Kształcenie zawodowe

Kształcenie w branżowej szkole I stopnia odbywa się w zawodach jednokwalifikacyjnych, przy czym większość z nich ma kwalifikację wspólną z zawodem nauczanym na poziomie technikum. Oznacza to, że absolwenci branżowej szkoły I stopnia będą mogli kontynuować naukę w dwuletniej branżowej szkole II stopnia w celu uzyskania dyplomu technika w zawodach wpisanych do klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, dla których przewidziano kształcenie w tym typie szkoły. Po ukończeniu szkoły II stopnia i po zdaniu egzaminu z zakresu drugiej kwalifikacji absolwent uzyska wykształcenie średnie branżowe oraz dyplom technika. Absolwent branżowej szkoły II stopnia będzie mógł przystąpić do egzaminu maturalnego, a po uzyskaniu świadectwa dojrzałości – kontynuować kształcenie na uczelni. Pierwsza rekrutacja kandydatów do szkoły branżowej II stopnia zostanie przeprowadzona na rok szkolny 2020/2021. Absolwenci branżowej szkoły I stopnia, którzy nie zdecydują się na naukę w branżowej szkole II stopnia, będą mogli podjąć pracę albo wybrać liceum ogólnokształcące dla dorosłych i/lub zdecydować się na uczestnictwo w kwalifikacyjnych kursach zawodowych.
W 2019 r. odbędzie się pierwsza rekrutacja absolwentów ośmioletniej szkoły podstawowej do pięcioletnich techników. Kształcenie zawodowe w pięcioletnim technikum będzie odbywało się w zawodach ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego2, dla których przewidziano kształcenie w tym typie szkoły. W zawodach tych są wyodrębnione nie więcej niż dwie kwalifikacje. Absolwent technikum będzie mógł uzyskać świadectwo dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego oraz uzyskać dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminów zewnętrznych.
Reforma edukacji umożliwia uzyskiwanie lub podwyższanie poziomu wykształcenia w trybie szkolnym, jak również daje możliwość uzyskiwania lub uzupełniania kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych. Pozwala na to elastyczny system kształcenia ustawicznego wpisany w system oświaty, który jest ściśle powiązany ze szkolnictwem zawodowym. 
Kształcenie ustawiczne może być prowadzone w następujących formach pozaszkolnych: 

• kwalifikacyjny kurs zawodowy organizowany i realizowany w oparciu o program nauczania, który uwzględnia podstawę programową kształcenia w zawodach w zakresie jednej kwalifikacji, a jego ukończenie umożliwia przystąpienie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w zakresie tej kwalifikacji,
• kurs umiejętności zawodowych prowadzony według programu nauczania uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodach, obejmujący tylko część tej podstawy w zakresie: jednej z części efektów kształcenia wyodrębnionych w ramach danej kwalifikacji, efektów kształcenia wspólnych dla wszystkich zawodów oraz wspólnych dla zawodów w ramach obszaru kształcenia stanowiących podbudowę do kształcenia w zawodzie lub grupie zawodów, albo efektów kształcenia wspólnych dla wszystkich zawodów w zakresie organizacji pracy małych zespołów,
• kurs kompetencji ogólnych według programu nauczania uwzględniającego dowolnie wybraną część podstawy programowej kształcenia ogólnego w wymiarze minimum 30 godzin,
• turnus dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników w zakresie danego zawodu,
• kursy inne niż wymienione w pkt 1–3, umożliwiające uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych, których program nauczania nie odnosi się do podstawy programowej kształcenia ogólnego lub podstawy programowej kształcenia w zawodach.

Równolegle do zmian organizacyjnych w kształceniu zawodowym Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło zmiany programowe. Ogłoszone zostały: nowa podstawa programowa oraz przypisany do zawodów i kwalifikacji poziom Polskiej Ramy Kwalifikacji (zakres regulacji rozporządzenia jest związany z nową klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego). Klasyfikacja zawodów szkolnictwa zawodowego (KZSZ) określa: listę zawodów, w których można prowadzić kształcenie; typy szkół, w których może odbywać się kształcenie w danym zawodzie; kwalifikacje wyodrębnione w zawodach; kolejność, w jakiej powinny być realizowane kwalifikacje w programach nauczania dla zawodu; kwalifikacje, dla których kształcenie może być prowadzone na kwalifikacyjnych kursach zawodowych. 

