Okres dorastania jest bardzo trudnym czasem w życiu młodego człowieka. Natłok uczuć i emocji oraz różnorodność zmian, jakie zachodzą w organizmie, powodują, że narastają problemy z zachowaniem, akceptacją siebie i otoczenia, co może prowadzić do wielu destrukcyjnych zaburzeń. Często nastolatek odczuwa negatywne emocje z powodu zakończenia się etapu dzieciństwa, czyli okresu postrzeganego w kategoriach szczęścia, beztroski i bezpieczeństwa. Zdarza się, że nastolatek nie potrafi poradzić sobie ze zmianami i codzienne trudności urastają do rangi ogromnych problemów, które mogą prowadzić do kryzysu suicydalnego. Zgodnie z danymi prezentowanymi przez WHO samobójstwa stanowią trzecią – po wypadkach i nowotworach – przyczynę zgonów młodych ludzi.
Jak zapobiec tej sytuacji?
Wzmacniaj czynniki chroniące
Pośród czynników, które chronią przed popełnieniem samobójstwa, wyodrębnić można takie, które związane są z indywidualnymi cechami człowieka, jak i takie, które wiążą się z jego najbliższym otoczeniem. Do tych pierwszych zaliczyć można cechy charakteru i przymioty, których wysoki współczynnik związany jest z postrzeganiem siebie jako osoby wartościowej i spełnionej życiowo. Osoby, które cechują się wysokim ilorazem inteligencji, a co za tym idzie – umiejętnościami werbalnymi, dobrym planowaniem, rzadziej popełniają samobójstwa. Ponadto budowanie pozytywnego wizerunku siebie, wiara we własne siły i możliwości, radzenie sobie z emocjami oraz kontrola impulsów i budowanie właściwych relacji interpersonalnych wpływają chroniąco na jednostkę. Człowiek świadomy swoich mocnych i słabych stron wie, w jakim momencie swojego życia zwrócić się o pomoc i wsparcie w celu rozwiązania swoich problemów. Nie bez znaczenia jest wpływ religii na życie człowieka – osoby wierzące wykazują mniejszą skłonność do czynów samobójczych.
Równie ważny jest wpływ rodziny i relacji rodzinnych na pozytywne emocje człowieka i niższą skłonność do samobójstw. Właściwie budowane relacje oraz wsparcie ze strony najbliższych dają poczucie bezpieczeństwa i zaspokojenie podstawowych potrzeb. Ważne jest, by wsparcie i dobre relacje budowane były już od najmłodszych lat. Dziecko wzrastające w domu pełnym miłości i zrozumienia wyrasta na świadomego siebie i swoich wartości człowieka, który wie, że każde przeciwności losu można pokonać. Znaczenie ma też środowisko szkolne dziecka i rola nauczycieli i wychowawców, którzy kształtują osobowość młodych ludzi, wskazując im właściwe wzorce zachowań. Szkoła jest miejscem, gdzie dziecko uczy się budowania właściwych relacji społecznych, widzi, jakie zachowania są akceptowalne, a jakie spotykają się z dezaprobatą otoczenia. Pozwala to na korygowanie własnych zachowań i budowanie poczucia przynależności. Ważnym czynnikiem zewnętrznym, który chroni przed samobójstwem, jest z pewnością dostęp do opieki medycznej i psychologicznej. Poczucie, że istnieje grupa specjalistów, którzy służą pomocą w trudnych sytuacjach, sprawia, że człowiek nie odczuwa samotności i wyalienowania.
