Stosownie do treści art. 60 Kodeksu cywilnego: „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli)”. Z zacytowanej regulacji wynika zatem, że oświadczenie woli może przybrać dowolną formę. Przyjmuje się, że osoba może wyrazić swoją wolę:
- wprost (przez ustne lub pisemne złożenie określonego oświadczenia woli),
- dorozumiany (przez każde zachowanie ujawniające wolę dokonania określonej czynności).
Forma ustna jest najpowszechniejszą formą umowy w obrocie cywilnym, formą z życia codziennego (najpowszechniejsza w obrocie umowa sprzedaży rzeczy ruchomych, jaką stanowią zakupy np. w pobliskim sklepie spożywczym, jest zawierana w formie ustnej). Umowy w formie ustnej są przy tym najczęściej zawierane w ten sposób, że strony nawet ustnie nie formułują całej treści oświadczeń woli, ale wyrażają ją w sposób dorozumiany.
Umowa zawarta drogą elektroniczną
Zgodnie z ww. przepisem, skoro oświadczenie woli może być złożone w dowolnej formie, oznacza to, że umowa może zostać zawarta również za pośrednictwem drogi elektronicznej, tj. przez wymianę wiadomości e-mail. Jednak warto pamiętać o tym, że złożenie oświadczenia woli drogą elektroniczną w przeważającej liczbie przypadków traktowane będzie jako wyrażenie woli w sposób dorozumiany. Powyższe ma bowiem swoje uzasadnienie w treści art. 78 § 2 Kodeksu cywilnego. Według tego przepisu, e-mail będzie miał postać formy pisemnej wyłącznie wtedy, gdy zostanie opatrzony bezpiecznym podpisem elektronicznym. Zgodnie ze wskazaną regulacją prawną: „Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej”. Natomiast według treści art. 66 §§ 1−2 Kodeksu cywilnego: „Oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne postanowienia tej umowy. Jeżeli oferent nie oznaczył w ofercie terminu, w ciągu którego oczekiwać będzie odpowiedzi, oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość przestaje wiązać, gdy nie zostanie przyjęta niezwłocznie; złożona w inny sposób przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia”. Z punktu widzenia prawa, jeśli złożone zostało oświadczenie woli, to wywołuje określone skutki prawne w postaci zawarcia umowy. Zasadniczo, zawierając więc umowę, należy mieć na względzie rzymską zasadę, że umów należy dotrzymywać
(łac. pacta sunt servanda). Wyjątek dotyczy m.in. sytuacji, gdy strony zastrzegły w określonym terminie prawo do odstąpienia od umowy.
Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej.
Umowa zawarta w formie ustnej
Jak już wcześniej wspomniano, obowiązujące przepisy prawa dopuszczają zawarcie umowy w formie ustnej. Co więcej, przepisy prawa cywilnego regulują także formę zwykłą pisemną oraz formy szczególne, do których zaliczane są:
- pisemna z notarialnie poświadczonym podpisem,
- pisemna z datą pewną oraz
- forma aktu notarialnego.
Zasadniczo ww. formy mają charakter równorzędny, ale trzeba zaznaczyć, że dokonanie czynności w formie szczególnej zastępuje zarówno formę ustną, jak i zwykłą pisemną. Zdarza się dość często, że przepisy same określają formę właściwą i obligatoryjną dla danego rodzaju umowy, a wtedy tylko zawarcie umowy w formie wskazanej w przepisach prawa zapewnia jej skuteczność i ważność. Tak jest np. przy sprzedaży nieruchomości, gdzie dla ważności sprzedaży wymagane jest zachowanie formy szczególnej, tj. formy aktu notarialnego. Ale są też przepisy zobowiązujące do zachowania zwykłej formy pisemnej. Jeżeli w takiej sytuacji umowa nie zostanie zawarta na piśmie, nie będzie ona nieważna, ale będą miały miejsce jedynie pewne ograniczenia dowodowe na okoliczność, gdyby sprawa wymagała rozstrzygnięcia sądowego.
A zatem umowa zawarta w formie ustnej będzie obowiązywała we wszystkich możliwych sytuacjach, jeśli ustawa nie wprowadza w danym przypadku wymogu zastosowania innej formy. Z kolei niezachowanie formy zwykłej pisemnej, o ile nie został zastrzeżony rygor nieważności, powoduje brak możliwości powołania dowodu ze świadków na okoliczność dokonania czynności prawnej, chyba że forma pisemna została jedynie zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych. Niemniej jednak, o ile obie strony zgodzą się, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą lub dokonanie czynności zostało uprawdopodobnione za pomocą pisma, wówczas dopuszczalny jest dowód ze świadków na okoliczność dokonania czynności prawnej.
Przepisów o formie pisemnej zastrzeżonej do celów dowodowych nie stosuje się w stosunkach gospodarczych pomiędzy przedsiębiorcami. Wówczas do ustalania treści umowy zawartej ustnie, nawet jeśli zastrzeżona była forma pisemna do celów dowodowych, można przeprowadzać dowód ze świadków bez żadnych ograniczeń. Niezachowanie natomiast formy szczególnej wymaganej dla danej czynności powoduje nieważność tej czynności. Powyższe wynika z postanowień zawartych w art. 74 Kodeksu cywilnego.