Podstawa programowa kształcenia w zawodach została określona w trzech częściach:
część I – określa ogólne cele i zadania kształcenia zawodowego oraz obejmuje tabelę zawierającą wykaz kwalifikacji wraz z ich powiązaniami z zawodami i efektami kształcenia,
część II – określa: efekty kształcenia wspólne dla wszystkich zawodów, efekty kształcenia wspólne dla zawodów w ramach obszaru kształcenia stanowiące podbudowę do kształcenia w zawodzie lub grupie zawodów oraz efekty kształcenia właściwe dla kwalifikacji wyodrębnionych w zawodach,
część III – określa opis kształcenia w poszczególnych zawodach zawierający: nazwy i symbole cyfrowe zawodów zgodnie z klasyfikacją zawodów szkolnictwa zawodowego, cele kształcenia w zawodach, nazwy kwalifikacji wyodrębnionych w zawodach, warunki realizacji kształcenia w zawodach, minimalną liczbę godzin kształcenia zawodowego oraz możliwości uzyskania dodatkowych kwalifikacji w zawodach w ramach obszaru kształcenia określonego w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego.

Podstawa programowa kształcenia w zawodach stanowi bazę do opracowania programów nauczania przez nauczycieli szkół prowadzących kształcenie zawodowe oraz przez podmioty prowadzące kwalifikacyjne kursy zawodowe. 
Uczeń szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe musi realizować praktyczną naukę zawodu. W związku z wprowadzonymi zmianami organizacyjnymi Minister Edukacji Narodowej wydał w dniu 24 sierpnia 2017 r. rozporządzenie w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz. U. z 2017 r., poz. 1644). Rozporządzenie określa warunki i tryb organizowania praktycznej nauki zawodu w warsztatach szkolnych, pracowniach szkolnych, placówkach kształcenia ustawicznego, placówkach kształcenia praktycznego, u pracodawców i w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz kwalifikacje wymagane od osób prowadzących praktyczną naukę zawodu i przysługujące im uprawnienia. Rozporządzenie stosuje się do uczniów i słuchaczy publicznych szkół ponadpodstawowych prowadzących kształcenie zawodowe: techników, branżowych szkół I stopnia, branżowych szkół II stopnia i szkół policealnych. Rozporządzenie dotyczy także młodocianych pracowników odbywających praktyczną naukę zawodu w ramach odbywania przygotowania zawodowego.
Wsparciem dla zmian wprowadzanych w kształceniu zawodowym ma być organizacja szkolnych działań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego. 
16 sierpnia 2018 r. Minister Edukacji Narodowej podpisał rozporządzenie w sprawie doradztwa zawodowego, w którym zawarte zostały treści programowe z zakresu doradztwa zawodowego3 dla wszystkich typów szkół. Realizacja przez szkoły zadań z zakresu doradztwa umożliwi uczniom poznanie swoich predyspozycji oraz zaplanowanie własnego rozwoju i w efekcie podjęcie przemyślanych decyzji edukacyjno-zawodowych przy znajomości świata zawodów i rynku pracy.
Szkoły i placówki, w których realizowane jest kształcenie zawodowe, mogą pozyskiwać środki finansowe z funduszy Unii Europejskiej (EFS, Program ERASMUS+). Dzięki projektom kształcenie zawodowe może mieć ciekawszy i atrakcyjniejszy wymiar – uczniowie i nauczyciele mogą korzystać ze staży i praktyk zawodowych u pracodawców krajowych i zagranicznych, podnosić swoje kompetencje i kwalifikacje w ramach specjalistycznych kursów zawodowych oraz uczestniczyć w zajęciach organizowanych przez uczelnie.
Aktualnie odbywają się konsultacje planowanych przez ustawodawcę kolejnych zmian w kształceniu zawodowym4. Głównym celem tych zmian jest odbudowa prestiżu kształcenia zawodowego w Polsce. Projektowane zmiany są bardzo istotne i dotyczą m.in. następujących kwestii:

• Zmiana w klasyfikacji zawodów i podstawach programowych – planuje się ogłoszenie jednej delegacji prawnej, w której będą zawarte:
  • ogólne cele i zadania kształcenia w zawodach; 
  • klasyfikacja zawodów szkolnictwa branżowego; 
  • podstawy programowe kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego, podzielone na branże, z których każda branża będzie stanowiła odrębny załącznik i zawierała podstawy programowe do kształcenia w zawodach przyporządkowanych do danej branży; dla każdego zawodu zostanie opracowana podstawa programowa stanowiąca odrębną całość;
  • możliwości nabywania dodatkowych umiejętności zawodowych związanych z nauczanym zawodem, rozumianych jako dodatkowe umiejętności, dla których zostaną określone zestawy celów kształcenia i treści nauczania w formie oczekiwanych efektów kształcenia, lub kwalifikacje rynkowe wpisane do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji. 
• Ponadto w podstawie programowej określone zostaną efekty kształcenia oraz efekty umożliwiające weryfikację efektów kształcenia. 
• Odstąpienie od dopuszczania przez MEN podręczników przeznaczonych do kształcenia w zawodach; równoczesne wprowadzenie nowej definicji materiału edukacyjnego (odmienną do kształcenia ogólnego i do kształcenia zawodowego).
• Kształcenie w branżowej szkole II stopnia – kształcenie ogólne uczniów odbywać się będzie zgodnie z ramowym planem nauczania dla branżowej szkoły II stopnia, natomiast kształcenie zawodowe będzie odbywać się na kwalifikacyjnych kursach zawodowych. Zasady klasyfikowania i promowania uczniów będą analogiczne jak w szkołach dla dorosłych.
• Praktyki zawodowe – wprowadzono możliwość odbywania stażu uczniowskiego przez uczniów technikum w okresie nauki – uczeń będzie realizował wybrane zagadnienia z programu nauczania w zakresie praktycznej nauki zawodu realizowanego w szkole, do której uczęszcza, lub wykraczające poza ten program. Okres odbytego stażu uczniowskiego będzie się zaliczał się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. 
• W szkole policealnej kształcenie będzie prowadzone w tych zawodach, które w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego nie będą przypisane do kształcenia w technikum. 
• Od 1 września 2019 r. – obowiązek egzaminacyjny dla uczniów szkół prowadzących kształcenie zawodowe (egzamin zawodowy przeprowadzany przez okręgowe komisje egzaminacyjne) oraz uczniów – młodocianych pracowników kształcących się u pracodawcy będącego rzemieślnikiem (egzamin czeladniczy przeprowadzany przez komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych). Przystąpienie do egzaminu zawodowego będzie warunkiem ukończenia szkoły lub promocji do następnej klasy, po spełnieniu pozostałych, dotychczasowych warunków określonych w przepisach prawa 
• oświatowego.
• Dodatkowe umiejętności uczniów – wprowadza się możliwość przeznaczenia godzin stanowiących różnicę między sumą godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia zawodowego, określonych w ramowych planach nauczania, a minimalną liczbą godzin kształcenia zawodowego dla kwalifikacji wyodrębnionych w zawodzie, określonej w podstawie programowej kształcenia w tym zawodzie szkolnictwa branżowego, na realizację umiejętności wykraczających poza podstawę programową. Godziny te będą mogły być przeznaczone na:
  • przygotowanie uczniów do uzyskania dodatkowych uprawnień zawodowych przydatnych do wykonywania określonego zawodu, których zdobycie jest określone odrębnymi przepisami: np. operatora wózków widłowych, dodatkowych uprawnień SEP itp.,
  • przygotowanie uczniów do uzyskania kwalifikacji rynkowej określonej w Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji,
  • nabywanie przez uczniów dodatkowych umiejętności zawodowych związanych z nauczanym zawodem, zwiększających szanse na zatrudnienie, rozumianych jako dodatkowe umiejętności, dla których zostaną określone zestawy celów kształcenia i treści nauczania w formie oczekiwanych efektów kształcenia, które zostaną określone w załączniku nr 4 do rozporządzenia w sprawie zawodów szkolnictwa branżowego,