Ograniczaj ryzyko
Czynniki wpływające na występowanie samobójstw u nastolatków mają podłoże zarówno osobowościowe, jak i związane z otoczeniem i jego ogromnym wpływem na młodego człowieka. Młodzież często boryka się z niską samooceną, co powodować może izolowanie się od rówieśników i dorosłych i w rezultacie prowadzić do osamotnienia, a nawet odrzucenia. Bardzo istotny wpływ na osobowość nastolatka mają przeżycia z dzieciństwa, a zwłaszcza wszelkie patologie występujące w tym okresie. Do czynników mających największy wpływ na zagrożenie samobójstwem należą niewątpliwie wszelkie sytuacje traumatyczne, jak: przemoc, molestowanie seksualne, śmierć w najbliższej rodzinie, choroby, ale także zbyt wygórowane wymagania rodziców wobec dziecka lub jego zaniedbywanie. Wszystkie spośród wymienionych sytuacji mogą nasilać nastroje depresyjne u nastolatka, który nie jest wyposażony we właściwe mechanizmy radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, a dodatkowy brak wsparcia powoduje, że sytuacja staje się beznadziejna. Wrażliwa natura młodego człowieka wydaje się być szczególnie podatna na wszelkie trudności, jakie mogą wystąpić w jego życiu. Niejednokrotnie reakcją na nie jest agresja wobec otoczenia, autoagresja, uciekanie w używki. Brak kontaktu z najbliższymi i jednocześnie chęć rozwiązania swoich problemów powoduje, że urastają one do rangi beznadziejnych i nierozwiązywalnych i determinują suicydalne zachowania. Rodzina, wychowawcy i nauczyciele powinni zawsze brać pod rozwagę niepokojące sygnały oraz wszelkie zachowania, które odbiegają od normy, zwłaszcza jeżeli wcześniej występowały problemy z zachowaniem, próby samobójcze czy zaburzenia odżywiania lub kłopoty z używkami. Należy pamiętać też, że agresja lub unikanie kontaktu mogą być spowodowane chęcią ukrycia prawdziwych uczuć i zamaskowania problemów młodego
człowieka.
Profilaktyka, czyli co robić, by zapobiegać
- Po pierwsze – rozwijanie wiary we własne możliwości. Jest to niezwykle ważne i jednocześnie pracochłonne zadanie, wymaga bowiem pracy z każdym uczniem w celu wzmocnienia jego poczucia własnej wartości. Równie ważnym elementem w tym obszarze jest budowanie pozytywnej atmosfery w szkole.
- Po drugie – zajęcia rozwijające umiejętności emocjonalno-społeczne. Te kompetencje stanowią ważne ogniwo w rozwoju dziecka, dlatego warto zapewnić tego typu zajęcia najpierw wszystkim uczniom, a w kolejnych etapach dokonać selekcji i objąć taką pomocą jedynie uczniów, którzy tego wymagają.
- Po trzecie – doskonalenie i podwyższanie kompetencji pracowników. Konieczne jest zorganizowanie szkolenia omawiającego kryzys suicydalny dla wszystkich pracowników szkoły, jest to bowiem wiedza, której posiadanie może być podstawą ochrony życia uczniów mających zamiar popełnić samobójstwo. Odpowiednia edukacja pozwoli na umiejętną obserwację dzieci i wychwycenie zachowań świadczących o tego typu kryzysie.
- Po czwarte – wzmacnianie kompetencji wychowawczych rodziców. Na szkolenie dla pracowników można również zaprosić rodziców lub przekazać im najważniejsze informacje podczas zebrania. Ważne jest również utrzymywanie stałego kontaktu z rodzicami oraz wymiana spostrzeżeń dotyczących zachowania ucznia.
- Po piąte – profesjonalne zajęcia profilaktyczne. Jeśli chcesz rozmawiać z uczniami o kryzysach suicydalnych, poproś o pomoc specjalistę, fundację lub inną instytucję zajmującą się takimi działaniami na co dzień. Nie posiadając odpowiednich umiejętności i wiedzy, możesz pogorszyć sytuację i doprowadzić do eskalacji myśli samobójczych u jednostek będących w kryzysie.
Gdzie możesz szukać wsparcia:
- http://suicydologia.org/
- http://zobaczznikam.pl/szukam-pomocy-jestem-nauczycielempracuje-z-dziecmi/
- http://zobaczjestem.pl/
- https://forumprzeciwdepresji.pl/
- http://depresja.org/
- http://sposobynadepresje.pl/
- https://116111.pl/
- https://liniawsparcia.pl/
- Po szóste – katalog instytucji oferujących wsparcie. Zawsze, niezależnie od okoliczności, powtarzaj uczniom, że jeśli mają jakiś problem, nie muszą być z nim sami i mogą poszukać wsparcia. Opracuj ulotki, informacje na stronę internetową lub na gazetkę ścienną zawierające wykaz instytucji wspierających dzieci i młodzież w kryzysie.
