Rozwód, separacja małżonków bardzo często prowadzi do zmiany szkoły przez dziecko, co nie zawsze jest wynikiem konsensusu między rodzicami. Skłóceni rodzice mogą mieć również odmienne stanowisko odnośnie do tego, które z nich będzie podejmowało decyzje w sprawach szkolnych dziecka, kto ponosił będzie koszty nauki dziecka, kto będzie je przyprowadzał i odbierał ze szkoły, kto będzie chodził na wywiadówki.
Stając w obliczu tego rodzaju impasu w relacjach rodziców, dyrektor, nauczyciel, pedagog, wychowawca muszą kierować się przede wszystkim przepisami prawa i umieć zastosować je w praktyce. Temu służyć będzie niniejszy cykl poradniczy, w którym jako pierwsze omówione zostanie prawo wyboru szkoły przez rodziców.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej oraz ustawa o systemie oświaty gwarantuje rodzicom prawo wyboru szkoły dla swojego dziecka. Prawo to obejmuje również możliwość przeniesienia dziecka do innej szkoły. Procedura formalna zapisania czy też przeniesienia ucznia do innej szkoły jest szkołom powszechnie znana, często jednak nieświadomość dotycząca prawa obojga rodziców do decydowania o wyborze szkoły dziecka sprawia, że procedura ta nie jest właściwie przeprowadzona. Na co winna zwrócić uwagę szkoła, realizując uprawnienia rodziców w tym względzie?
Zgodne stanowisko rodziców
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 97 stanowi: „§ 1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. §2. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy”.
Orzecznictwo i doktryna prawa rodzinnego zgodnie wskazują, że kwestia wyboru szkoły dla dziecka jest istotną sprawą dziecka, podobnie jak wybór imienia dziecka, decyzje co do leczenia go, wyjazdu za granicę, jego obywatelstwa, złożenia wniosku o paszport dla małoletniego dziecka. We wszystkich tych sprawach rodzice winni decydować wspólnie, zaś w braku porozumienia między nimi spór władny jest rozstrzygnąć jedynie sąd opiekuńczy. Jego postanowienie w jednej z kwestii będących istotnymi sprawami dziecka zastępuje oświadczenie rodziców.
Jak wynika z powyższego, warunkiem umożliwienia rodzicom należytej realizacji prawa wyboru szkoły dla dziecka jest uwzględnienie stanowiska obojga z nich. Tak więc kwestie zapisania czy też przeniesienia ucznia do innej szkoły w praktyce winny być realizowane w obecności obojga rodziców, jeżeli zaś nie jest to możliwe – jedynie po przedstawieniu na piśmie zgody drugiego rodzica. Jeżeli autentyczność takiego pisemnego oświadczenia budzi jakiekolwiek wątpliwości, szkoła może zażądać oświadczenia z notarialnie potwierdzonym podpisem – wówczas notariusz, poświadczając autentyczność podpisu rodzica, przejmuje na siebie stwierdzenie tożsamości osoby składającej oświadczenie na piśmie, co daje gwarancję sporządzenia tego oświadczenia przez osobę na nim podpisaną.
Częstą praktyką rodziców, mającą na celu zabezpieczenie się przed przeniesieniem dziecka do innej szkoły bez zgody i wiedzy jednego z nich, jest przedłożenie szkole pisemnego oświadczenia o braku zgody na przeniesienie dziecka do innej szkoły na wypadek ewentualnego wniosku drugiego rodzica. Oświadczenie takie jest dla szkoły wiążące, ponieważ w zakresie prawa wyboru szkoły dla dziecka konieczna jest jednomyślność rodziców. Szkoła po otrzymaniu takiego oświadczenia ma obowiązek odmówić przeniesienia dziecka do innej szkoły na wniosek drugiego z rodziców i poinformować, że otrzymała na piśmie oświadczenie o braku zgody na przeniesienie.
Oczywiście, w sytuacji gdy jedno z rodziców dziecka nie żyje, do zapisania lub przeniesienia dziecka do innej szkoły wystarczający jest wniosek tylko jednego rodzica.
Prawa do decydowania o wyborze szkoły nie należy przypisywać temu z rodziców, przy którym ustalono miejsce pobytu dziecka. Częstym błędem jest bowiem twierdzenie, że o dziecku decyduje ten rodzic, który sprawuje bezpośrednią pieczę nad dzieckiem, u którego dziecko zamieszkuje na mocy postanowienia sądu.
Dysponowanie prawem decydowania w kwestii wyboru szkoły dziecka
Wyjątek od konieczności uzyskania zgodnych stanowisk stron istnieje wówczas, gdy jedno z rodziców zostało pozbawione władzy rodzicielskiej lub jego władza rodzicielska jest ograniczona, zaś w katalogu zagadnień, o których może decydować, nie znajduje się prawo wyboru szkoły. Szkoła nie ma prawa uwzględniać zdania tego rodzica.
