Podsumowanie pracy szkoły zadaniem dyrektora na koniec roku szkolnego

Aby profesjonalnie podejść do podsumowania, należy koniecznie zwrócić uwagę na role, jakie dyrektor placówki pełni w ramach sprawowanej funkcji kierowniczej. 

Pierwszą z nich jest rola pracodawcy. Dyrektor, jako pracodawca, powinien przygotować właściwe informacje dotyczące tego obszaru swojej aktywności, między innymi: stan kadrowy (jaki był w minionym okresie – w rozbiciu na pełnozatrudnionych i niepełnozatrudnionych, czy był to stan optymalny – jeżeli nie, to co należy zmienić, aby tak się jednak stało), poziom wykształcenia zatrudnionej kadry (należy tutaj wskazać na wykształcenie wymagane oraz oczekiwane, zwłaszcza specjalistyczne, oraz wskazać, jak ten element przekłada się na efektywność pracy całej szkoły, a zwłaszcza na realizację nowej koncepcji pracy szkoły¹), dyscyplina pracy (jak wyglądało wywiązywanie się nauczycieli oraz innych pracowników szkoły z podstawowych i dodatkowych obowiązków służbowych oraz czy miały miejsce przypadki naruszenia dyscypliny pracy, o których jest mowa w Kodeksie pracy, jakie działania/zadania były podejmowane z własnej inicjatywy przez poszczególnych pracowników i jakie wynikają stad wnioski do działań planowanych w kolejnym roku szkolnym). Ważnym zagadnieniem jest podsumowanie dokonanych przez dyrektora szkoły ocen pracy. W konsekwencji będzie ono stanowiło podsumowanie merytorycznej pracy kadry pedagogicznej całej szkoły wraz z wnioskami na przyszłość. Jest to bardzo istotny element, ponieważ odnosi się do jakości pracy oraz wkładu poszczególnych pracowników w osiągnięcie tej jakości i to w wielu aspektach. Do tej części podsumowania będą również musieli solidnie przygotować się sami nauczyciele.

Drugą rolą dyrektora jest rola kierownika zakładu pracy. W tym zakresie dyrektor powinien przygotować szczególne podsumowanie, które w swojej istocie przypomina informację dotyczącą stanu kontroli zarządczej w szkole². Przydatny w tym zakresie może być zaprezentowany poniżej przykładowy prosty arkusz samooceny. Oczywiście, jest to tylko wycinek takiego arkusza, pełny przekraczałby możliwości niniejszego artykułu.

Należy pamiętać o kilku istotnych zagadnieniach, takich jak: stan majątku szkoły, jego ocena merytoryczna oraz wpływ na realizację podstawowych zadań szkoły (baza lokalowa, wyposażenie w niezbędny sprzęt, pomoce naukowo-dydaktyczne, stan techniczny pomieszczeń, możliwość adaptacji itp.), sytuacja finansowa (realizacja planu finansowego i jej wpływ na pracę szkoły, aktualny bilans, utrzymywanie płynności finansowej, zakupy inwestycyjne, środki pozabudżetowe oraz wnioski na przyszłość, czyli do końca roku budżetowego, łącznie z wstępnymi założeniami kolejnego planu finansowego opartego na realnych potrzebach placówki), sprawność organizacyjna szkoły i wnioski w tym względzie, sprawność przepływu informacji oraz prawidłowe stosowanie instrukcji kancelaryjnej, w tym zasady numerowania pism i spraw. Należy w tym zakresie koniecznie dokonać przeglądu obowiązującego stanu prawnego zarówno prawa ogólnego, jak i prawa wewnątrzszkolnego (tutaj koniecznie trzeba omówić ewentualne wnioski pracowników dotyczące zmiany prawa wewnętrznego, a zwłaszcza obowiązujących aktualnie w szkole procedur i instrukcji³). W ramach tej czynności trzeba również dokładnie omówić realizację zaplanowanych zadań, czyli rocznego planu pracy, ale nie w formie: zrobione lub niezrobione. Wykonanie planu pracy powinno być omówione pragmatycznie, podobnie jak w przypadku dobrego sprawozdania z realizacji zadań ujętych w planie rozwoju zawodowego awansującego nauczyciela − jakie zadania, w jakim stopniu i przez kogo zostały zrealizowane oraz z jakimi efektami, których zadań nie udało się wykonać, z jakich przyczyn oraz jaki to ma wpływ na pracę szkoły jako całości. Na zakończenie powinny zostać przedstawione stosowne wnioski i to w aspekcie kontekstualnym. Z tak zaprezentowanych wniosków powinny wynikać jednoznaczne rekomendacje. Idealna jest sytuacja, gdy rekomendacje te wypływają od samych nauczycieli, ponieważ będą one podstawą do planowania pracy szkoły na kolejny rok szkolny.

