Argumentem często wykorzystywanym przez rodziców jest brak stosownych zapisów, jakiejkolwiek wzmianki o zadaniach domowych w prawie oświatowym, a także zapis art. 31 ust. 2 Konstytucji RP, który mówi, że „nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”, jak również zapis art. 31 Konwencji o prawach dziecka, w którym jest mowa o prawie dziecka do wypoczynku i czasu wolnego.
Rodzice twierdzą, że dom nie jest filią szkoły i dysponowanie czasem dziecka poza placówką jest niezgodne z prawem, że dzieciom brakuje czasu na własne aktywności.
W sondzie przeprowadzonej w latach 2010–2014 przez instytut Badań Edukacyjnych aż 97% nauczycieli stwierdziło, że praca domowa jest bardzo ważnym elementem procesu edukacyjnego, ponieważ uczy systematyczności, odpowiedzialności, wpływa na utrwalenie wiedzy i zainteresowanie danym przedmiotem. Zdarza się, że praca domowa zadawana jest ze względu na zbyt małą ilość czasu na przerobienie materiału na lekcji. Nauczyciele uważają również, że ma ona pozytywny wpływ na rodziców, gdyż mogą w ten sposób mieć kontrolę nad tym, co robi dziecko.
Mimo że dyrektorzy szkół nie są bezpośrednio inicjatorami prac domowych, to warto przeanalizować kwestię i być może wprowadzić konstruktywne zmiany w tym obszarze. Co zatem mówią źródła niezależne, czyli badacze problemu?
Skuteczność zadań domowych
Analizując literaturę przedmiotu, można zauważyć, że istnieje niewiele pozytywnych efektów prac domowych, a skuteczność ich zadawania jest poddawana wątpliwości. Dlaczego i czy jest to związane z formą zadań domowych?
Po pierwsze – konflikty rodzinne. Zadając zadanie, nauczyciele decydują tym samym, w jaki sposób dziecko będzie spędzało czas wolny, zatem wchodzą w kompetencje rodziny. Rodzice czują się często zobowiązani i zamiast własnej aktywności lub wspólnie zaplanowanego rodzinnego czasu wybierają odrabianie pracy domowej. Jeśli zdarza się to od czasu do czasu, nie budzi zbyt wielkiego sprzeciwu, natomiast nagminne zmuszanie do tego typu działań może stać się przyczyną poważnych konfliktów rodzinnych oraz przykrych emocji dziecka, bowiem widząc niezadowolenie rodziców, dziecko jest narażone na przeżywanie stresu i frustracji.
Po drugie – brak czasu na rozwijanie pasji i zainteresowań. Trzeba zauważyć, że uczeń spędza w szkole liczbę godzin zbliżoną do pełnoetatowej pracy, a po powrocie ze szkoły musi realizować inne czynności z nią zawiązane, w efekcie czego nie starcza mu czasu na własne przyjemności związane z samorozwojem i odpoczynek przed kolejnym dniem szkolnym. Analizując sytuację w niektórych szkołach, można zauważyć tendencję do zwiększania liczby zadań na weekend, co również nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ ten czas dziecko powinno przeznaczyć na rodzinne aktywności, wycieczki, zajęcia rekreacyjne.
Po trzecie – negatywne oceny. Zdarza się, że uczeń, który wykonał pracę, otrzymuje negatywną ocenę, bo uzyskany wynik, efekt był nieprawidłowy (niezgodny z kluczem czy z kryteriami wymagań). Taka praktyka jest niedopuszczalna, ponieważ trud dziecka nie zostaje zauważony. W kwestii oceniania kontrowersje budzi również ocena niedostateczna za brak pracy domowej. Często uczeń, chcąc zyskać wolny czas lub ze strachu przed negatywną oceną, przepisuje zadanie od kolegów lub z największych zasobów edukacyjnych, czyli z internetu. Nie ulega wątpliwości, że w ten sposób dziecko uczy się oszukiwania, a nie systematyczności i obowiązkowości.
