Praca z uczniem szczególnie zdolnym

Zdolności można zdefiniować jako różnice indywidualne, które sprawiają, że przy jednakowej motywacji i uprzednim przygotowaniu poszczególni ludzie osiągają w porównywalnych warunkach zewnętrznych niejednakowe rezultaty w uczeniu się i działaniu. Pojęcie zdolności w praktyce bardzo często utożsamiane jest z terminem uzdolnienie lub talent. Psychologia rozróżnia te pojęcia i mówi o:

• zdolnościach ogólnych – odnoszących się do właściwości intelektualnych człowieka (ogólnych funkcji myślenia, rozwoju, wnioskowania, analizowania, rozumienia, organizowania uczenia się i rozwiązywania problemów), określanych jako inteligencja,
• zdolnościach kierunkowych – zwanych też zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami (np. uzdolnienie matematyczne, artystyczne, językowe itd.),
• zdolnościach twórczych – przejawiających się w umiejętności tworzenia rzeczy nowych, umiejętności znajdowania wielu różnych i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.

Uczniowie uzdolnieni to tacy, którzy przejawiają możliwości zaawansowanych dokonań w dziedzinie umysłowej, twórczej, artystycznej, w zakresie zdolności przywódczych oraz w poszczególnych przedmiotach nauczania. Najwyższy stopień rozwoju uzdolnień określa się mianem talentu. Dzieci zdolne charakteryzują się pewnymi specyficznymi dla całej grupy cechami. W wieku szkolnym obserwuje się u nich m.in. wysoką sprawność językową, dobrą pamięć, umiejętności wnioskowania, szybkie tempo procesów myślowych, oryginalność zadawanych pytań i wysuwanych sugestii, zainteresowania czytelnicze, umiejętność dostrzegania i rozwiązywania problemów. Poza osiągnięciami intelektualnymi, ucznia szczególnie zdolnego charakteryzuje szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, dociekliwość, szeroki wachlarz zainteresowań, niekiedy ukierunkowane uzdolnienia i pasje. Ma bogatą wyobraźnię, ciekawe pomysły. Często odczuwa potrzebę wyrażania swoich wrażeń, myśli i emocji w różnej formie, np. w muzyce, tańcu, plastyce, w słowie lub piśmie. Cechuje go niezależna postawa, broni swoich poglądów i pomysłów, ma poczucie humoru.
Uczniowie zdolni są dla szkoły wielką szansą i potencjałem, który – odpowiednio rozpoznany i wykorzystany – może w znaczący sposób przyczynić się do jej rozwoju. Dzięki ponadprzeciętnym możliwościom intelektualnym i twórczym tacy uczniowie mogą wzbogacać szkołę swoimi pomysłami, inicjatywami, niekonwencjonalnymi działaniami – zarówno podejmowanymi w samej szkole, jak i w środowisku. Dzięki tym uczniom po prostu więcej i ciekawiej dzieje się w szkole. Ich postawa może stać się inspiracją dla innych, którzy – wciągnięci w te działania – mogą dostrzec i rozwijać własny potencjał, „zarażać się” od zdolniejszych kolegów. Takie sytuacje pobudzają też nauczycieli do szukania rozmaitych form i metod pracy z uczniami szczególnie zdolnymi. Jest to wyzwanie metodyczne i merytoryczne, mobilizuje do poszukiwań i rozwoju. Dla kadry nauczycielskiej jest to też wyzwanie organizacyjne, bo wymaga pracy zespołowej, współdziałania, podejmowania różnych wspólnych inicjatyw.

Jak powinna przebiegać praca z wyróżniającym się uczniem?

Podczas pracy z uczniami zdolnymi ważne jest, aby od samego początku uczyć ich odpowiedzialności za własny rozwój oraz planowania i organizacji pracy. Warto pamiętać o tym, że uczeń zdolny zdobywa wiedzę w szybszym tempie niż pozostali, może także nauczyć się więcej i pracować na wyższym poziomie. Niezwykle ważne jest, aby poprzez dobór właściwych metod, treści i form pracy dostosować sposób nauczania do indywidualnych preferencji uczniów.

