ustawy).
utworu oraz dodatkowo także praca nauczyciela lub także uczniów w związku z utworem. W szczególności odczytywane lub deklamowane utwory literackie czy odtwarzane nagrania lub materiały audiowizualne (np. filmy) nie mogą odbiegać tematycznie od prowadzonych zajęć. Mogą stanowić uatrakcyjnienie sposobu prowadzenia zajęć. Zaprezentowane utwory raczej powinny zostać omówione przez nauczyciela, przedyskutowane z uczniami czy porównane przez nich do innych znanych im utworów, w przeciwnym razie samo odtworzenie może być niewystarczające do uznania, że stanowi ilustrację nauczanych treści. Dodatkowe działania nauczyciela i uczniów niewątpliwie potwierdzą, że utwór, z którym pracują, jest wykorzystywany do celów edukacyjnych. W literaturze podkreśla się, że szkoła nie powinna wyświetlać wszystkim uczniom szkoły podstawowej filmu, który właśnie wszedł na ekrany kin, stanowiącego ekranizację lektury obowiązkowej w danej (jednej) klasie1.
Przykład
Podczas nocy filmowej wychowawca odtwarza filmy wybrane przez uczniów ze szkolnej biblioteki oraz przyniesione przez nich z domu. W związku z tym, że filmy nie są omawiane ani powiązane z zajęciami szkolnymi, nie rozwija się także zainteresowań uczniów w ramach np. dodatkowych zajęć, brakuje podstaw do uznania, że utwory zostały wykorzystane dla innych celów niż tylko rozrywka. Pomimo że w ramach zadań opiekuńczo-wychowawczych szkoła powinna także kształtować umiejętności spędzania czasu wolnego przez uczniów, brak realizowania celu edukacyjnego przesądza o tym, że w tym przypadku nie zostały spełnione przesłanki dozwolonego użytku. Szkoła powinna uzyskać odpłatne lub nieodpłatne licencje od osób uprawnionych, którymi zazwyczaj są producenci lub dystrybutorzy filmów.
Kopiowanie
W tych przypadkach, w których utwory są wykorzystywane zgodnie z dozwolonym użytkiem edukacyjnym, instytucje oświatowe mogą zwielokrotniać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów (art. 27 ust. 1 UoPAiPP). Przykładowo dozwolone jest wydrukowanie lub skserowanie wiersza, rozdziału powieści, tekstu piosenki, fotografii, szkicu, grafiki, obrazu, testu lub ćwiczenia z książki. W tym celu nauczyciele dla uczniów oraz sami uczniowie dla siebie i innych uczniów mogą skanować, nagrywać na płyty lub pendrive’y, a następnie legalnie odtwarzać oraz drukować utwory wykorzystywane jako materiały edukacyjne i ćwiczeniowe. Nauczyciel może także wykorzystać utrwalony przez siebie utwór, np. nadany w telewizji lub wykonywany na żywo (koncert, przedstawienie teatralne). Dopuszczalne jest również udostępnienie uczniom utworu pobranego z Internetu lub cyfrowego repozytorium2.
Przykład
Nauczyciel kupił w formie e-booka trudno dostępną w szkolnej bibliotece lekturę szkolną i rozdał wydruk uczniom we wszystkich nauczanych klasach, uznając, że powieść nieprzekraczająca 200 stron jest „drobnym utworem”. Wprawdzie przepis art. 27 ust. 1 UoPAiPP nie definiuje tego pojęcia, jednak udostępnianie całego utworu powinno być wyjątkiem, a zatem należy uznać, że przekazanie uczniom wydruku całej powieści stanowi naruszenie art. 27 UoPAiPP.
Komu można udostępniać utwory?
Dodatkowym warunkiem jest zapewnienie, że udostępnianie utworów nie może następować poza kręgiem uczniów i nauczycieli związanych z nauczaniem konkretnych treści. Jeżeli takie utwory są udostępniane publicznie, ich prezentowanie jest dozwolone jedynie ściśle określonym adresatom – osobom uczącym się i nauczającym, zidentyfikowanym przez instytucję oświatową (art. 27 ust. 2 UoPAiPP).
Udostępnianie utworów przez Internet
Nauczyciel może zdecydować, że zamiast przekazania uczniom fragmentów utworów w formie kserokopii, zamieści te materiały w intranecie, dostępnym nie dla wszystkich uczniów danej szkoły, ale dla tych, którzy będą wykorzystywali je w związku z nauką. Zaleca się, aby takie udostępnienie nastąpiło tylko na okres niezbędny do realizacji celu dydaktycznego, raczej do końca semestru lub roku szkolnego3, chyba że będzie potrzebne uczniom przez dłuższy czas. Analogicznie, drobne utwory lub fragmenty mogą być także udostępniane w ramach zamkniętych grup dyskusyjnych, forów tematycznych, na platformie e-learningowej, także z użyciem wirtualnych dysków.
Przykład
Nauczyciel języka polskiego zamieszcza na stronie szkoły dodatkowe materiały do lekcji, które mogą pobrać zalogowane osoby. Administrator powinien weryfikować tożsamość takich użytkowników i sprawdzać, kto należy do grona korzystających z materiałów, a w szczególności czy nie ma wśród nich osób z innych klas niż te, dla których zamieszczono poszczególne utwory. Nauczyciel powinien również zadbać o rozdzielanie materiałów pomiędzy klasy (roczniki).
Respektowanie praw twórcy
Z tych rozważań wynika, że nie każde użytkowanie przez szkołę czy przedszkole cudzego utworu uzasadnia korzystanie z cudzych utworów przez uczniów i nauczycieli. Tylko łączne spełnienie warunków wymienionych w art. 27 UoPAiPP zwalnia zarówno uczniów, jak i nauczycieli z obowiązku zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z chronionego utworu. Jednostki oświatowe są poza tym zobowiązane do respektowania praw twórcy. Na podstawie art. 35 UoPAiPP dozwolony użytek nie może m.in. godzić w słuszne interesy twórcy. W odniesieniu do tej regulacji w literaturze wskazuje się, że instytucja oświatowa może wykorzystywać cudze utwory jedynie nieodpłatnie. W szczególności nie jest uprawniona do odpłatnego rozpowszechniania wśród uczniów odbitek lub taśm z nagraniami fragmentów omawianych w szkole utworów, zarówno pojedynczo, jak i zebranych w zbiory, np. antologie4.
Publikowanie utworów w podręcznikach
Na podstawie art. 271 ust. 1 UoPAiPP wolno w celach dydaktycznych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach, ale w takich przypadkach twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia (art. 271 ust. 2 UoPAiPP).
