Pourlopowe badania lekarskie

Trzeba zacząć od kwestii podstawowych. Badania lekarskie stanowią z jednej strony obowiązek pracownika, z drugiej − pracodawcy. Jak wynika z treści art. 211 pkt 5 Kodeksu pracy, jednym z podstawowych obowiązków pracownika jest poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim, a także stosowanie się do wskazań lekarskich. Wobec powyższego można przyjąć, że odmawiając poddania się badaniom, pracownik narusza podstawowe obowiązki pracownicze, co może stanowić nawet podstawę rozwiązania z nim umowy o pracę bez wypowiedzenia w trybie art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy. W tej sprawie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 maja 2000 r. (sygn. akt I PKN 642/99). Stwierdził w nim, iż: zawinione (z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa) niewykonanie przez pracownika zgodnego z prawem polecenia poddania się kontrolnym badaniom lekarskim, jako naruszające obowiązek wykonania polecenia dotyczącego pracy (art. 100 i art. 211 pkt 5 Kodeksu pracy), może stanowić podstawę niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 Kodeksu pracy.

Z drugiej strony, na pracodawcy ciąży obowiązek niedopuszczenia do pracy podwładnego bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do wykonywania obowiązków na zajmowanym stanowisku, co z kolei wynika z treści art. 229 
§ 4 Kodeksu pracy. W sytuacji gdy pracownik odmawia poddania się badaniom, pracodawca nie może dopuścić go do pracy. W takim przypadku za czas niewykonywania obowiązków z powodu niepoddania się przez pracownika badaniom lekarskim nie przysługuje mu wynagrodzenie. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 
23 września 2004 r., sygn. akt I PK 541/03. 

Zwolnienie lekarskie

Zgodnie z treścią art. 229 § 2 Kodeksu pracy: „Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku”. 

Z kolei w art. 165 Kodeksu pracy ustawodawca przewidział obligatoryjne przesunięcie terminu urlopu wypoczynkowego w przypadkach, gdy urlop ten nie może zostać wykorzystany zgodnie z jego celami w związku z wystąpieniem przyczyn usprawiedliwiających nieobecność pracownika w pracy. Okoliczności te uniemożliwiają lub utrudniają wypoczynek pracownika i regenerację sił. 

Jeżeli więc pracownik nie może rozpocząć urlopu w ustalonym terminie z przyczyn usprawiedliwiających nieobecność w pracy, a w szczególności z powodu: 

• czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby,
• odosobnienia w związku z chorobą zakaźną,
• powołania na ćwiczenia wojskowe albo na przeszkolenie wojskowe na czas do 3 miesięcy,
• urlopu macierzyńskiego,pracodawca jest obowiązany przesunąć urlop na termin późniejszy.

Zgodnie z art. 165 Kodeksu pracy niezdolność pracownika do pracy stanowi przeszkodę w udzieleniu mu urlopu wypoczynkowego. 

Podkreślenia wymaga fakt, że dotychczas w praktyce ukształtowało się przekonanie, że pracownik stawiający się do pracy po długotrwałej nieobecności spowodowanej chorobą w celu skorzystania z urlopu wypoczynkowego (bezpośrednio po powrocie) powinien najpierw odbyć kontrolne badania lekarskie w celu wykazania zdolności do pracy. Podstawą takiego przekonania była regulacja zawarta w art. 229 § 2 zd. 2 i § 4 Kodeksu pracy. Skoro urlop wypoczynkowy jest formą zwolnienia od pracy, nie może być udzielony osobie niezdolnej do jej świadczenia z powodu choroby. Przyjmowano zatem, że przed udaniem się na urlop w opisywanej sytuacji pracownik powinien odbyć badania kontrolne w celu potwierdzenia zdolności do pracy. 

Dotychczas ukształtowany w orzecznictwie pogląd został jednak całkowicie zmieniony za sprawą wydanego przez Sąd Najwyższy wyroku z dnia 20 marca 2008 r. (sygn. akt. II PK 214/07), w którym SN uznał: nie jest sprzeczne z przepisami prawa pracy (tj. art. 165 § 1 i art. 229 § 2 Kodeksu pracy)
rozpoczęcie zaplanowanego urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po ustaniu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą pracownika, która trwała dłużej niż 30 dni. Rozstrzygając tę sprawę, Sąd Najwyższy wyraźnie zwrócił uwagę na to, że w przypadku gdy pracownik rozpoczyna urlop po ustaniu czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby, nie zachodzi określona w art. 165 pkt 1 Kodeksu pracy sytuacja zobowiązująca pracodawcę do przesunięcia urlopu na termin późniejszy. Pracownik rozpoczyna bowiem w takiej sytuacji urlop już po ustaniu niezdolności do pracy, a zatem w warunkach braku negatywnej przesłanki udzielenia urlopu. Dodatkową okolicznością wyłączającą zasadność odmowy udzielenia pracownikowi urlopu wypoczynkowego w takich okolicznościach jest fakt zbiegania się w czasie zakończenia niezdolności do pracy oraz terminu uprzednio już zaplanowanego urlopu. Ponadto w uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy podkreślił, że kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Tymczasem urlop wypoczynkowy polega na czasowym niewykonywaniu pracy na dotychczasowym stanowisku. Stąd też niezasadnym jest twierdzenie, że niezbędnym warunkiem rozpoczęcia urlopu w opisywanej sytuacji jest przeprowadzenie kontrolnych badań lekarskich. Badania te są niezbędne przed dopuszczeniem do wykonywania pracy, natomiast nieprzeprowadzenie ich przed urlopem nie pozostaje w sprzeczności z istotą urlopu wypoczynkowego. Aby spełniać warunki i cele urlopu wypoczynkowego, nie jest wymagane wykazanie zdolności do kontynuowania wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Potrzeba sprawdzenia tej zdolności zaktualizuje się dopiero w momencie stawienia się pracownika do pracy celem jej świadczenia, a zatem już po zakończonym urlopie wypoczynkowym. Wtedy to właśnie pracownik będzie zobowiązany poddać się wspomnianym badaniom. 