Podstawa programowa jest wyznacznikiem celów i treści programów kształcenia dla poszczególnych poziomów edukacyjnych, a także w zakresie poszczególnych przedmiotów. Uczeń szczególnie uzdolniony realizuje ogół zadań wynikających z podstawy programowej. Treści nauczania mogą i powinny być rozszerzone o zagadnienia znajdujące się w kręgu zainteresowania ucznia. Warto dobierać zagadnienia tak, aby łączyły w sobie wiedzę z wielu przedmiotów, czyniąc ją bardziej ciekawą i spójną. Treści nauczania należy wzbogacić o zagadnienia z zakresu psychologii uczenia się, treningi twórczości, treningi radzenia sobie ze stresem.
Główne metody, które warto stosować w pracy z uczniem szczególnie zdolnym:

• Metody aktywizujące, zachęcające do dostrzegania i rozwiązywania problemów i podejmowania własnych działań samokształcących:
  • metody poszukujące: metoda problemowa i jej odmiany, problemy otwarte i zamknięte, problemy typu „odkryć” i „wynaleźć”, problemy intelektualne i społeczno-moralne oraz problemy teoretyczne i praktyczne;
  • metody heurystyczne, np. burza mózgów czy synektyka,
  • metody rozwijające myślenie konwergencyjne, uczące myślenia algorytmicznego, dyscypliny, dokładności i systematyczności,
  • techniki szybkiego uczenia, np. szybkiego czytania i mnemotechniki.
• Metody rozwijające umiejętności komunikacyjno-społeczne:
  • metody praktyczne, np. metoda projektów, metody zadaniowe, metody integracyjne i uczące współpracy,
  • gry dydaktyczne,
  • dyskusje uczące doboru trafnych argumentów oraz szacunku dla innych osób,
  • trening twórczości integrujący w sobie wiele różnorodnych metod heurystycznych.
• Metody umożliwiające ekspresję ucznia w wybranych przez siebie dziedzinach oraz gwarantujące poznanie i zrozumienie osób wybitnych i ich dokonań. Metody te kształtują system wartości, poczucie estetyki oraz umożliwiają znalezienie inspiracji i mistrzów:
  • metody waloryzacyjne, zarówno ekspresyjne (np. inscenizacje, symulacje, drama, metody wykorzystujące środki plastyczne lub muzyczne itp.), jak i impresyjne, (np. udział w przedstawieniach, wystawach, spotkaniach z pisarzami, muzykami itp.).
• Metody ewaluacyjne, które pozwalają na dokonywanie samooceny podejmowanych i zrealizowanych zadań, konstruktywną ocenę działań innych osób oraz przyjmowanie oceny od innych osób, w szczególności rówieśników.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki uczeń zdolny może realizować indywidualny program lub tok nauki na każdym etapie edukacyjnym i w każdym typie szkoły. 
Uczeń realizujący indywidualny program nauki kształci się w zakresie jednego, kilku lub wszystkich obowiązujących zajęć edukacyjnych przewidzianych w szkolnym planie nauczania dla danej klasy, według programu dostosowanego do jego uzdolnień, zainteresowań i możliwości edukacyjnych. Nauczyciel opracowuje indywidualny program nauki, który uczeń ma realizować pod jego kierunkiem samodzielnie, lub akceptuje indywidualny program nauki opracowany poza szkołą. Program powinien wynikać z potrzeb, uzdolnień, zainteresowań i możliwości edukacyjnych ucznia, a jego celem nadrzędnym winno być wspieranie jego zdolności poprzez umożliwienie mu zdobywania poszerzonej i pogłębionej wiedzy z dziedziny, w której przejawia szczególne uzdolnienia.
Indywidualny tok nauki – to proces kształcenia ucznia według systemu innego niż udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, w zakresie jednego, kilku lub wszystkich obowiązujących zajęć edukacyjnych przewidzianych w szkolnym planie nauczania dla danej klasy. Uczeń realizujący indywidualny tok nauki może uczęszczać na wybrane zajęcia edukacyjne do danej klasy lub do klasy programowo wyższej, w tej lub innej szkole, na wybrane zajęcia edukacyjne w szkole wyższego stopnia albo realizować program w całości lub w części we własnym zakresie. Uczeń, który będzie realizował indywidualny tok nauki, będzie klasyfikowany na podstawie egzaminów klasyfikacyjnych, zgodnie z art. 115 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe. Indywidualny tok nauki uczeń może realizować według programu nauczania, który jest obowiązujący w danej szkole, lub według indywidualnego programu nauki przygotowanego dla danego ucznia. W związku z powyższym obydwie formy kształcenia mogą być realizowane łącznie lub oddzielnie.

