Dylematy związane z ocenianiem wewnątrzszkolnym i przedmiotowym

Zapraszamy również do przeczytania innego artykułu: Metody pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym

Ocenianie w szkole

Ocenianie szkolne zakłada wielostronność metod i technik w kierowaniu pracą uczniów, a także (co szczególnie istotne) współdziałanie między nauczycielami, uczniami i rodzicami w realizacji osiągnięć edukacyjnych oraz w wymianie informacji o wynikach uczenia się i nauczania. Tego rodzaju współdziałanie jest tak bardzo ważne w nauczaniu, gdyż pozwala nauczycielom na odstąpienie od stosowania jednostronnego stylu oceniania, przede wszystkim nastawionego na sam wynik (czyli typową ocenę). Same wyniki są bowiem krótkotrwałe i zamykają etapy współdziałania, czyli proces oceniania. To właśnie jakość procesu, jego solidność i spójność poszczególnych elementów stanowi o poznawczej, motywacyjnej i wychowawczej wartości wyniku. Jakość procesu oceniania jest miarą tego, czego nauczyli się nie tylko uczniowie, lecz także sami nauczyciele. Nauczyciele zorientowani na proces nauczania starannie ten proces planują i modyfikują, dążąc do optymalizacji, dzięki czemu zbliżają się do docelowego obiektywizmu oceniania. Jak go osiągnąć? Nie da się odpowiedzieć na to pytanie bez spójnego powiązania oceniania z zadaniami zapisanymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego oraz samą filozofią oceniania. 

Ocenianie uczniów - wartość

W procesie oceniania szkolnego zbierana jest cała wiedza o uczniach po to, aby trafniej rozpoznać i opisać ich osiągnięcia – i to nie tylko te ograniczone do dziedziny poznawczej. W taką filozofię oceniania wpisane jest odejście od „materializowania” wyników nauczania i tzw. rozkładów nauczania, istotne ograniczenie oceniania „braków i błędów”, i subiektywizmu, czyli tzw. oceniania personalnego. Nowe, wynikające z ogólnych założeń reformy systemu edukacyjnego, zasady oceniania wewnątrzszkolnego kładą szczególny nacisk na ocenianie pojmowane właśnie jako nieustający proces zbierania, interpretowania informacji w celu wartościowania decyzji podejmowanych w trakcie realizacji treści nauczania.

Tak pojmowane ocenianie jest nie tylko złożonym działaniem edukacyjnym, lecz także wyróżnikiem całego jednolitego systemu kształcenia. Ocenianie nie sprowadza się więc tylko do orzekania i informowania, lecz także do projektowania kolejnych działań mających na celu rozwój każdego ucznia. Gdy osiągnięcia uczniów są zgodne z naszymi założeniami, a efekty ich pracy okazują się większe od naszych oczekiwań, np. w przypadku uczniów będących laureatami konkursów i olimpiad wydaje się to oczywiste. Efektywność pracy nauczyciela jest przecież mierzona efektywnością dokonań jego uczniów. Jednak ocenianie bardzo słabego ucznia, który potrzebuje więcej czasu na to, aby osiągnąć „małe sukcesy”, również musi stanowić odniesienie do ustalonych przez nauczyciela wymagań edukacyjnych oraz osiągnięć wskazanych w podstawie programowej, ale zamykających dany etap edukacyjny, a nie klasę!

To, co wydaje się ważnym założeniem filozofii oceniania, odnosi się do indywidualnego ustalenia tempa pracy w realizacji opracowanego przez nauczyciela programu nauczania. To nauczyciel decyduje o tym, jak ma doprowadzić ucznia w kolejnej klasie do założonych osiągnięć danego etapu edukacyjnego. Filozofia oceniania zakłada nie tylko posługiwanie się przez nauczycieli wiedzą przedmiotową, znajomością psychologii dziecka i motywacji działań, lecz także pogłębianie wiedzy z teorii oceniania dydaktycznego, umiejętności komunikacyjnych czy też pracy w grupie.

