Wystąpienie przed komisją finałem procedury awansu zawodowego. Rozmowa kwalifikacyjna a egzamin kwalifikacyjny

Procedura awansu zawodowego nauczyciela – znaczenie i etapy

Powoli zbliża się czas podsumowania dorobku zawodowego tych nauczycieli, którzy jeszcze w bieżącym roku kalendarzowym będą chcieli sfinalizować swoje postępowanie awansowe zarówno kwalifikacyjne (w przypadku ubiegania się o stopień nauczyciela kontraktowego oraz o stopień nauczyciela dyplomowanego), jak i egzaminacyjne (w przypadku ubiegania się o stopień nauczyciela mianowanego), aby uzyskać określony stopień awansu zawodowego, będący zarazem swoistym wyznacznikiem określonej pozycji w strukturach zawodowych nauczycieli.

Awans zawodowy w przypadku pracowników oświaty jest mechanizmem, który ma za zadanie motywować nauczycieli do podnoszenia swoich umiejętności oraz doskonalenia zawodowego, a w konsekwencji – do uzyskiwania wyższego poziomu płac. Awans zawodowy w praktyce określa w sposób formalno-prawny ścieżkę rozwoju zawodowego pracowników pedagogicznych oświaty. Zwracam szczególną uwagę na określenie „rozwój”, które ma w tym wypadku kluczowe znaczenie. Sugeruje ono jednoznacznie, że w procesie awansu zawodowego elementem dominującym jest rozwój nauczyciela, a sam formalny awans zawodowy jest tylko jego naturalną konsekwencją. Znaczy to tyle, że każdy nauczyciel ubiegający się o którykolwiek ze stopni awansu zawodowego musi wcześniej wykazać się – i to w sposób niebudzący żadnych wątpliwości – rozwojem swojego profesjonalizmu zawodowego (wykazać określony przyrost swoich kompetencji zawodowych). Wszystkie te kwestie są szczegółowo uregulowane w określonych przepisach prawa.

Z całym naciskiem podkreślam, że jest to aktualna podstawa prawna w dniu dzisiejszym. To podkreślenie wynika z faktu, że trwają intensywne prace legislacyjne nad Kartą Nauczyciela, a w wyniku tych prac mają ulec znacznej zmianie tak zasady, jak i procedury uzyskiwania przez nauczycieli stopni awansu zawodowego.

Należy pamiętać o tym, że awans zawodowy jest efektem procesu rozwoju zawodowego (a nigdy odwrotnie). Na każdym z etapów awansu nauczyciel jest zobowiązany do wykonania szeregu czynności i zadań, z których następnie musi się rozliczyć i wykazać przyrostem określonych kompetencji zawodowych, czyli swojego profesjonalizmu. Okazuje się, że bez względu na stopień awansu, o który ubiega się nauczyciel, szereg czynności się powtarza, zmienia się tylko poziom kryteriów, które nauczyciel musi spełnić.

Aktualna skala stopni awansu zawodowego nauczycieli

Pierwszy stopień: nauczyciel stażysta

Status stażysty nauczyciel otrzymuje z chwilą zatrudnienia w placówce oświatowej. Równocześnie rozpoczyna staż na kolejny stopień awansu zawodowego (nauczyciela kontraktowego). W przypadku nauczyciela stażysty element stażu uruchamiany jest automatycznie, o ile zatrudnienie nastąpiło nie później niż w ciągu 14 dni od rozpoczęcia zajęć szkolnych. W przypadku zatrudnienia nauczyciela po tym terminie jest on traktowany jak stażysta (np. w odniesieniu do wynagrodzenia), ale nie rozpoczyna odbywania stażu. Następnie nauczyciel odbywa staż, realizując zadania zatwierdzone w planie rozwoju zawodowego. Po jego zakończeniu składa dyrektorowi sprawozdanie z realizacji stażu, które jest podstawą do wystawienia przez dyrektora oceny dorobku zawodowego, a ta z kolei pozwala nauczycielowi na wystąpienie z wnioskiem o wszczęcie postępowania kwalifikacyjnego na stopień nauczyciela kontraktowego. Akceptacja komisji kwalifikacyjnej daje dyrektorowi podstawę do wydania decyzji administracyjnej o nadaniu stopnia nauczyciela kontraktowego. Po uzyskaniu stopnia nauczyciela kontraktowego nauczyciel musi przepracować w szkole co najmniej dwa lata, zanim będzie mógł rozpocząć staż na kolejny stopień awansu zawodowego. Czas ten nazywany jest niejednokrotnie okresem karencji.

