Prospołeczne postawy w szkole
Społeczna odpowiedzialność to postawa, która polega na podejmowaniu świadomych działań na rzecz innych ludzi, zwierząt, środowiska czy przyszłych pokoleń. Tak brzmi ogólnie znana definicja, której interpretacja jest tak szeroka, że obejmuje zarówno pomoc sąsiedzką, jak i troskę o całą planetę. Czy w tej sytuacji da się skutecznie zainteresować uczniów lokalnymi oraz globalnymi inicjatywami jednocześnie? Okazuje się, że warto zacząć od podstaw i przede wszystkim spróbować zmienić postrzeganie szkoły jedynie jako miejsca służącego do zdobywania wiedzy z zakresu matematyki, literatury, nauk przyrodniczych czy języków obcych.
Liczne badania potwierdzają, że rozwój umiejętności społecznych w młodym wieku ma kluczowe znaczenie dla zaangażowania obywatelskiego w dorosłym życiu człowieka. Jedno z nich, przeprowadzone w 2019 r. przez pracowników Uniwersytetu w Bergen (Norwegia) wykazało, że uczniowie, którzy byli zaangażowani w edukację obywatelską i działania społeczne już od najmłodszych lat, wykazywali wyższy poziom świadomości społecznej w dorosłym życiu. Byli bardziej aktywni w działaniach proekologicznych, angażowali się w inicjatywy społeczne, a także wykazywali większą troskę o innych. Byli jednym słowem bardziej otwarci na problemy społeczne. W wynikach badania wyraźnie wskazano, że niezwykle ważne jest angażowanie uczniów w lokalne działania zmieniające ich otoczenie już od pierwszych lat edukacji, aby stworzyć fundamenty dla odpowiedzialnego i aktywnego obywatelstwa.
Wczesna edukacja społeczna – model norweski
W Norwegii, która uchodzi za jednego z liderów w zakresie edukacji społecznej, we współpracy ze środowiskami akademickimi opracowano model, który kładzie duży nacisk na bardzo wczesne angażowanie uczniów w działania na rzecz zrównoważonego rozwoju społeczeństwa. Zgodnie z raportem opublikowanym w 2020 r. przez Norwegian Ministry of Education and Research tamtejsze szkoły silnie integrują edukację społeczną z programem nauczania, co sprzyja rozwojowi postaw obywatelskich i społecznej odpowiedzialności wśród uczniów. W ponad 300 norweskich szkołach, które angażowały uczniów najmłodszych klas w projekty społeczne i inicjatywy ekologiczne, stwierdzono znaczny wzrost świadomości obywatelskiej oraz otwartości na problemy innych w późniejszych latach edukacji tych dzieci.
Wolontariat jako silny bodziec postaw prospołecznych
To jedno z najskuteczniejszych narzędzi rozwijających społeczną odpowiedzialność. Poprzez działania wolontariackie uczniowie mają możliwość nie tylko pomagania innym, ale także uczenia się odpowiedzialności, współpracy, a także zdobywania praktycznych umiejętności, które przydadzą się w przyszłości. Istnieje wiele form wolontariatu, które szkoły mogą wprowadzić, aby rozwijać postawy społeczne uczniów.
Inicjatywą, która zdecydowanie zasługuje na uwagę, jest współpraca szkół ze schroniskami dla zwierząt. To doskonała okazja do rozwijania w uczniach empatii i odpowiedzialności za potrzeby innych. Spacery z psami, pomoc w sprzątaniu boksów, organizowanie zbiórek karmy, a także edukacja na temat opieki nad zwierzętami, mają nieoceniony wpływ na dzieci i zmianę ich sposobu postrzegania świata na mniej humanocentryczny.
Badania przeprowadzone w 2021 r. przez Norwegian Volunteers Association potwierdzają, że takie formy wolontariatu pozytywnie wpływają na rozwój empatii i współpracy wśród młodzieży. Uczniowie, którzy we wczesnych latach edukacji angażowali się w wolontariat zwierzęcy, wykazywali wyższy poziom odpowiedzialności nie tylko w stosunku do zwierząt, ale także do ludzi.
Lokalne inicjatywy proekologiczne
Zakładanie ogrodów warzywnych, sadzenie drzew czy prowadzenie zajęć o ekologicznym rolnictwie to aktywności o wysokiej skuteczności przekazu. Uczniowie biorący udział w takich działaniach uczą się ekologicznych metod upraw, zdobywają praktyczną wiedzę na temat ochrony środowiska i zdrowia, a także mają okazję wprowadzać konkretne działania na rzecz poprawy jakości życia w swojej okolicy. Przecież to właśnie konkretne działania, jedynie podpierane wiedzą podręcznikową, niosą ze sobą oczekiwany przez pedagoga „efekt sugestii”.
Do każdego z uczniów z pewnością docierają od czasu do czasu proekologiczne medialne przekazy, jednak ich bierne odbieranie raczej nie spowoduje natychmiastowej zmiany postawy dziecka. Dopiero poświęcenie własnego czasu i wysiłku na prowadzenie projektu oraz dbanie o jego rozwój i opiekę nad całym procesem wytworzy w młodym człowieku impuls do dalszego działania oraz pożądane refleksje.
Akcje sprzątania okolicznych terenów oraz edukacja na temat recyklingu są kolejnymi sprawdzonymi formami angażowania uczniów w działania proekologiczne. Ogólnoświatowe programy, takie jak „Sprzątanie Świata”, uczą młodzież osobistego przejmowania odpowiedzialności za otaczające ich środowisko.