Jest jeszcze jeden istotny element, a mianowicie ocena sama w sobie. Otóż w swojej istocie ocena stanowi informację o efekcie (wyniku) kształcenia wraz ze sposobem zakomunikowania tej informacji samemu uczniowi, czyli niezbędnym komentarzem do niej. Komentarz taki dotyczy zarówno warunków uczenia się, sposobu uzyskiwania informacji o wyniku, jego poprawnej interpretacji, jak i sposobu wykorzystania tej informacji w toku dalszego uczenia się. Bardzo istotną cechą samej oceny jest jej kryterialność, czyli stwierdzenie rodzaju ocenianej umiejętności. Ocena ma ścisły związek z poziomem wymagań. Pojęcia „oceny” używa się w znaczeniu procesu oceniania lub jego rezultatu. Ocena jest więc efektem uprzedniego sprawdzenia i podsumowania wiedzy, osiągnięć i braków z określonego przedmiotu szkolnego – jest wartościowaniem tych efektów w postaci stopni występujących w skalach ocen oraz wyrazem opinii nauczyciela o wynikach pracy ucznia. 

Jednolity system oceniania szkolnego

Ze względu na to, że ocenianie szkolne ma tak ogromne znaczenie w całym procesie edukacyjnym dzięki swojej kryterialności i nieodzownej porównywalności, musi być ono realizowane na jednakowych we wszystkich szkołach w kraju zasadach. W związku z tym w Polsce ustalono jednolity system oceniania szkolnego, określony w ustawie o systemie oświaty. Na jego podstawie określono również jednakowe zasady oceniania – wskazane w odpowiednim rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej. Dlatego też nie funkcjonuje już „szkolny system oceniania” ani „przedmiotowy system oceniania”, nie ma już też „szkolnych zasad oceniania”. Szkolne reguły opracowywane są dopiero w ramach oceniania wewnątrzszkolnego, a nie systemu wewnątrzszkolnego. 
Reguły te podzielone są na dwie grupy: 

• ocenianie wewnątrzszkolne – obejmujące wszystkich nauczycieli pracujących w danej szkole,
• ocenianie przedmiotowe – stanowiące uzupełnienie oceniania wewnątrzszkolnego, dostosowane do konkretnego przedmiotu, rodzaju zajęć i samego nauczyciela. 

Ocenianie w szkole - akty prawne

Należy jednak pamiętać, że szkolne reguły nie mogą być sprzeczne z tymi ogólnie obowiązującymi, opisanymi w systemie oceniania i zasadach oceniania. Z tego też względu należy dokładnie analizować aktualnie obowiązujące regulacje prawne dotyczące oceniania. Jest to bardzo istotne, gdyż w związku ze zmianami w organizacji pracy szkół i placówek oświatowych wynikających z ograniczeń spowodowanych epidemią COVID-19 reguły oceniania również należało odpowiednio dostosować do aktualnej rzeczywistości szkolnej. 
 

Wewnątrzszkolny system oceniania

W swojej istocie ocenianie osiągnięć ucznia polega na rozpoznaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań i efektów kształcenia wynikających z podstawy programowej i realizowanych w szkole programów nauczania. Sam proces oceniania w szkole opiera się głównie na wewnątrzszkolnym ocenianiu, które określa dla wszystkich uczniów danej szkoły jednolite wymagania edukacyjne i jednolite zasady oceniania w obrębie danej szkoły. 

Ocenianie wewnątrzszkolne pełni funkcję: 

• wspierającą – wymagającą od nauczyciela oceniania osiągnięć uczniów, a nie braków, pozostawienia uczniowi swobody na samokształcenie, indywidualizacji potrzeb edukacyjnych ucznia, uwzględniania osobistych zainteresowań ucznia oraz określania jednolitych zasad i kryteriów oceniania;
• diagnostyczną – wymagającą od nauczyciela stwarzania sytuacji, dzięki którym można otrzymać różnorodne informacje dotyczące osiągnięć ucznia, określania aktualnego poziomu osiągnięć i postępów ucznia w nauce w celu wskazywania jego mocnych i słabych stron oraz pomocy w formułowaniu indywidualnego planu rozwoju ucznia;
• afirmacyjną – polegającą na tym, że nauczyciel doceniający osiągnięcia ucznia stwarza mu tym samym okazję do wzmocnienia poczucia własnej wartości; 
• kształtującą – która wymaga od nauczyciela doskonalenia metod pracy, samokształcenia, weryfikowania programów nauczania, podręczników szkolnych i pomocy dydaktycznych;
• informacyjną – wymagającą od nauczyciela bieżącego informowania uczniów o osiągnięciach i postępach w nauce; polegającą na tym, że nauczyciel dostarcza uczniowi informacji zwrotnych umożliwiających mu dokonanie samooceny własnych kompetencji i samokontroli własnego działania;
• motywacyjną – polegającą na tym, że nauczyciel oceniający dotychczasowe osiągnięcia ucznia mobilizuje go do dalszych wysiłków i właściwie je ukierunkowuje. 