Drugi stopień: nauczyciel kontraktowy

Z praktycznego punktu widzenia nauczyciel posiadający ten stopień awansu nie musi już dalej awansować – nie istnieje taki obowiązek prawny. Teoretycznie może on do końca swojej kariery zawodowej pozostać nauczycielem kontraktowym (chyba że zmienią się uwarunkowania prawne). Nauczyciel kontraktowy rozpoczyna staż na kolejny stopień awansu na swój wniosek złożony w formie pisemnej do dyrektora w terminie do 14 dni od rozpoczęcia zajęć szkolnych (patrz wyżej). Do wniosku musi obowiązkowo dołączyć projekt planu rozwoju zawodowego. Bez tego istotnego załącznika wniosek nauczyciela jest niekompletny i nie podlega rozpatrzeniu. Może być również zwrócony wnioskodawcy do uzupełnienia (zasady k.p.a.). Następnie (tak jak w poprzednim przypadku) nauczyciel odbywa staż, realizując zadania wynikające z zatwierdzonego przez dyrektora planu rozwoju zawodowego. Po jego zakończeniu (tak samo jak poprzednio) składa dyrektorowi sprawozdanie z realizacji stażu, które jest podstawą do wystawienia przez dyrektora oceny dorobku zawodowego, a ta z kolei pozwala nauczycielowi na wystąpienie z wnioskiem do właściwego organu prowadzącego o wszczęcie postępowania egzaminacyjnego na stopień nauczyciela mianowanego. Po uzyskaniu pozytywnego wyniku tego egzaminu organ prowadzący szkołę lub placówkę nadaje nauczycielowi, również w drodze decyzji administracyjnej, stopień nauczyciela mianowanego. W tym przypadku okres karencji (zatrudnienia bez możliwości odbywania stażu) wynosi co najmniej rok.

Trzeci stopień: nauczyciel mianowany

Nazywany jest również stopniem stabilizacji zawodowej. I podobnie jak poprzednio, dalszy awans zawodowy tego nauczyciela jest możliwy po jednoznacznym wyrażeniu przez niego takiej woli w formie odpowiedniego wniosku pisemnego złożonego do dyrektora, również w terminie do 14 dni od rozpoczęcia zajęć szkolnych. Do złożonego wniosku nauczyciel musi obowiązkowo dołączyć swój projekt planu rozwoju zawodowego. W dalszej kolejności nauczyciel odbywa staż, realizując zadania wynikające z zatwierdzonego przez dyrektora planu rozwoju zawodowego. Po jego zakończeniu awansujący nauczyciel również składa dyrektorowi sprawozdanie z realizacji stażu, które jest podstawą do wystawienia przez dyrektora oceny dorobku zawodowego. Uzyskanie pozytywnej oceny dorobku zawodowego daje nauczycielowi formalną podstawę do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania kwalifikacyjnego na stopień nauczyciela dyplomowanego.

Należy jednak pamiętać, że formalna podstawa – to bardzo często zbyt mało. Poza tym nauczyciel musi obowiązkowo wykazać się spełnieniem wszystkich wymagań kwalifikacyjno-merytorycznych na dany stopień awansu. A tej oceny dokonuje już komisja, która analizuje zaprezentowany dorobek zawodowy i przeprowadza z nauczycielem rozmowę. Wyniki prac komisji są podstawą dla organu nadzoru pedagogicznego (w większości szkół i placówek jest nim kurator oświaty, ale nie zawsze, i o tym należy również pamiętać) do wydania decyzji administracyjnej o nadaniu (lub odmowie nadania) stopnia nauczyciela dyplomowanego. Nauczyciel mianowany nie musi się spieszyć ze składaniem wniosku do organu nadzoru pedagogicznego, gdyż teoretycznie ma na to czas do trzech lat, licząc od daty otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego (wszyscy pozostali muszą to uczynić w roku otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego – a jest to istotna różnica).