Analizując przedmiotowe zagadnienie, warto również podkreślić fakt, iż obowiązek pracodawcy skierowania pracownika na badania kontrolne przed ponownym podjęciem pracy na dotychczasowym stanowisku wiąże się niewątpliwie z kwestią bezpieczeństwa i higieny pracy. Dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy po długiej chorobie bez potwierdzenia zachowania zdolności do pracy byłoby obciążone ryzykiem z punktu widzenia bezpiecznego wykonywania pracy. Odnosi się to zatem do sytuacji, w której po okresie choroby pracownik ma faktycznie świadczyć pracę. W takich przypadkach dopuszczenie do pracy powinno poprzedzić badanie lekarskie. Natomiast w sytuacji gdy bezpośrednio po zakończeniu zwolnienia chorobowego pracownik rozpoczyna urlop wypoczynkowy, o żadnym zagrożeniu dla bezpieczeństwa pracy nie może być mowy, o czym w treści uzasadnienia do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2011 r. (sygn. akt II PK 240/10). 

Podsumowując, w odniesieniu do powyższego stwierdzić należy, że choć w obecnych przepisach prawa pracy nie ma regulacji wprost ustanawiającej brak obowiązku przeprowadzania badań kontrolnych przed udzieleniem pracownikowi urlopu wypoczynkowego przypadającego bezpośrednio po zakończeniu okresu jego przebywania na zwolnieniu lekarskim dłuższym niż 30 dni, to wymaganie od pracownika uprzedniego wykazania zdolności do pracy jest w świetle aktualnego orzecznictwa sądowego nieprawidłowe. Nierzadko zdarza się w praktyce, że pracodawca zgadza się na wykorzystanie urlopu wypoczynkowego w powyższych okolicznościach, ale pod warunkiem uprzedniego wykazania się przez pracownika zdolnością do pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku pracy. Stanowczo należy podkreślić, że takie działanie pracodawcy jest niewłaściwe.

Urlop macierzyński, rodzicielski

Jak wynika z treści art. 163 § 3
Kodeksu pracy, na wniosek pracownicy pracodawca zobowiązany jest udzielić jej urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego. Czy zatem przed skorzystaniem z urlopu pracownik powinien wykonać kontrolne badania lekarskie, jeśli przed urlopem macierzyńskim długotrwale chorował? I w tej sytuacji należy odnieść się do uwag poczynionych wyżej. Pracownik nie ma takiego obowiązku, a pracodawca nie może uzależniać udzielenia urlopu wypoczynkowego w warunkach opisanych treścią art. 163 § 3 Kodeksu pracy od uprzedniego przeprowadzenia przezeń badań lekarskich. Przypomnijmy raz jeszcze, że badaniom kontrolnym pracownik podlega w przypadku niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, trwającej dłużej niż 30 dni. A zatem gdy pracownica była w ciąży, jednak w okresie poprzedzającym udzielenie jej urlopu macierzyńskiego (rodzicielskiego) nie była niezdolna do pracy z powodu choroby, to po powrocie do pracy po tym urlopie (jak również udzielonym jej bezpośrednio po nim urlopie wypoczynkowym) nie musi przechodzić badań kontrolnych. Choć urlop macierzyński trwa dłużej niż 30 dni, to jest to stan fizjologiczny, a nie choroba, dlatego po powrocie po nim do pracy nie trzeba wykonywać badań kontrolnych. Inaczej będzie, gdy przed udzieleniem urlopu macierzyńskiego (rodzicielskiego) pracownica przebywała na zwolnieniu lekarskim z powodu ciąży i okres ten był dłuższy niż 30 dni. Fakt ten spowoduje konieczność poddania się badaniom kontrolnym, gdy tylko pracownica powróci do pracy. 

Jak wiadomo, pracownik w czasie zatrudnienia podlega badaniom okresowym, o ile upłynął już termin ważności poprzednio wykonanych badań. Dlatego − w odniesieniu do powyższego − nieco inaczej może wyglądać sprawa z badaniami okresowymi. Jeżeli bowiem okaże się, że termin tego rodzaju badań pracownicy upłynął w czasie, gdy przebywała ona na urlopie macierzyńskim (rodzicielskim) a później ewentualnie wypoczynkowym, to po powrocie do pracy po tym urlopie należy skierować ją na te badania. Pracodawca nie może bowiem dopuścić do pracy pracownika, który nie posiada aktualnego orzeczenia lekarskiego o zdolności do pracy na danym stanowisku.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 2014 r., poz. 1502 z późn. zm.).