Trzecią rolą dyrektora jest rola osoby sprawującej nadzór pedagogiczny. Z racji pełnienia tej funkcji dyrektor jest zobowiązany do przedstawienia wyników sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz jednoznacznych wniosków z niego wynikających. W tym obszarze jedynymi wytycznymi są zagadnienia ujęte w rozporządzeniu MEN w sprawie nadzoru pedagogicznego⁴ oraz art. 33 ustawy o systemie oświaty⁵. Warto przypomnieć, na czym polega nadzór pedagogiczny. Otóż w nowej formie nadzór pedagogiczny polega na:

• obserwowaniu, analizowaniu i ocenianiu przebiegu procesów kształcenia i wychowania oraz efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
• ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
• udzielaniu pomocy szkołom i placówkom, a także nauczycielom, w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
• inspirowaniu nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych. 

Istota nadzoru pedagogicznego zakłada poprawę efektywności systemu oświaty przez ukierunkowanie na działania mające na celu ocenę jakości działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół w dążeniu do uzyskania pożądanej jakości – rozumianej jako efektywność. Dlatego w ramach sprawowanego nadzoru każdy dyrektor:

• przeprowadza ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki;
• kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej;
• wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań, w szczególności przez:
  • diagnozę pracy szkoły,
  • planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie do doskonalenia zawodowego,
  • prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad;
• obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły;
• opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia Radzie Pedagogicznej do 15 września;
• przedstawia Radzie Pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego (przed zakończeniem każdego roku szkolnego).

Ponieważ zadania wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego dotyczą takich zagadnień, jak: kontrolowanie, wspomaganie, ewaluacja, obserwacja zajęć, to również informacja (podsumowanie) ze sprawowania tego nadzoru musi obejmować te zagadnienia. Ponadto prezentowane wnioski muszą służyć jako podstawa do planowania zadań w następnym roku szkolnym. Przygotowywana przez dyrektora placówki informacja dotycząca tego zakresu obowiązków powinna być uporządkowana w następujący sposób:

1. Ewaluacja.
2. Kontrola (wewnętrzna i zewnętrzna).
3. Wspomaganie (w tym trafność i efektywność zrealizowanych form doskonalenia).
4. Obserwacje.
5. Wyniki klasyfikacji rocznej oraz egzaminów zewnętrznych.
6. Wyniki monitorowania realizacji podstawy programowej.
7. Realizacja priorytetowych zadań szkoły.
Zgodnie z obowiązującymi zasadami nadzór pedagogiczny ma charakter partycypacyjny, co oznacza, że w przygotowaniu podsumowania jego sprawowania powinni uczestniczyć (i to bardzo aktywnie) sami nauczyciele. Dlatego też należy zebrać niezbędne informacje, których źródłem są w dużej mierze właśnie nauczyciele.

Ad 1.

W przypadku ewaluacji „gotowym” źródłem informacji jest raport poewaluacyjny przygotowany przez szkolny zespół ds. ewaluacji wewnętrznej⁶. Jeżeli wcześniej nie zostały zaprezentowane treści tego raportu (wnioski i rekomendacje ujęte w raporcie powinny być ostatecznie wynikiem prac całej Rady Pedagogicznej), to przed posiedzeniem końcowym dyrektor powinien zwrócić się do powołanego wcześniej w szkole lidera szkolnego zespołu ewaluacyjnego o przedłożenie informacji z przeprowadzonej ewaluacji wewnętrznej w placówce wraz z wnioskami (dla całej szkoły, jak i poszczególnych nauczycieli). Powinien on również przygotować wstępne propozycje rekomendacji skierowanych do konkretnych osób lub grup osób. 