  • utrwalanie przez uczniów materiału objętego programem nauczania dopuszczonym do użytku w danej szkole.
• Dostosowanie placówek do zmian – propozycja, aby w systemie oświaty funkcjonowały tylko dwa rodzaje placówek umożliwiających uzyskanie i uzupełnienie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych: centrum kształcenia ustawicznego (dotychczasowa placówka kształcenia ustawicznego) oraz centrum kształcenia zawodowego (wchłonie CKP). 
• Modyfikacja warunków uruchamiania przez szkołę kształcenia w danym zawodzie – najistotniejsza zmiana dotyczy opiniowania kierunków kształcenia tylko przez jedną radę rynku pracy. Modyfikacja zakłada obecność pracodawców na każdym etapie procesu kształcenia zawodowego, począwszy od określania potrzeb w zakresie nowych zawodów i umiejętności, poprzez zaprojektowanie kształcenia w tych zawodach i umiejętnościach, realizację kształcenia praktycznego przy ścisłym udziale pracodawców, weryfikację efektów kształcenia na egzaminie zawodowym, aż po zatrudnienie absolwentów szkół. Dlatego też, oprócz uzyskania opinii wojewódzkiej rady rynku pracy, przed uruchomieniem kształcenia w danym zawodzie dyrektor szkoły będzie zobowiązany nawiązać współpracę z pracodawcą właściwym dla zawodu i branży.
• Wprowadzenie zmian w systemie akredytacji przyznawanej przez kuratora oświaty na kształcenie ustawiczne prowadzone w formach pozaszkolnych – akredytacja będzie przyznawana na 5 lat na konkretną pozaszkolną formę kształcenia prowadzoną przez dany podmiot, a nie na całość prowadzonego przez ten podmiot kształcenia.
• Ujednolicenie pensum nauczycieli praktycznej nauki zawodu we wszystkich typach szkół i na kwalifikacyjnych kursach zawodowych – 20 godzin tygodniowo.
• Obowiązkowe szkolenia branżowe dla nauczycieli w wymiarze 40 godzin cyklicznie w okresach trzyletnich, w przedsiębiorstwach związanych z nauczanym zawodem – dyrektor szkoły lub placówki prowadzącej kształcenie zawodowe będzie miał obowiązek zorganizowania szkoleń branżowych dla swoich nauczycieli, tj.: ustalenia harmonogramu szkoleń na dany rok szkolny oraz skierowania nauczyciela na szkolenie branżowe u przedsiębiorcy z własnej inicjatywy lub na wniosek nauczyciela.
• Zwiększenie pracodawcom dofinansowania kosztów kształcenia młodocianych pracowników w zawodach deficytowych.
• Zmiany w przepisach podatkowych, które stworzą preferencje podatkowe dla przedsiębiorców przekazujących darowizny dla publicznych szkół prowadzących kształcenie zawodowe i publicznych placówek kształcenia ustawicznego oraz publicznych centrów kształcenia zawodowego.
• Finansowanie szkół:
  • szkoły kształcące w zawodach, na które zgodnie z prognozą jest wyższe zapotrzebowanie na rynku pracy, będą otrzymywały zwiększoną subwencję oświatową;
  • szkoły i placówki prowadzące kształcenie zawodowe będą mogły gromadzić na specjalnie wydzielonym rachunku dochody uzyskiwane z prowadzonej w ramach kształcenia w danym zawodzie działalności usługowej oraz z tytułu uzyskiwanych darowizn na cele tego kształcenia; środki z wydzielonego rachunku mogą zostać przeznaczone na sfinansowanie wydatków bieżących, na cele kształcenia zawodowego realizowanego przez szkoły lub placówki prowadzące kształcenie w zawodach; określono, że dochody z wydzielonego rachunku nie mogą zostać wykorzystane na finansowanie wynagrodzeń osobowych, z wyjątkiem wynagrodzeń nauczycieli prowadzących zajęcia na kursach umiejętności zawodowych.

Wprowadzane od 1 września 2017 r. zmiany zapoczątkowały odbudowę prestiżu kształcenia zawodowego w Polsce. Zmiany organizacyjne mają zapewnić drożność kształcenia zawodowego w systemie szkolnym, a zmiany programowe – efektywność kształcenia oraz adekwatność do potrzeb rynku pracy.