Pozbawienie, jak i ograniczenie władzy rodzicielskiej orzeka w drodze postanowienia sąd rodzinny (a także sąd okręgowy w wyroku rozwodowym lub orzekającym separację małżonków), zaś strona, która się na takie postanowienie powołuje, winna okazać treść postanowienia (wyroku) sądu. Szczególną ostrożność zaleca się w relacjach z małżonkami skłóconymi, rozwiedzionymi lub też żyjącymi w separacji. Przede wszystkim, wzajemne zwaśnienie często prowadzi do odmiennych poglądów w zakresie wyboru szkoły dla dziecka, prób przeniesienia dziecka do innej szkoły bez wiedzy drugiego rodzica, prób rywalizowania o dziecko czy wreszcie złośliwego naruszania praw drugiego rodzica. Aby uniknąć zarzutów którejkolwiek ze stron, w każdej tego typu sytuacji należy położyć duży nacisk na uzyskanie zgody obojga rodziców, a nadto upewnić się, czy każde z nich ma prawo decydować w tym przedmiocie. W przypadku małżonków, względem których orzeczono separację lub rozwodników kwestia władzy rodzicielskiej rodziców z pewnością została stwierdzona wyrokiem sądu orzekającym rozwód lub separację, bowiem orzeczenie w tym przedmiocie stanowi obligatoryjny element wyroku. W stosunku do rodziców należących do tego grona zapisanie lub przeniesienie dziecka do innej szkoły można uzależnić od przedłożenia do wglądu wyroku sądowego, który z pewnością był wydany i owe kwestie reguluje. W przypadku zaś małżonków czy też rodziców żyjących w związkach nieformalnych zażądanie stosownego rozstrzygnięcia sądu nie stanowi adekwatnego rozwiązania, bowiem w kwestii ich władzy rodzicielskiej postanowienie sądu nie musiało zostać wydane, jeżeli ich władza rodzicielska nie wymagała do tej pory uregulowania. Tutaj więc jedynym sposobem weryfikacji pozostaje zapytanie każdego z rodziców, czy dysponują pełnią władzy rodzicielskiej i ewentualnie zweryfikowanie oświadczeń każdego z rodziców u drugiego z nich.
Reasumując, w przypadku dwojga rodziców dysponujących pełnią władzy rodzicielskiej zapisanie dziecka do szkoły czy też jego przeniesienie go może nastąpić tylko w razie uzyskania od obojga rodziców oświadczeń w tym przedmiocie i upewnieniu się, że dysponują oni pełnią władzy rodzicielskiej, a w przypadku rodzica o ograniczonej władzy rodzicielskiej – upewnienia się, że w ramach ograniczenia władzy rodzicielskiej nie odebrano rodzicowi prawa do decydowania o wyborze szkoły. Te same zasady stosować należy względem opiekunów prawnych dziecka, którzy winni okazać zaświadczenie o opiece jako dowód sprawowania nad dzieckiem władzy rodzicielskiej.
Pamiętać również należy o tym, że zapisania lub przepisania dziecka do innej szkoły nie mogą dokonywać babcie, ciocie i inne osoby niebędące rodzicami i opiekunami prawnymi, bowiem nie mają one prawa realizować władzy rodzicielskiej. Wyjątkiem jest działanie z umocowania rodziców, w ramach udzielonego przez nich pełnomocnictwa. W przypadku gdy prośba jest skierowana przez osobę inną niż rodzic lub opiekun prawny, pozytywne załatwienie sprawy winno być uzależnione od przedłożenia przez tę osobę pełnomocnictwa szczególnego − określającego wprost czynność, do której pełnomocnik został powołany, np. do przeniesienia dziecka z określonej szkoły do innej, z jednoznacznym określeniem, o jaką szkołę chodzi. Jeżeli pełnomocnictwo takie nie budzi wątpliwości, wówczas nie ma podstaw żądania od reprezentowanego rodzica dodatkowego oświadczenia, jeżeli jednak pełnomocnik nie reprezentuje obojga rodziców, wówczas nadal utrzymuje się konieczność uzyskania stanowiska drugiego z rodziców. W razie okazania pełnomocnictwa rodzajowego – do pewnego rodzaju czynności, np. „do reprezentacji w sprawach szkolnych dziecka”, z którego nie wynika wprost wola reprezentowanego rodzica, wniosek reprezentującego pełnomocnika można uwzględnić tylko wtedy, gdy udokumentuje na piśmie stanowisko reprezentowanego rodzica w kwestii, w której pełnomocnik zgłosił się z wnioskiem. Zachowanie formy pisemnej pełnomocnictwa i wszelkich oświadczeń jest zalecane dla celów dowodowych.