Ad 2.

Kontrola jest jedną z podstawowych funkcji kierowniczych związanych z zarządzaniem każdą organizacją. Powinna być prowadzona z rozmysłem i w bardzo wyważony sposób. Jej wyniki muszą zostać szczegółowo omówione, ze wskazaniem konkretnych zaniedbań (jeżeli takie wystąpiły) i osób, których są udziałem, koniecznie z uogólnieniem stanowiącym wytyczne do pracy dla wszystkich pozostałych pracowników. Tego typu uogólnienia będą stanowiły podstawę do sformułowania konkretnych zadań będących elementem składowym przyszłego planu pracy całej szkoły, jak i każdego nauczyciela. Z uwagi na fakt, że uprawnienia do kontroli jako takiej w szkole ma tylko dyrektor (ewentualnie inna osoba na mocy stosownego upoważnienia), to on powinien również zaprezentować jej wyniki. Ponadto, jeśli była przeprowadzana (w jakimkolwiek zakresie) kontrola zewnętrzna, to jej wyniki również powinny zostać zaprezentowane w podsumowaniu (w sposób zbiorczy, a nie w formie czytania całego protokołu z przeprowadzonej kontroli). 

Ad 3.

Wspomaganie jest jednym z bardzo istotnych elementów pracy dyrektora z podwładnymi – zwłaszcza gdy chodzi o nauczycieli. Dlatego też należy do tego zagadnienia podchodzić zdecydowanie pragmatycznie, a nie tylko statystycznie. Tych informacji dyrektor nie musi opracowywać sam, ma do pomocy lidera WDN, którego powinien poprosić o przedłożenie stosownych informacji o:

• zrealizowanych szkoleniach Rady Pedagogicznej,
• zrealizowanych różnych formach WDN w szkole,
• zrealizowanych formach doskonalenia zewnętrznego „współfinansowanych przez szkołę”, w obojętnie jakim zakresie,
• zrealizowanych formach doskonalenia zewnętrznego sfinansowanych całkowicie przez samych nauczycieli,
• zaspokojeniu potrzeb szkoleniowych nauczycieli,
• zaspokojeniu potrzeb szkoły jako całości w zakresie wynikającym z koncepcji pracy,
• zgodności zrealizowanych form doskonalenia zawodowego nauczycieli z potrzebami szkoły i przyjętym planem doskonalenia zawodowego oraz założeniami planu nadzoru pedagogicznego wynikającymi z przyjętej realizacji koncepcji pracy.

Jednak dyrektor szkoły samodzielnie powinien opracować informację na temat efektywności ukończonych form doskonalenia, a zwłaszcza szkoleniowych rad pedagogicznych oraz form współfinansowanych przez szkołę. Powinien również jednoznacznie wskazać, w jaki sposób nauczyciele dzielą się zdobytą wiedzą i doświadczeniami uzyskanymi zwłaszcza w ramach form zewnętrznych dofinansowywanych (w różny sposób i w różnym zakresie) przez szkołę oraz jak i w jakim stopniu realizowane doskonalenie wpływa na jakość pracy placówki. W tym względzie niezwykle przydatne będą wyniki przeprowadzonych w minionym roku szkolnym obserwacji oraz analiz uzyskanych wyników nauczania.

Ad 4

Obserwacja jest najpopularniejszą formą sprawowania nadzoru pedagogicznego − „jest czynnością polegającą na bezpośrednim postrzeganiu realizowania przez nauczycieli statutowych zadań szkoły lub placówki, w szczególności zajęć prowadzonych z uczniami lub wychowankami (…)”. To właśnie obserwacja, jak mało która forma zbierania informacji, daje możliwość:

• zrozumienia kontekstu, którego nie można uchwycić w inny sposób,
• osobistego przekonania się, jak faktycznie funkcjonuje nauczyciel, uczniowie (realna, a nie zakładana realizacja programu – wytyczonych celów itp.),
• dostrzeżenia zjawisk umykających codziennej uwadze uczestników procesu edukacyjno-wychowawczego (nauczycielom, uczniom, dyrekcji),
• dostrzeżenia faktów, o których uczestnicy (uczniowie, nauczyciele, rodzice) mówią lub piszą niechętnie,
• uwzględnienia własnych spostrzeżeń jako części danych (większa wszechstronność analizy).