Kolejna kwestia – jaki okres jest brany pod uwagę przy ocenie dorobku zawodowego nauczyciela mianowanego? Karta Nauczyciela w art. 9c ust. 3a zawiera wyraźne stwierdzenie, że: „nauczycielowi mianowanemu …, uznaje się także jego odpowiedni dorobek zawodowy ze szczególnym uwzględnieniem okresu od dnia uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego”. Oczywiście, chodzi tu o zakres dorobku prezentowanego przed komisją kwalifikacyjną, natomiast dyrektorowi przedkłada się do oceny dorobek wyłącznie za okres odbywanego stażu.

Czwarty stopień: nauczyciel dyplomowany

To już faza mistrzostwa zawodowego. Do fazy mistrzostwa zalicza się również tytuł honorowego profesora oświaty. Tytuł ten nie jest już zdobywany przez nauczyciela, ale nadawany przez ministra na wniosek Kapituły do Spraw Profesorów Oświaty. Podstawą wnioskowania o nadanie tego zaszczytnego tytułu jest staż pracy – minimum 20 lat w zawodzie, w tym co najmniej 10 lat pracy jako nauczyciel dyplomowany, oraz znaczący i uznany dorobek zawodowy.

Z prezentacji poszczególnych stopni awansu zawodowego jednoznacznie wynika, że ostatnim etapem postępowania jest wystąpienie przed właściwą komisją, zaprezentowanie swojej sylwetki i dorobku zawodowego oraz udzielenie odpowiedzi na kilka pytań.

Wystąpienie przed komisją ds. awansu zawodowego nauczycieli

Moment złożenia kompletnego wniosku do właściwego organu rozpoczyna praktycznie ostatni etap procesu awansu zawodowego, czyli wystąpienie przed komisją i nadanie nauczycielowi odpowiedniego stopnia awansu zawodowego. Tym zajmuje się już komisja ds. awansu zawodowego nauczycieli rozpatrująca stosowny wniosek. To w złożonym wniosku, a następnie w trakcie wystąpienia przed komisją, nauczyciel musi dowodzić spełniania niezbędnych wymagań opisanych w rozporządzeniu MEN. Dlatego to właśnie materiał merytoryczny zawarty we wspomnianym wniosku stanowi podstawę analiz prowadzonych przez członków komisji. Wynik analiz tego materiału jest następnie źródłem ewentualnych pytań zadawanych awansującemu nauczycielowi czy też tematem rozmowy prowadzonej z nim przez członków komisji.

Z wspomnianych względów w dokumencie kierowanym do komisji nie umieszcza się wszystkich zrealizowanych w okresie stażu zadań, a tylko te wybrane, szczególne, praktycznie najlepsze – wręcz wyjątkowe. Ile takich zadań trzeba przedstawić we wniosku? Na tak postawione pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Doświadczenie wskazuje jednak, że do każdego z wymagań kwalifikacyjnych powinno się przyporządkować przynajmniej dwa zadania (działania) – tak dla bezpieczeństwa. Natomiast nie należy opisywać zbyt wielu zadań, gdyż większa ilość zadań w danym wymaganiu niczego nowego już nie wnosi. I jeszcze jedna kwestia: czym innym jest opis, a czym innym analiza. Opis – to swoista relacja i można ją zaczerpnąć wprost ze sprawozdania. Z kolei analiza jest to szczegółowe omówienie danego zadania pod względem jego założeń, celu i wpływu na pracę nauczyciela, zwłaszcza z uwzględnieniem uzyskanych (w wyniku jego realizacji) wymiernych efektów.

Gdy poprawny wniosek jest już złożony, pozostaje tylko dobrze przygotować się do wystąpienia (zaprezentowania) przed właściwą komisją.

Należy pamiętać również o takich kwestiach, jak:

• zrozumienie własnych obaw i budowanie wiary w siebie,
• wygląd i zachowanie się przed komisją,
• panowanie i praca nad swoim głosem.

Obowiązkowym elementem każdego wystąpienia przed komisją jest albo rozmowa kwalifikacyjna, albo normalny egzamin kwalifikacyjny. Z niewiadomych względów te dwa elementy, zdecydowanie różniące się od siebie, są bardzo często mylone lub wręcz utożsamiane, a to jest już nieporozumieniem. Pojawia się zatem konieczność wskazania istotnych niuansów różniących rozmowę i egzamin.