Sygnały ostrzegawcze – objawy zespołu presuicydalnego1
Bardzo rzadko samobójstwa występują nagle, przeważnie są one poprzedzone myślami, zamiarami oraz pewnymi charakterystycznymi objawami, w zakresie których możemy wyodrębnić:
1. wczesne sygnały ostrzegawcze:
- izolacja od rodziny i przyjaciół,
- zainteresowanie tematyką śmierci,
- wyraźne zmiany osobowości i nastroju,
- trudności z koncentracją, obniżenie wyników w nauce,
- zaburzenia snu i apetytu,
- utrata zainteresowania dotychczasowymi rozrywkami,
- objawy psychosomatyczne,
- znudzenie, zobojętnienie,
- utrata zainteresowania rzeczami dotąd istotnymi (np. wyglądem);
2. sygnały wysokiego ryzyka:
- rozmawianie o samobójstwie lub jego planowanie,
- nagłe impulsywne zachowania,
- zachowania buntownicze i ucieczkowe,
- nagłe stosowanie substancji psychoaktywnych,
- odrzucanie pomocy,
- samooskarżanie („jestem złym człowiekiem”, poczucie „psucia i gnicia w środku”),
- komunikaty na temat braku sensu, beznadziejności życia, braku wyjścia,
- nieprzyjmowanie pochwał i nagród,
- komunikowanie, że niedługo przestanie się być problemem lub się zniknie,
- nagła poprawa samopoczucia (może oznaczać, że po trudnej walce wewnętrznej uczeń podjął decyzję o samobójstwie i odczuwa ulgę),
- rozdawanie ulubionych przedmiotów,
- przygotowanie testamentu,
- komunikaty: „jestem zły”, „nie powinienem się urodzić, „chcę umrzeć”.
Jeśli zaobserwujesz u ucznia kryzys suicydalny, nie należy tego bagatelizować – twoja uwaga i rozmowa mogą uratować życie. Zapewnij dogodne warunki rozmowy, tak by można było zadbać o intymność, dyskrecję i zachować spokój.
| Zachowanie nauczyciela, dyrektora |
Charakterystyka |
| Zachowaj spokój, nie panikuj | Kontroluj głos i mimikę, staraj się nie okazywać zdenerwowania. Uczniowi jest w tej chwili bardzo potrzebny opanowany, dający oparcie dorosły. |
| Traktuj ucznia i jego komunikat o zamiarach samobójczych poważnie, nie lekceważ go | Przekonanie, że osoby mówiące o samobójstwie nigdy go nie popełniają, jest mitem. Wielu samobójców komunikuje wcześniej swoje zamiary. |
| Nie odsyłaj ucznia, proponując inny termin rozmowy lub kierując go do innej osoby | To bardzo niebezpieczne. Odesłanie może zostać odebrane jako lekceważenie. Może też, podobnie jak objawy paniki u dorosłego rozmówcy, nasunąć uczniowi myśl, że jego sytuacja jest gorsza niż sam przypuszczał, i zwiększyć lęk, poczucie osamotnienia i beznadziei. Musisz z nim porozmawiać właśnie teraz. Poproś, by ktoś zastąpił cię podczas lekcji. W tej chwili najważniejsze jest zapewnienie dziecku fizycznego i psychicznego bezpieczeństwa. |
| Nie zostawiaj ucznia ani na chwilę samego | Jeśli obawiasz się, że sobie nie poradzisz albo sytuacja tego wymaga (np. uczeń jest w stanie dużego pobudzenia), poślij kogoś po pomoc, nie opuszczając pokoju. Wezwij któregoś z członków zespołu ds. sytuacji kryzysowych, który jest lepiej przygotowany do prowadzenia rozmowy z osobą w kryzysie. Włączenie do interwencji drugiej osoby będzie potraktowane przez ucznia jako coś naturalnego i oczywistego. Możesz się powołać na obowiązującą procedurę postępowania: „To ważna sprawa wymagająca szybkiego i mądrego rozwiązania. Jak wiesz, wszystkie trudności rozwiązujemy w szkole zespołowo. Poproszę jeszcze do nas pana Marka. Co dwie głowy, to nie jedna”. Oczekując na pomoc, zatroszcz się o dziecko spokojnie i serdecznie. Po przyjściu drugiej osoby pozostań przy ich rozmowie. |