Informacja dyrektora dotycząca obserwacji powinna być przygotowana w następującej formule: relacja z realizacji − cele, zakres, tematyka, wyniki określające zaobserwowany stan, analiza " wnioski.

Ad 5. Diagnoza szkolna musi objąć wszystkie dzieci kończące w danym roku szkolnym etap edukacji wczesnoszkolnej (klasy I−III). Zgodnie z rozporządzeniem MEN w sprawie podstawy programowej⁷, zadaniem nauczycieli jest prowadzenie obserwacji pedagogicznych mających na celu poznanie możliwości i potrzeb rozwojowych dzieci oraz dokumentowanie tych obserwacji. Praktycznie wszyscy uczniowie w szkole powinni być objęci postępowaniem diagnostycznym. Z początkiem roku szkolnego każdy nauczyciel rozpoczynający realizację nowego programu nauczania w danym cyklu edukacyjnym jest zobowiązany do prawidłowego przeprowadzenia diagnozy możliwości i zainteresowań uczniów. Bez tego przygotowanie właściwego programu nauczania jest praktycznie niemożliwe. Swoistą kontynuacją tego działania jest precyzyjna analiza wyników nauczania zaprezentowanych w formie klasyfikacji rocznej. Szczególnym weryfikatorem prawidłowej realizacji założeń ujętych w formule przyjętego i zrealizowanego (w minionym już okresie całego cyklu edukacyjnego) programu nauczania są wyniki egzaminów zewnętrznych, których drobiazgowa analiza pozwoli na wyciągnięcie właściwych wniosków będących obiektywną oceną pracy szkoły i nauczycieli w minionym okresie (w kontekście jej efektywności), a które jednocześnie stanowić będą podstawę do właściwego prowadzenia prac planistycznych w obszarze działań dydaktyczno-wychowawczych na nowy rok szkolny (a często nawet na kolejny cykl edukacyjny). Należy koniecznie pamiętać o poddaniu analizie korelacji między wynikami egzaminów zewnętrznych a wynikami klasyfikacji końcowej uczniów. Będzie to oczywiście informacja uzupełniająca, ale ważna w kontekście oceny pracy poszczególnych nauczycieli. Uwzględniając fakt, że zadanie to jest w sposób jednoznaczny wpisane w obowiązki ewaluacyjne, materiał analityczny powinien zostać przygotowany przez zespół nauczycieli
zajmujących się właśnie analizą wyników egzaminów zewnętrznych. Obecnie trudno wyobrazić sobie szkołę, w której nie działałby tego typu zespół roboczy nauczycieli, zwłaszcza że do prawidłowego i pełnego przeprowadzania tego typu analiz niezbędne jest przygotowanie merytoryczne. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że od 1 września 2015 roku obowiązują nowe przepisy w zakresie oceniania szkolnego⁸.

Dokonując podsumowania wyników diagnozy szkolnej, klasyfikacji rocznej i wyników egzaminów zewnętrznych w danym roku, dyrektor powinien je zaprezentować w sposób zbiorczy i odnieść się do kwestii jej skutków dla samych uczniów, czyli trafności zapisów analityczno-diagnostycznych. Aby się jednak co do tego upewnić, nauczyciele szkoły nie mogą poprzestać na sporządzeniu informacji o wynikach (efektach) pracy pedagogicznej, ale powinni też odnieść się do ich wpływu na dalsze funkcjonowanie uczniów. Dlatego też logiczne jest zbieranie danych (tzw. śledzenie losów absolwentów szkoły) na temat rzeczywistego funkcjonowania konkretnego ucznia w rzeczywistości szkolnej na kolejnym etapie kształcenia lub życia zawodowego. Dopiero po zestawieniu tych dwóch informacji można w sposób wiarygodny stwierdzić, na ile efekty pracy szkoły sprawdziły się w praktyce. Z pewnością pomoże to dyrektorowi we właściwym ukierunkowaniu prac całej kadry pedagogicznej placówki.

Ad 6.