Rozmowa kwalifikacyjna

Już samo określenie rozmowa wskazuje na charakter i przebieg spotkania. Rozmowa stanowi w swojej istocie wymianę poglądów między rozmówcami (partnerami). Oczywiście, stroną bardziej aktywną są członkowie komisji, nie mniej jednak jest to spotkanie profesjonalistów, a nie ucznia i wykładowcy. Określenie rozmowa kwalifikacyjna oznacza, że jest ona elementem postępowania kwalifikacyjnego, a nie egzaminacyjnego.

Postępowanie kwalifikacyjne jest częścią procedury uzyskiwania dwóch stopni awansu: nauczyciela kontraktowego (w szkole przed komisją wewnętrzną, ale to ma się zmienić zgodnie z nowymi propozycjami legislacyjnymi) oraz nauczyciela dyplomowanego.

W każdym z tych dwóch przypadków zakres merytoryczny rozmowy jest wyznaczony wymaganiami kwalifikacyjnymi na dany stopień awansu i zakresem merytorycznym przedstawionym przez samego nauczyciela.

W przypadku stopnia nauczyciela kontraktowego sprawa jest łatwiejsza, gdyż wymagania koncentrują się wokół adaptacji nauczyciela w szkole i sprecyzowane są w sposób następujący:

• znajomość organizacji, zadań i zasad funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż,
• umiejętność prowadzenia zajęć w sposób zapewniający właściwą realizację statutowych zadań szkoły, w której nauczyciel odbywał staż,
• znajomość środowiska uczniów, ich problemów oraz umiejętność współpracy ze środowiskiem uczniów,
• umiejętność omawiania prowadzonych i obserwowanych zajęć.

Członkami komisji są nauczyciele tej samej szkoły, którzy towarzyszyli awansującemu nauczycielowi przez cały okres stażu i praktycznie prowadzili go w tym procesie. Dlatego w czasie tej rozmowy poruszane są kwestie dotyczące poszczególnych wymagań oraz tego, jak nauczyciel wdrożył się do realizacji wszystkich zadań, jakie jest zobligowany realizować w szkole.

Zupełnie inaczej sprawa wygląda w przypadku postępowania awansowego na stopień nauczyciela dyplomowanego. Na tym etapie nauczyciel musi wykazać swoje mistrzostwo w zawodzie.

Ponieważ wskazane powyżej wymagania w punkcie 4 mają charakter alternatywny, zakres rozmowy kwalifikacyjnej jest ograniczony tymi elementami merytorycznym, które nauczyciel ujął (opisał) w opracowanym materiale dołączonym do wniosku o wszczęciu postępowania kwalifikacyjnego. Szczerze mówiąc, ilość poruszanych podczas takiej rozmowy kwestii uzależniona jest od sposobu prezentacji dorobku zawodowego, czyli od opisu i analizy spełniania przez nauczyciela poszczególnych wymagań. Jest to szczególnie istotne, gdyż w tej rozmowie biorą udział, poza dyrektorem (lub osobą przez niego upoważnioną), eksperci powołani z listy ekspertów MEN oraz wyznaczony wizytator, jako przedstawiciel organu nadzoru pedagogicznego. Oni nie znają ani nauczyciela, ani tego, co on rzeczywiście robi czy też robił w szkole. Swoją wiedzę czerpią z przedstawionego przez nauczyciela materiału merytorycznego i uzupełniają ją o informacje uzyskane od nauczyciela w trakcie prowadzonej rozmowy. Jeżeli nauczyciel opisał wszystko rzetelnie i w sposób wyczerpujący, to członkowie komisji nie muszą drążyć tych zagadnień i bardzo często rozmowa ogranicza się do kilku prostych stwierdzeń czy wymiany opinii.

Członkowie komisji muszą nabrać przekonania, że ubiegający się o awans nauczyciel rzeczywiście spełnia kryteria i zasługuje na awans, zwłaszcza, że rozumie to, o czym napisał w swoim materiale.