Zadaniem każdego nauczyciela jest spełnianie wszystkich tych funkcji w praktyce oceniania szkolnego. Aby jednak ocena szkolna spełniała swoją funkcję, niezbędny jest właściwy komentarz do niej – tak słowny, jak i pisemny. Każdy wynik osiągnięty przez ucznia bezwzględnie musi być opatrzony starannie przemyślanym komentarzem. Jeśli nauczyciel nie przekaże uczniowi, dokładnie i w zrozumiały sposób, co kryje się pod określoną cyfrą oraz jakie uczeń powinien wykonać zadania (działania), żeby podnieść poziom swoich umiejętności i wiedzy, nigdy nie osiągnie zamierzonych celów, którym służyć ma właśnie proces oceniania. Należy zatem stwierdzić, że bieżące ocenianie zajęć edukacyjnych ma na celu monitorowanie pracy ucznia oraz przekazywanie mu informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych pomagających w uczeniu się – powinno bowiem stanowić wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć. I w taki właśnie sposób powinno być obecnie formułowane uzasadnienie każdej oceny szkolnej. Inaczej mówiąc, ocenianie bieżące ma za zadanie przekazywanie bieżących informacji o poziomie osiągnięć edukacyjnych ucznia i jego zaangażowaniu w zdobywaniu nowych wiadomości i umiejętności oraz pokonywaniu trudności. 
 

Ocenianie uczniów - wyzwanie dla nauczycieli

Z powyższych zadań ogólnych wynikają konkretne zadania dla każdego nauczyciela – i to bez względu na nauczany przedmiot ani rodzaj prowadzonych zadań. 
 

Dla prawidłowego przebiegu procesu oceniania niezbędna jest odpowiednia informacja przekazana zarówno uczniom, jak i ich rodzicom. Dzięki niej nie będzie już dochodziło do nieporozumień ani niepotrzebnych konfliktów, a nawet skarg i oskarżeń. 
Dlatego właśnie na początku każdego roku szkolnego należy przekazać wyczerpujące informacje o: 

• wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych (semestralnych) ocen klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych, wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania,
• sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów, zarówno w formule pracy stacjonarnej, jak i w pracy zdalnej i hybrydowej,
• warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych (również w przypadku pracy stacjonarnej, jak i w warunkach ograniczonego funkcjonowania szkoły,
• warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania,
• warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania. 

Przekazanie powyższych informacji jest warunkiem sine qua non prawidłowego przebiegu oceniania wewnątrzszkolnego. Z tego też względu dyrektor szkoły w ramach nowego nadzoru pedagogicznego powinien dopilnować spełnienia tego warunku. 

Przedmiotowy system oceniania

Na zakończenie pozostała jeszcze jedna bardzo ważna kwestia, a mianowicie wyjaśnienie relacji i zależności zachodzących między ocenianiem wewnątrzszkolnym a ocenianiem przedmiotowym. Otóż ocenianie wewnątrzszkolne ma charakter ogólny i zdecydowanie nadrzędny nad ocenianiem przedmiotowym. Natomiast ocenianie przedmiotowe ma już charakter bardziej szczegółowy i zawsze musi wynikać z założeń opisanych w ocenianiu wewnątrzszkolnym. 