Informacja o wynikach monitoringu realizacji podstawy programowej powinna być zestawiona z informacją uzyskaną od poszczególnych nauczycieli na ten temat. To znaczy, że każdy nauczyciel (tak indywidualnie, jak i w zespołach nauczycielskich) musi szczegółowo przeanalizować własną realizację podstawy programowej wraz ze stosownymi wnioskami. Taka analiza powinna mieć potrójny wymiar: ilościowy, treściowy i oczywiście efektywny. W ramach tego działania należy w pierwszej kolejności przyjrzeć się ilości efektywnie zrealizowanych godzin i porównać je z ilością godzin planowanych do realizacji. Następnie powinno się szczegółowo przeanalizować treści programowe realizowane w ramach przewidzianych godzin. Trzeba porównać godziny ze zrealizowanymi treściami. Trzecim elementem są efekty tych wcześniejszych działań. Same efekty muszą być poddane analizie w wymiarze: realizacji celów programowych, poziomu opanowania umiejętności głównych oraz zastosowania zalecanych warunków realizacyjnych.

Ad 7.

W kwestii realizacji priorytetowych zadań szkoły dyrektor powinien szczegółowo odnieść się do zapisów ujętych w aktualnej koncepcji pracy szkoły (w tym do szczegółowych zadań z niej wynikających) i określić, w jakim stopniu jest ona zrealizowana oraz przedstawić prognozę na jej pełną realizację w wyznaczonym okresie. Jest to również okazja do dokonania niezbędnych korekt w obowiązującej koncepcji oraz do przygotowywania założeń do kolejnej, która będzie opracowana na następny okres. 

Poza szczegółową analizą realizacji podstawy programowej, o której mowa wyżej, nauczyciele (indywidualnie i w zespołach nauczycielskich funkcjonujących w danej szkole) są zobowiązani do wyczerpującego opracowania samooceny własnej pracy w mijającym roku szkolnym, opartej na wynikach autoewaluacji. Każde stwierdzenie użyte przez nauczyciela w samoocenie powinno być poparte zweryfikowanymi konkretami. Wówczas taki dokument będzie spełniał elementarne cechy wiarygodności, a to dla dyrektora jest przecież rzeczą fundamentalną. Dyrektor musi dokonać porównania samoocen nauczycieli z własnymi uwagami i spostrzeżeniami oraz odnieść je do realnej rzeczywistości. Wyniki tych porównań powinny zostać omówione na podsumowującym posiedzeniu Rady Pedagogicznej. Tu również konieczne jest poparcie wszystkich formułowanych stwierdzeń konkretami.

Po prezentacji podsumowania można grono pedagogiczne podzielić na zespoły realizujące następujące zadania: 

• dokonanie oceny przedstawionych treści i wniosków,
• przygotowanie propozycji rekomendacji (działania korygujące mające na celu poprawę istniejącego stanu rzeczy) − rekomendacje powinny być niezwykle precyzyjne,
• wytypowanie obszarów do ewaluacji + uzasadnienie propozycji (konieczne określenie czasu pracy zespołów oraz formy prezentowania wyników),
• prezentacja wyników prac zespołów – omówienie wypracowanych ocen stanu obecnego wraz z analizą ich przyczyn, ocena wniosków oraz propozycje rekomendacji wraz z oczekiwanymi efektami ich wdrożenia.

Po zakończeniu prac zespołowych nauczyciele pod kierunkiem dyrektora powinni: 

• odbyć dyskusję nad wynikami prac zespołów, a zwłaszcza nad propozycją rekomendacji,
• przyjąć ostateczne rekomendacje,
• na podstawie przyjętych rekomendacji sformułować konkretne działania do wykonania oraz zaproponować osoby odpowiedzialne za ich realizację,
• przedyskutować całościowo proponowane działania,
• przyjąć uchwałę dotyczącą działań zmierzających do podniesienia efektywności pracy szkoły.

Wyniki tak przygotowanego podsumowania posłużą dyrektorowi do przygotowania optymalnego planu pracy na kolejny rok szkolny. Udział nauczycieli w tym przedsięwzięciu jest niezmiernie istotny chociażby z uwagi na społeczny charakter nowej formuły nadzoru pedagogicznego.