Bez zaangażowania dyrektora, który czuwa nad wszystkim, co dzieje się w szkole, nie ma możliwości stworzenia sprawnie działającego systemu wspierania uzdolnień uczniów. Niezbędna jest tu wysoka kultura pracy i zarządzania, postawa proaktywna związana z poszukiwaniem nowych możliwości rozwoju samej szkoły, jak i poszczególnych uczniów. To podstawowy czynnik, który decyduje o sukcesie szkół mających osiągnięcia w pracy z uczniami zdolnymi. Dyrektor powinien podjąć aktywność na różnych polach:

• analizy aktów prawnych w zakresie pracy z uczniem zdolnym,
• przystosowania szkoły do potrzeb uczniów zdolnych,
• kontaktów z instytucjami zewnętrznymi,
• pozyskiwania środków finansowych,
• zapewnienia dodatkowych zajęć,
• stworzenia nauczycielowi możliwości pogłębiania swojej wiedzy,
• wspierania i motywowania nauczycieli w pracy z uczniem zdolnym,
• nadzorowania pracy całego systemu wsparcia, pracy zespołów itp.,
• promowania osiągnięć uczniów,
• promowania nauczycieli pracujących z uczniem zdolnym.

Proaktywna postawa dyrektora wiąże się ze świadomym (menedżerskim) stylem zarządzania. W takim podejściu uczniowie są utożsamiani z klientami, a efekty działania szkoły można oceniać po tym, jak radzą sobie jej absolwenci w dalszym procesie edukacji/funkcjonowania na rynku pracy. Jest to możliwe do osiągnięcia dzięki wewnętrznej motywacji dyrektora do ciężkiej pracy. Dyrektor szkoły powinien szczególnie zadbać o wyposażenie pracowni przedmiotowych wykorzystywanych przez uczniów zdolnych, stworzyć warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtować aktywność społeczną i umiejętność spędzania wolnego czasu. 
Aby szkolny system wspierania uzdolnień uczniów działał sprawnie, potrzebne jest jego zewnętrzne wzmocnienie. Współpraca podmiotów wewnątrz szkoły musi być wzbogacona przez instytucje, organizacje, które swoim potencjałem merytorycznym, organizacyjnym i ekonomicznym poszerzą możliwości rozwoju uczniów. Partnerami szkoły w pracy z uczniem zdolnym powinny być: jednostki samorządu terytorialnego, kuratoria oświaty, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki doskonalenia nauczycieli, placówki wychowania pozaszkolnego, instytucje kultury, kluby sportowe, wyższe uczelnie, placówki naukowe i badawcze, organizacje pozarządowe, firmy, media itp. Dzięki takiemu partnerstwu przed uczniami otworzą się nowe szanse. Partnerzy posłużą merytorycznym, specjalistycznym oraz finansowym wsparciem, zapewnią ciekawe zajęcia, projekty edukacyjne, bazę i środki dydaktyczne, kontakt z ekspertami, konkursy i turnieje, pomogą też w promowaniu sukcesów uczniów zdolnych.

Bibliografia:

1. Jabłonowska M., Łukasiewicz-Wieleba J., Model pracy z uczniem szczególnie uzdolnionym, w: Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Materiały szkoleniowe Część II, MEN, Warszawa 2010.
2. Szada-Borzyszkowska J., Sytuacja dziecka zdolnego w szkole, w: Wróblewska M. (red.), Kształcenie i promowanie uczniów zdolnych, Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, Białystok 2008.
3. Fechner-Sędzicka I., Model pracy z uczniem zdolnym w szkole podstawowej. Jak praktycznie i systemowo zorganizować edukację uczniów zdolnych na poziomie szkoły podstawowej? ORE, Warszawa 2013.
4. Limont W., Cieślikowska J., Jastrzębska D. (red.), Zdolni w szkole, czyli o zagrożeniach i możliwościach rozwojowych uczniów zdolnych. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, ORE, Warszawa 2012.
5. Rozporządzenie MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki (Dz. U. z 2017 r., poz. 1569).