Oba dokumenty muszą być ze sobą spójne i jeden musi wynikać z drugiego. To właśnie w zapisach oceniania wewnątrzszkolnego muszą obecnie znaleźć się tzw. zapisy alternatywne odnoszące się do oceniania w warunkach pracy stacjonarnej, jak i w sytuacji przejścia szkoły na pracę zdalną wynikającą z częściowego ograniczenia jej funkcjonowania spowodowanego sytuacją epidemiczną. Ogólne zapisy oceniania wewnątrzszkolnego stanowią swoistą „bazę” możliwości, które nauczyciel może (ale nie musi) wykorzystać w ramach oceniania przedmiotowego. 
 

Przykład
W ocenianiu wewnątrzszkolnym powinien znaleźć się zapis o możliwości oceniania aktywności uczniów za pomocą np. plusów i minusów. Korzystając z tej możliwości, każdy nauczyciel może zdecydować, jak będzie ją wykorzystywał na swoim przedmiocie lub na prowadzonych zajęciach. Jeden stwierdzi, że na jego przedmiocie za pięć plusów z aktywności uczeń będzie otrzymywał ocenę bardzo dobrą. Inny nauczyciel uzna, że na jego przedmiocie już za trzy plusy będzie uczniowi przysługiwała taka 
ocena. 

W taki sposób należy postąpić z każdym elementem oceniania szkolnego. 

Podsumowując, należy stwierdzić, że ocenianie wewnątrzszkolne opisuje filozofię oceniania, do której muszą odnosić się konkretne regulacje przedmiotowe, dlatego te ostatnie ograniczają się w swojej treści i strukturze do tego, co jest swoiste w nauczaniu danego przedmiotu, i nie zawierają uregulowań ogólnych, tzw. ponadprzedmiotowych. 

Poniższe zestawienie ilustruje istotne różnice struktur jednego i drugiego oceniania1. 

Każde ocenianie przedmiotowe powinno w swojej strukturze zawierać takie elementy, jak:

• opis wiadomości i umiejętności, które uczeń nabywa w toku kształcenia,
• wymagania edukacyjne,
• kryteria oceniania obszarów podlegających sprawdzaniu,
• zasady określające sposoby informowania uczniów i rodziców o wynikach,
• prawa przysługujące uczniowi w procesie oceniania.

Szczególnie istotne są prawidłowo sformułowane wymagania edukacyjne, stanowiące podstawę sprawdzenia stopnia opanowania przez uczniów wiadomości i umiejętności. Niezwykle ważne jest także to, aby ocenianie w szkole funkcjonowało jak najlepiej – i dlatego ocenianiu nieustannie towarzyszyć musi pedagogiczna refleksja oraz świadomość celów, a wymagania edukacyjne powinny uwzględniać rzeczywisty poziom osiągnięć uczniów określony w wyniku diagnozy wstępnej i bieżącej informacji zwrotnej. Podczas prac nad formułowaniem reguł oceniania przedmiotowego, nauczyciel może kierować się wskazaniami zawartymi w tabeli 2.

To tylko sugestie dotyczące niektórych, wybranych dylematów oceniania wewnątrzszkolnego, które powinien mieć na względzie każdy nauczyciel, aby ocenianie w szkole przebiegało prawidłowo, transparentnie i bezkonfliktowo. Prawidłowa analiza zaprezentowanych dylematów i wnioski z niej wynikające pozwolą na właściwe zrozumienie tego bardzo trudnego zagadnienia edukacyjnego. 

Przypisy
Zob. J. Czarnotta-Mączyńska, Ocenianie sztuką zbierania informacji [w:] Poradnik nauczyciela 2009.

Podstawa prawna

• Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2021 r., poz. 1082) 
• Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 1327)
• Ustawa z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r., poz. 374)
• Ustawa z dnia 31 marca 2020 roku o zmianie niektórych ustaw w zakresie systemu ochrony zdrowia związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 567)
• Ustawa z dnia 31 marca 2020 roku o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2020 r., poz. 568)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 2020 roku w sprawie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 1389)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 2020 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 1394)
•  Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 września 2020 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie szczególnych rozwiązań w okresie czasowego ograniczenia funkcjonowania jednostek systemu oświaty w związku z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 (Dz. U. z 2020 r., poz. 1539)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 września 2021 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z 2021 r., poz. 1618)
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 roku w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych (Dz. U. z 2019 r., poz. 373)