To dobro dziecka jest naczelną zasadą i przesłaniem Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W sytuacji gdy ujawnia się konflikt rodziców na tle uczęszczania dziecka do określonej szkoły, nauczyciel, dyrektor, pedagog, wychowawca powinni zachęcać do samodzielnego rozwiązania go przez rodziców.
Dobro dziecka
To dobro dziecka jest naczelną zasadą i przesłaniem Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W sytuacji gdy ujawnia się konflikt rodziców na tle uczęszczania dziecka do określonej szkoły, nauczyciel, dyrektor, pedagog, wychowawca powinni zachęcać do samodzielnego rozwiązania go przez rodziców, bowiem konflikt ten z pewnością będzie rzutował niekorzystnie na sytuację dziecka i wykonywanie przez niego obowiązku szkolnego. Należy polecać w tym względzie skorzystanie z pomocy pedagoga szkolnego, a także instytucji pozaszkolnych – poradni rodzinnych, pedagogicznych, mediatorów. Brak możliwości porozumienia się rodziców w żadnym wypadku nie uprawnia szkoły do ostatecznych rozstrzygnięć w przedmiocie zapisania czy też przeniesienia dziecka do określonej szkoły.
Zachęcając do polubownego rozwiązania konfliktu, szkoła powinna jednocześnie poinformować rodziców o prawie, a wręcz obowiązku oddania sprawy do rozstrzygnięcia sądu, jeżeli konflikt nie zostanie wyjaśniony. Jednocześnie szkoła powinna monitorować sytuację dziecka, jeżeli bowiem konflikt rodziców doprowadzi do niemożności realizacji przez dziecko obowiązku szkolnego lub w inny sposób naruszy jego dobro, szkoła winna zawiadomić sąd, czego rodzice także winni być świadomi. Szkoła skierować może bowiem do sądu wniosek o wydanie zarządzeń opiekuńczych w trybie art. 109 k.r.o. W myśl powyższego:
„Sąd opiekuńczy może w szczególności:
- zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
- określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
- skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
- zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych w zakresie niezbędnych szkoleń określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej”.
Powyższe zarządzenia są jedynie przykładowe i nie wyczerpują wszelkich dostępnych środków. Poprzez ich zastosowanie sąd ogranicza częściowo władzę rodzicielską rodziców w zakresie, w jakim dopuszcza się ingerencji, i normuje jeden z aspektów władzy rodzicielskiej, który został przez rodziców zaniedbany. Uświadomienie rodziców w tej kwestii winno stanowić dostateczną motywację do samodzielnego wypracowania porozumienia, ewentualnie we własnym zakresie uzyskania zgody sądu na zapisanie dziecka do szkoły.
W trakcie trwania sprawy sądowej szkoła również powinna się powstrzymać od rozstrzygnięć o sytuacji dziecka w zakresie uczęszczania do określonej szkoły. W razie konfliktu obowiązek zapisania dziecka do szkoły powstaje bowiem dopiero z chwilą przedłożenia przez rodziców prawomocnego postanowienia sądu rozstrzygającego o powyższym lub postanowienia zabezpieczającego – wydanego w toku procesu i ustalającego tymczasowo, na czas trwania postępowania, gdzie dziecko winno chodzić do szkoły.
Podkreślenia wymaga też, iż prawa do decydowania o wyborze szkoły nie należy przypisywać temu z rodziców, przy którym ustalono miejsce pobytu dziecka. Częstym błędem jest bowiem twierdzenie, że o dziecku decyduje ten rodzic, który sprawuje bezpośrednią pieczę nad dzieckiem, u którego dziecko zamieszkuje na mocy postanowienia sądu. Powyższe rozumowanie nie jest prawidłowe. Miejsce pobytu dziecka przy jednym z rodziców jest kwestią odrębną od prawa decydowania o istotnych sprawach dziecka. Zarówno miejsce pobytu dziecka, jak i kwestia wyboru szkoły jest tylko jednym z aspektów wykonywania władzy rodzicielskiej, przykładem istotnej sprawy dziecka, o której w razie konfliktu rodziców decyduje sąd. Rozstrzygnięcie w jednej z tych spraw nie rzutuje w żaden sposób na wykonywanie innych uprawnień rodzica wynikających z władzy rodzicielskiej, które wymagają osobnego rozstrzygnięcia sądu. Stąd też niedopuszczalne jest dokonywanie zapisu dziecka do szkoły jedynie na podstawie wykazania przez rodzica, że na mocy decyzji sądu ustalono miejsce pobytu dziecka przy nim.