| Nie obiecuj absolutnej dyskrecji | Uczeń może chcieć rozmawiać o swoich problemach, żądając od ciebie przyrzeczenia, że nikomu o nich nie powiesz. Nigdy nie zawieraj takiego kontraktu. Znajdziesz się w pułapce – w konflikcie prawnym i etycznym. Jako dyrektor musisz powiadomić rodziców. Prawdopodobnie niezbędne okażą się konsultacje specjalistyczne, czasem konieczna jest współpraca z policją i sądem rodzinnym. Staniesz przed dylematem, czy złamać dane słowo, czy zaniechać udzielania pomocy, biorąc odpowiedzialność za dalsze losy dziecka. Powiedz o tym: „Stawiasz mnie w trudnej sytuacji. Nie mogę ci tego obiecać. Bardzo chcę ci pomóc i zależy mi na tym, żebyś była zdrowa i szczęśliwa, ale... (podaj kilka rzeczowych argumentów):
Można też odwołać się do obowiązującej w szkole procedury postępowania – zespołowego rozwiązywania poważnych problemów. Przede wszystkim należy powtórzyć, że zależy nam na uczniu. |
| Nie prowokuj ucznia, podając w wątpliwość jego zamiary | Nie znając sytuacji, nigdy nie mów: „Nie wierzę, że chcesz to zrobić” lub „Nie próbuj mnie straszyć samobójstwem”. To bardzo ryzykowne. Pobudliwy, zraniony i zdesperowany nastolatek może za chwilę przystąpić do realizacji zamiarów, choćby z chęci zemsty za twoją bezduszność. |
| Uważnie słuchaj | Nie zajmuj się w tym czasie niczym innym. Pozwól uczniowi mówić. Mówienie może przynieść mu ulgę. Więcej słuchaj niż mów. Zadawaj krótkie pytania. Nie komentuj na bieżąco i nie podawaj od razu swoich interpretacji. Jeśli coś mówisz, posługuj się prostym językiem zrozumiałym dla nastolatka. Utrzymuj kontakt wzrokowy. |
| Nie próbuj poprawiać nastroju ucznia | On w tej chwili postrzega świat w czarnych barwach, przeżywa dramat i nie widzi dla siebie przyszłości. Pełne optymizmu zdania wypowiedziane w najlepszej intencji – „Na pewno nie jest tak źle, jak myślisz”; „Nie przejmuj się”; „Zobaczysz, wszystko będzie dobrze” – zostaną odebrane jako dowód lekceważenia, kompletnego braku zrozumienia i braku rozsądku. Zaufanie do ciebie i motywacja do rozmowy mogą się wyczerpać. |
| Wykaż się empatią | Czasem zasygnalizuj zrozumienie dla przeżyć ucznia, ale raczej unikaj nadużywanego słowa „rozumiem”. Osoby w depresji źle je znoszą i reagują irytacją. Są przekonane, że nikt tego nie rozumie, jeśli sam nie był na dnie rozpaczy. Lepiej spróbuj nazwać emocje i odczucia ucznia: „Poczułeś, że świat się wali?” albo „Byłaś przerażona”. Nie rób tego jednak zbyt często. |
| Wykaż się cierpliwością | W uczniu jest pełno lęku, żalu, wstydu i gniewu. Może zachowywać się buntowniczo i prowokacyjnie. Zaczepki słowne i wyrazy rozgoryczenia nie muszą być adresowane właśnie do ciebie. Jesteś tylko ekranem, na którym uczeń rzutuje swoje frustracje. Nie daj się sprowokować i nie wchodź w rolę sędziego. |