Po czwarte – niechęć do nauki. Dziecko uczy się w sposób naturalny i gdyby szkoła była urządzona zgodnie z potrzebami uczniów, to w większości traktowaliby oni naukę jako największą przyjemność, natomiast w sytuacji gdy uczeń jest przeciążony sprawami szkolnymi (dużą część dnia spędza w szkole, następnie odrabia zadania, czyta lektury, uczy się do sprawdzianów, testów, kartkówek), ponadto wciąż czuje się „sprawdzany”, wówczas jego poziom motywacji i zainteresowania uczeniem się znacznie spada.
A może to zmienić? Zanim jednak przystąpi się do zmiany, warto odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
- Czy w szkole obowiązują jakieś ogólne zasady dotyczące zadań domowych?
- Czy rodzice znają te zasady?
- Czy o zasadach są informowani uczniowie?
- Czy nauczyciele konsekwentnie przestrzegają tych zasad?
- Czy zadawane prace domowe mają dużą wartość poznawczą?
- Czy zadania domowe nie naruszają prawa do organizacji życia szkolnego, umożliwiają zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań uczniów?
Zmiana – to skomplikowany, wieloaspektowy i trudny we wdrażaniu proces. Konstrukcja zmiany, jej elementy i etapy posiadają bardzo istotną wagę. Jednak szczególnie ważne przy realizacji zmiany są warunki, w których będzie ona przebiegała. Dlatego tak ważne jest odpowiednie przygotowanie do zmiany. W wielu przypadkach oznacza ona rozwój, a więc jeśli obszar zadań domowych wymaga modyfikacji, usprawnień lub całkowitej rezygnacji na rzecz innych działań, trzeba dążyć realizacji tych planów.
Przygotowanie do wprowadzenia zmiany1
Bez wątpienia, zmiany powinny być procesem zamierzonym i zaplanowanym. Chaotyczne działanie w tej kwestii zapewne nie przyniesie pozytywnych rezultatów. B. Grouard i F. Meston formułują 10 podstawowych elementów przygotowania i przeprowadzenia zmian:
- określenie wizji zmian, rozumiane jako ustalenie celów zmian i głównych sposobów ich realizacji;
- pobudzanie do zmian, czyli tworzenie dynamiki zmian wśród pracowników, legalizacja wizji zmian i określenie kierunków doskonalenia;
- przyspieszanie procesu zmian, określanie struktury projektów i sposobów funkcjonowania zdolnych wspierać, ułatwiać i przyspieszać zmiany;
- pilotowanie zmian, rozumiane jako określanie i kierowanie działaniami zapewniającymi najlepszy przebieg procesu zmian;
- realizowanie zmian, czyli ich urzeczywistnienie, realizowanie wizji oraz generowanie zamierzonych wyników ekonomicznych i jakościowych;
- kształtowanie współuczestnictwa w procesie zmian, zapewnianie uczestnictwa wszystkich pracowników, których zmiany dotyczą, dzięki czemu osiąga się wzbogacenie wizji i ułatwienie jej realizacji;
- kierowanie aspektami emocjonalnymi zmian;
- pokonywanie oporów i blokad spowodowanych zmianami;
- kierowanie zmianami w podziale i sposobach sprawowania władzy, co oznacza reorientację stosunków w procesie sprawowania władzy w celu zapewnienia jej spójności z wizją i uczestnictwa w procesie zmian;
- kształtowanie nowych kompetencji i postaw pracowników; wprowadza się tu zarówno kształcenie techniczne, jak i w zakresie stosunków międzyludzkich, co umożliwia stworzenie pracownikom możliwie najlepszych warunków uczestnictwa w procesie zmian.
Zaangażuj rodziców
Rodzice są partnerami szkoły oraz decydentami w sprawach swoich dzieci, więc tak ich trzeba traktować. Omów na pierwszym zebraniu z rodzicami kwestię zadań domowych, zapytaj rodziców, jakie mają oczekiwania, potrzeby, preferencje w tym obszarze. Następnie wspólnie ustalcie plan działania. Działanie niezgodnie z wolą rodziców powoduje, że czują się oni pomijani w procesie edukacyjnym, dlatego warto zaangażować ich w większość spraw, nawet, a przede wszystkim w te budzące kontrowersje.