Niestety, niektórzy nauczyciele zupełnie nie rozumieją tego czym jest efekt pracy lub o co chodzi w konkretnym wymaganiu. Każdy efekt musi spełniać podstawowe kryteria, a mianowicie musi być konkretny (a nie iluzoryczny), realny (faktycznie uzyskany i potwierdzony w wiarygodny sposób) a nie domniemany oraz mierzalny (musi być wykazany progres, przyrost określonych wartości) a nie iluzoryczny, jak np. wzrost świadomości, odpowiedzialności, zrozumienia. Trzeba wskazać co wzrosło, o ile i jak to zostało zmierzone). W przeciwnym wypadku prezentowana analiza jest niepełna, a opis efektów jest czystą beletrystyką, a nie potwierdzeniem konkretnych faktów. Ponadto absolutnie nie trzeba wymieniać efektów pogrupowanych w trójczłonowy układ: dla ucznia, dla nauczyciela i dla szkoły. Jeśli jakieś działanie nauczyciela przyniosło konkretne efekty dla jego ucznia, to jest to ewidentny sukces (efekt pracy) nauczyciela co pośrednio wpłynie na jakość pracy szkoły. Kombinowanie efektów „na siłę” świadczy o zupełnym niezrozumieniu zagadnienia przez nauczyciela i przeczy jego fachowości.

Podobnie jeśli nauczyciel poprawił własny warsztat pracy to przecież zawsze służy to uczniowi, a pośrednio wpływa na poprawę pracy szkoły. I koło sie zamyka. Zupełnym nieporozumieniem jest sytuacja, w której nauczyciel nie rozumie pojęć użytych przez siebie w prezentowanym materiale. Z naciskiem przypominam, że to nie jest egzamin, a rozmowa na temat treści opisanych w materiale przez samego nauczyciela, dlatego trzeba ten materiał opracować z rozwagą i rzetelnie się przygotować do samej rozmowy. Niejednokrotnie to nauczyciele sami podsuwają temat poruszany w trakcie takiej rozmowy, a potem są zdziwieni, że nie potrafią uzasadnić własnych tez postawionych w swoim opracowaniu. Jeżeli nauczyciel samodzielnie i wyczerpująco opracował prezentowany materiał oraz potrafi potwierdzić to, co napisał, to rozmowa przybiera formułę przyjemnej wymiany poglądów, bo przecież uczestniczą w niej specjaliści. W przeciwnym wypadku taka rozmowa kończy się wstydem nie tylko samego nauczyciela, ale i dyrektora, który wystawił pozytywną ocenę dorobku zawodowego, o czym niektórzy zapominają.

Egzamin kwalifikacyjny

Egzamin jest już zupełnie inną formą kwalifikowania. W przypadku rozmowy wiadomo, jaki będzie jej zakres, a podczas egzaminu zdający nie zna pytań, jakie padną ze strony egzaminatorów – członków komisji egzaminacyjnej. Egzamin kwalifikacyjny występuje tylko w jednym przypadku – podczas uzyskiwania stopnia nauczyciela mianowanego. Natomiast zakres pytań również jest wyznaczony przez wymagania kwalifikacyjne:

1. umiejętność organizacji i doskonalenia warsztatu pracy, dokonywania ewaluacji własnych działań, a także oceniania ich skuteczności i dokonywania zmian w tych działaniach,
2. umiejętność uwzględniania w pracy potrzeb rozwojowych uczniów, problematyki środowiska lokalnego oraz współczesnych problemów społecznych i cywilizacyjnych,
3. umiejętność wykorzystywania w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej,
4. umiejętność zastosowania wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki i dydaktyki oraz ogólnych zagadnień z zakresu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich w rozwiązywaniu problemów związanych z zakresem realizowanych przez nauczyciela zadań,
5. umiejętność posługiwania się przepisami dotyczącymi systemu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich w zakresie funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż.

Bardzo często pytania podsuwa sam nauczyciel podczas prezentacji. Ale w tym przypadku członkowie komisji egzaminacyjnej nie są ograniczeni zakresem wystąpienia i mają swobodę w zadawaniu pytań oraz ich ilości. Jeżeli pytający nie jest zadowolony z udzielonej odpowiedzi, może zadać dodatkowe pytanie, tzw. uzupełniające. Co do zasady pytania egzaminacyjne dotyczą kwestii merytorycznych, metodycznych i prawnych. Mogą mieć również charakter problemowy. Biorąc pod uwagę praktyczny charakter wymagań, pytania zadawane przez członków komisji mogą również dotyczyć konkretnych praktycznych działań, rozwiązań czy też zachowań. Odpowiedzi udzielane przez stającego przed komisją nauczyciela stanowią podstawę do oceny spełnienia przez nauczyciela wymagań kwalifikacyjnych.