| Ujawniaj swoje odczucia | Twoje emocje mogą być widoczne i nie ma powodu, by o nich nie wspomnieć. Uczeń chce usłyszeć, że jego osoba i jego sprawy nie są ci obojętne. Czasami usiłuje nawet sprowokować rozmówcę, wypowiadając przypuszczenie, że pewnie go to nie zainteresuje. Wyraź krótko własne odczucia, posługując się zdaniem: „Jestem poruszony/przejęty tym, co mi powiedziałeś”. Nie mów jednak, że bardzo cię to zdenerwowało lub przeraziło i nie składaj wyrazów współczucia. Nie opowiadaj też teraz o własnych trudnościach życiowych i stanach psychicznych ani o znanych ci podobnych przypadkach. Skoncentruj się na historii ucznia. |
| Nie oceniaj | Unikaj oceniania zachowania ucznia i wypowiadania opinii, co jest dobre, a co złe, etyczne lub nieetyczne. To nie jest właściwy moment na takie rozważania i nie są one skuteczne. Stwarzasz tylko dystans między sobą a dzieckiem. Ono od dawna doświadcza bardzo silnych przykrych emocji i chce się od nich uwolnić za wszelką cenę. Nie jest w stanie myśleć o niczym innym. Największą wartość ma właśnie to, że siedzisz z nim i słuchasz go uważnie. Udzielasz mu w ten sposób wsparcia. |
| Unikaj prowadzenia dyskusji | Nie czuj się zobowiązany do natychmiastowego przekonania ucznia, by zrezygnował z samobójczych zamiarów.
|
| Nie bój się ciszy | Nie bój się ciszy. Gdy w trakcie rozmowy zapadnie cisza, nie przerywaj jej natychmiast. Daj sobie i uczniowi czas na refleksję. Przebywanie ze sobą w pełnej zrozumienia ciszy buduje kontakt. |
| Przedstaw swój plan | Możesz jeszcze nie wiedzieć, jak rozwinie się akcja pomocy. Opowiedz jednak uczniowi, co zamierzasz zrobić w jego sprawie w najbliższym czasie, by nie czuł się zaskoczony i zdradzony przez ciebie. Zapytaj, czego obawia się w związku z planowanymi przez ciebie działaniami. Wysłuchaj jego obaw i weź je poważnie pod uwagę. Spróbuj go uspokoić, staraj się go chronić. |
| Nie stosuj konfrontacji | Gdy dowiesz się, że przyczyną próby samobójczej jest przemoc rówieśnicza, przemoc domowa czy wykorzystywanie seksualne, nie doprowadzaj do konfrontacji ze sprawcami przemocy. Dla ofiary jest to dodatkowa ogromna trauma. Narażasz ucznia na represje ze strony sprawców i burzysz zaufanie do siebie. Lęk przed represjami może przyspieszyć decyzję o samobójstwie. Sprawa wyjaśni się w procesie diagnozy. |
Pamiętaj! Istnieją sytuacje, w których należy bezzwłocznie poinformować rodziców i wezwać pogotowie, aby zapewnić uczniowie hospitalizację. Jest to wskazane, gdy zaobserwujesz silne skłonności samobójcze poprzedzone planem lub przygotowaniem już narzędzia do popełnienia samobójstwa, zły stan psychiczny, objawy psychotyczne, zachowania impulsywne, napady paniki. Warto podkreślić, że te przykłady nie wyczerpują katalogu zachowań świadczących o konieczności wezwania wsparcia.
Bibliografia:
- Brodniak W.A., Poradnik dla nauczycieli i innych pracowników szkoły. Zapobieganie samobójstwom, Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa 2007.
- Greenstrone L.J., Leviton S.C., Interwencja kryzysowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2014.
- Szymańska J., (2012), Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców, wyd. 3, Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
- Opracowanie własne na podstawie: Szymańska J.,Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży. Poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców, ORE, Warszawa 2016.