Trudności dowodowe przy umowie ustnej
Na uwagę zasługuje fakt, że ze względów praktycznych trudno jest przeprowadzić dowód w sądzie w przypadku, gdy umowa zawarta była w formie ustnej, bowiem taka forma niesie ze sobą trudności dowodowe. Należy więc pamiętać o tym, że wybierając formę ustną zawieranej umowy, należy zadbać o możliwie najlepszy materiał dowodowy na ewentualne poparcie faktu zawarcia umowy w konkretnych okolicznościach faktycznych. Jednym z dowodów są zeznania świadków. Otóż, umowy ustne powinny być zawierane w obecności świadków, którzy w razie sporu między stronami poświadczą przed sądem, że do umowy faktycznie doszło i poczynione ustalenia są prawdziwe. Niestety, brak materiału dowodowego w postaci świadków umowy czy też innych dowodów oznacza raczej przegraną w sądzie. W obecnym porządku prawnym tylko umowa pisemna (z uwagi na obecność dokumentu potwierdzającego jej faktyczne zawarcie) daje stronom umowy instrument roszczeniowy w sytuacji, gdy jedna ze stron wypiera się istnienia zapisów umownych.
Jak już wcześniej wspomniano, brak jest przeszkód, aby złożenie oświadczenia woli
mogło nastąpić w postaci elektronicznej. Aby jednak taka forma umowy mogła zostać uznana za formę pisemną, muszą być spełnione ww. przesłanki. Ma to znaczenie przede wszystkim wtedy, gdy przepisy lub zapisy umowne przewidują bezwzględny wymóg formy pisemnej dla określonej umowy lub oświadczenia. Takie zastrzeżenie oznacza, że do spełnienia tego wymogu konieczne będzie skorzystanie z certyfikowanego podpisu elektronicznego. Dodatkowo należy pamiętać o tym, że składanie dokumentów i pism do wielu urzędów dopuszczalne jest wyłącznie przy zastosowaniu podpisu elektronicznego.
Umowy ustne powinny byç zawierane w obecności świadków, którzy w razie sporu mi´dzy stronami poświadczą przed sądem, że do umowy faktycznie doszło i poczynione ustalenia są prawdziwe.
Tryb ofertowy
Jednym ze sposobów zawierania umów jest tryb ofertowy. Polega on na złożeniu oferty przez jedną ze stron (zwaną oferentem) oraz zaakceptowaniu jej przez drugą stronę (zwaną oblatem). Zgodnie bowiem z treścią art. 66 § 1 Kodeksu cywilnego, oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy stanowi ofertę, jeżeli określa istotne elementy tej umowy, np. cenę i przedmiot sprzedaży. W przypadku składania oferty drogą elektroniczną należy pamiętać o dwóch kwestiach będących przedmiotem regulacji art. 661 §§ 1−2 Kodeksu cywilnego, a mianowicie:
1 oferta będzie wiążąca, jeżeli jej odebranie zostanie niezwłocznie potwierdzone przez odbiorcę;
2składający ofertę w postaci elektroni-cznej jest obowiązany przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę w sposób jednoznaczny i zrozumiały o:
- czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy,
- skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty,
- zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy,
- metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które jest obowiązany udostępnić drugiej stronie, językach, w których umowa może być zawarta,
- kodeksach etycznych, które stosuje, oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej.
Warto zaznaczyć, że powyższe przepisy nie mają zastosowania do zawierania umów za pomocą poczty elektronicznej albo podobnych środków indywidualnego porozumiewania się na odległość (np. komunikatorów, wymiany wiadomości na stronie internetowej itp.), o czym z kolei mówi art. 661 § 4 Kodeksu cywilnego.
Zawarcie umowy drogą elektroniczną
Aby udzielić odpowiedzi na postawione na wstępie pytanie, konieczne jest określenie chwili złożenia oświadczenia woli drogą elektroniczną. Wiedza na ten temat pozwoli prawidłowo ocenić moment zawarcia umowy drogą elektroniczną. Stosownie do treści art. 61 § 2 Kodeksu cywilnego, tym momentem jest chwila wprowadzenia komunikatu do środka komunikacji elektronicznej odbiorcy w taki sposób, żeby odbiorca mógł się z nim zapoznać. Oznacza to np. moment, w którym e-mail jest możliwy do odczytania w skrzynce odbiorczej adresata. Należy pamiętać o tym, że sam moment odczytania nie ma w tym przypadku znaczenia, nie mają też znaczenia usterki sprzętu technicznego odbiorcy, jak np. zepsuty komputer, gdyż e-mail można i tak odczytać z innego urządzenia. Dopiero przypadek awarii serwera, na którym znajduje się wiadomość, może oddalić w czasie formalny moment złożenia oświadczenia woli (lub nawet je zniwelować). Nieotwieranie skrzynki elektronicznej nie będzie wystarczającym powodem, by uznać oświadczenie woli za nieskuteczne. W przypadku ustalenia momentu zawarcia umowy podstawową kwestią pozostaje możliwość samodzielnego uregulowania przez strony zarówno miejsca, jak i daty jej zawarcia. Dopiero w sytuacji, kiedy strony nie zdecydują się na oznaczenie tych elementów, będą miały zastosowanie regulacje zawarte w treści art. 70 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, w razie wątpliwości umowę poczytuje się za zawartą w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane − w chwili przystąpienia przez drugą stronę do wykonania umowy. Oznacza to więc, że jeżeli strona internetowa jest ofertą w rozumieniu Kodeksu cywilnego, to momentem zawarcia umowy będzie moment wysłania przez klienta zamówienia (którego otrzymanie i tak należy potwierdzić), natomiast jeżeli strona internetowa jest uznawana za zaproszenie do składania ofert, to momentem zawarcia umowy będzie moment wysłania klientowi informacji o przyjęciu oferty (np. jednocześnie z potwierdzeniem otrzymania zamówienia – informacja o przystąpieniu do jego realizacji).
Podstawa prawna:
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121 z późn. zm.).