Zapytaj o zdanie uczniów
Takie działanie sprawi, że uczniowie poczują się bardziej odpowiedzialni za proces uczenia się, ponieważ będą mogli zabrać głos w jakże ważnej dla nich sprawie. Ponadto podmiotowe traktowanie ucznia zawsze pozytywnie wpływa na relacje z nauczycielem.
Praca domowa musi być rzetelnie zaplanowana
Jeśli te wszystkie etapy i zebrane opinie utwierdzą nas w przeświadczeniu, że zadania domowe są czynnością mającą sens i służącą rozwojowi ucznia, to warto pomyśleć nad zmianą formuły zadań.
Niezwykle atrakcyjna oraz przynosząca ogromne efekty w postaci walorów edukacyjnych jest praca metodą interdyscyplinarnych projektów. Należy wspólnie z innymi nauczycielami opracować kilka zadań – projektów z różnych dziedzin, przedmiotów, które uczniowie będą realizowali w trakcie roku szkolnego.
Praca metodą projektu przebiega w ośmiu fazach2.
| Etap | Charakterystyka |
| Faza 1 | Zainicjowanie projektu: 1) wyjaśnienie istoty projektu – cel projektu; 2) określenie tematu projektu; 3) podanie ramowego harmonogramu: • rozpoczęcie projektu, • wykonanie opisu projektu i planu pracy, • spisanie kontraktu • wykonanie projektu, • prezentacja projektu |
| Faza 2 | Podział na grupy. Metoda projektów wykonywana jest najczęściej w niewielkich grupach 3–4-osobowych (może też być wykonywana indywidualnie). Najlepiej byłoby, aby uczestnicy dobrali się sami w grupy, zapewni to właściwą współpracę przy realizacji projektu |
| Faza 3 | Rozważenie propozycji tematów. Uczestnicy po wstępnym zapoznaniu z własnym tematem projektu dokonują opisu projektu, w którym zamieszczają: • szczegółowy temat projektu, • cele projektu, • przewidywaną formę realizacji (model, odczyt, wystawa, film, audycja, inscenizacja, opracowanie folderu, broszury itp.), • plan pracy grupy |
| Faza 4 | Przydział tematów projektu, spisanie kontraktu. Aby przybliżyć realizację projektu do warunków realizacji projektów rzeczywistych, należy dokonać przydziału pracy na piśmie, w postaci tzw. kontraktu. Kontrakt stanowi pisemne zobowiązanie uczestników do realizacji projektu zgodnie z założonym harmonogramem. Każdy kontrakt powinien zawierać następujące elementy: • temat projektu, jego cele, • forma wykonania projektu (rozwiązania problemu), • zadania dla poszczególnych członków grupy, • źródła, które powinni wykorzystać, • termin prezentacji, • elementy raportu (sprawozdania z wykonania projektu), • możliwe sposoby prezentacji projektu i jej czas, • kryteria oceny projektu |
| Faza 5 | Realizacja projektu. Należy stworzyć uczestnikom odpowiednie warunki do realizacji projektu. Końcowym efektem projektu powinien być: • raport (sprawozdanie z projektu), • konkretny wytwór (wystawa, plakat, komplet fotografii, model, film, broszura itp.), • prezentacja projektu na forum, • dyskusja, podczas której uczestnicy niewykonujący projektu mogą zadawać pytania w celu wyjaśnienia wątpliwości |
| Faza 6 | Prezentacja projektu. Prezentacja projektu powinna się odbyć na forum społeczności, w której przebywają uczestnicy lub na specjalnie w tym celu zorganizowanym spotkaniu z udziałem innych osób. Związane to jest z celem projektu, jakim jest publiczna prezentacja. Kilka możliwości prezentacji projektów: • odczyt, wykład, • seminarium dla zainteresowanych, • wystawa prac wykonanych przez uczestników projektu (albumy, plakaty, rysunki, modele itp.) z ich komentarzem, • prezentacja problemu w formie inscenizacji, • pokaz filmu video, • prezentacja modelu, • opracowanie folderu, książeczki, broszury, albumu itp. |
| Faza 7 |
Ocena projektu. Ocenie powinno podlegać szereg elementów projektu, między innymi: Ocena prezentacji: Ocena raportu: Ocena przebiegu pracy grupy: Do oceny projektu warto włączyć wykonawców projektu oraz obecnych uczestników prezentacji |
| Faza 8 | Refleksje, samoocena. Jakie pytania należy postawić, dokonując samooceny: • Co się udało, a czego się nie udało zrealizować? • Dlaczego nie wszystko zostało zrealizowane? • Jak układała się współpraca w grupie, co można poprawić w tej dziedzinie? • Jak inni ocenili naszą pracę? |
Stwórz harmonogram prac domowych.
W dzisiejszym chaotycznym świecie uczeń potrzebuje jasnych komunikatów – niewątpliwie harmonogram będzie porządkował i nadawał inne znaczenie zadaniom domowym. Takie działanie ma na celu stworzenie równych szans dla wszystkich; uczniowie z dużym wyprzedzeniem wiedzą, czego nauczyciel będzie wymagał w danym semestrze i mogą odpowiednio rozplanować pracę. Zadania domowe zadawane w tradycyjnej formie (krótkoterminowe) w pewnym sensie zaniżają szanse uczniów mających różnego rodzaju trudności lub słabych, najczęściej bowiem każdy uczeń dostaje to samo zadanie i taki sam czas na jego wykonanie. Poniżej zamieszczono przykładową propozycję formy harmonogramu.
Daj możliwość wyboru
Warto w harmonogramie wpisać o jeden projekt więcej, tak żeby uczniowie mogli podjąć decyzję, które projekty chcą wykonać i dokonać wyboru w zakresie eliminacji jakiegoś zadania. Takie działanie sprawi, że uczniowie poczują, że mają prawo głosu, że wymaga się od nich odpowiedzialności, ale też mają wpływ na tworzenie procesu edukacyjnego, a także pomoże doskonalić umiejętność podejmowania decyzji.
Wybieraj nieszablonowe rozwiązania
Zadanie domowe na karcie pracy w zeszycie ćwiczeń raczej nie budzi entuzjazmu ucznia, ale wyobraźmy sobie sytuację, w której zadanie jest „szyte na miarę zainteresowań” ucznia – wówczas z pewnością jego poziom zaangażowania w tę czynność byłby bardzo wysoki. Podstawą takich personalizowanych zadań jest poznanie ucznia. Można to zrobić za pomocą zwykłej codziennej obserwacji lub też wykorzystać dodatkowo kwestionariusz niedokończonych zdań, ankiety, wywiady i inne. Na podstawie ich analizy można stworzyć pewnego rodzaju profil ucznia (który pomocny będzie nie tylko w przypadku zadań domowych), w oparciu o który można opracować jeden projekt specjalnie dla niego, zgodny z jego zainteresowaniami, potrzebami, preferencjami.
Nie ulega wątpliwości, że zmiana w tym obszarze jest bardzo potrzebna, ale jej wprowadzenie wymaga ogromnego zaangażowania i chęci ze strony nauczycieli. Dyrektor jako przewodniczący rady pedagogicznej może tę zmianę zainicjować i zachęcić do niej nauczycieli.
Przypisy
- B. Grouard, F. Meston, Kierowanie zmianami w przedsiębiorstwie, Poltext, Warszawa 1997.
- Opracowanie własne na podstawie E. Pastor, Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007.
Bibliografia
- Kohn A., Mit pracy domowej, Wydawnictwo Mind, Podkowa Leśna 2018.
- Puślecki W., Praca domowa najmłodszych uczniów, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.