Edukacja leśna
Organizacja przez szkołę tych zajęć da uczniom okazję doświadczenia w praktyce ekoedukacji społecznej. Warto tutaj podkreślić współpracę podopiecznych, pobudzić kreatywność oraz wzmóc uważność na otaczającą przyrodę. Wspólne budowanie obozowiska wymaga koordynacji działań i podziału obowiązków, natomiast wykonanie ćwiczeń samoregulujących wspiera w dłuższej perspektywie umiejętność radzenia sobie ze stresem i budowania świadomości potencjału swojego ciała.
Kreatywność rozwiną na przykład zajęcia z tworzenia leśnych mozaik z liści czy makiet zwierząt wykonanych z patyczków, co nie tylko pobudza wyobraźnię, ale także wzmacnia relacje między uczestnikami. Ważnym elementem takich działań jest wspólne spędzanie czasu przy posiłkach i aktywnościach, które sprzyjają integracji oraz budowaniu więzi. Dobra pogoda pozwala w pełni cieszyć się naturą i wykorzystać jej potencjał edukacyjny. Takie działania pokazują, jak istotne jest łączenie nauki z doświadczeniem, współpracą i bliskością przyrody, co wspiera rozwój społeczny i emocjonalny uczestników. Warto, aby takie plenerowe zajęcia realizowane były co najmniej raz w miesiącu.
Edukacja bez granic
Ciekawym projektem pobudzającym społeczną odpowiedzialność w szkole jest organizacja kilkudniowych wyjazdów w ramach zielonych szkół, gdzie dość łatwo jest wymusić prospołeczne aktywności u uczniów. Starsze klasy warto angażować w organizację zajęć i aktywności, co uczy planowania, podejmowania decyzji oraz współpracy. Podczas takich wyjazdów znakomicie sprawdzają się elementy surwiwalu, warsztaty ekologiczne oraz zajęcia terenowe w celu poznania lokalnych ekosystemów i zwyczajów mieszkańców. Aktywności te rozwijają poczucie odpowiedzialności, zaradność oraz umiejętność działania w grupie. Dodatkowo kontakt z naturą i wyzwania związane z funkcjonowaniem w warunkach polowych wzmacniają poczucie sprawczości, kształtują świadomość ekologiczną oraz uczą szacunku do środowiska naturalnego.
Szkolne laboratorium empatii
Wprowadzenie warsztatów symulacyjnych, w których uczniowie doświadczają trudności osób z niepełnosprawnościami lub innych grup społecznych, pozwala im lepiej zrozumieć problemy innych ludzi. Programy te rozwijają empatię, pomagają w budowaniu postawy odpowiedzialności i wrażliwości społecznej. Udowodniły to badania przeprowadzone w 2018 r. przez Norwegian Academy of Education, gdzie wyraźnie stwierdzono, że wspomniane wcześniej aktywności w znaczący sposób poprawiają poziom empatii wśród młodzieży i przyczyniają się do budowania postawy szacunku wobec odmienności.
Adoptuj dziadka i babcię
Wyjątkowo dobre efekty prospołeczne przynoszą programy realizowane we współpracy z domami opieki, gdzie uczniowie pomagają seniorom, uczą ich technologii cyfrowych czy organizują wspólne zajęcia. Projekty takie wyraźnie rozwijają w młodszych pokoleniach empatię i odpowiedzialność społeczną, a także wspierają integrację międzypokoleniową. Zgodnie z przeprowadzonym badaniem opublikowanym w 2021 r. przez Norwegian Elderly Care Foundation inicjatywy tego typu pomagają młodzieży nawiązywać głębsze więzi z osobami starszymi, rozwijają międzypokoleniową solidarność i wrażliwość na potrzeby seniorów. Wydaje się to wyjątkowo trafionym projektem w perspektywie wciąż szybko starzejących się społeczeństw całej Europy.
Mosty edukacji – międzynarodowa współpraca szkół
Współpraca międzynarodowa w edukacji społecznej odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu postaw otwartości, empatii i odpowiedzialności za świat. Dzięki nowoczesnym formom komunikacji uczniowie uczą się dostrzegać globalne wyzwania, takie jak: nierówności społeczne, zmiany klimatyczne czy migracja. Jednocześnie rozwijają umiejętności współpracy i porozumienia ponad podziałami kulturowymi.
Wymiana poglądów z rówieśnikami przez kanały internetowe, wspólne realizowanie projektów online dają spojrzenie na wspólny projekt z perspektyw osób funkcjonujących w odmiennych warunkach społecznych i gospodarczych. Tego rodzaju interakcje pomagają przełamywać stereotypy i budować wzajemne zrozumienie, co jest niezwykle istotne w kształtowaniu społeczeństwa opartego na dialogu i szacunku.
Międzynarodowe projekty realizowane za pośrednictwem internetowych platform edukacyjnych pozwalają młodzieży wspólnie analizować kluczowe zagadnienia społeczne i podejmować działania na rzecz zmian. Wspólne projekty na temat praw człowieka, zrównoważonego rozwoju czy różnorodności kulturowej uczą ich nie tylko teoretycznego rozumienia problemów, ale także praktycznego zaangażowania w inicjatywy społeczne.
Podróżująca maskotka
Pozwala uczniom doświadczać rzeczywistości swoich rówieśników w innych krajach, jednak w sposób namacalny. Maskotka wysyłana do zagranicznej szkoły staje się symbolem wspólnej edukacji i otwartości na inne kultury. Obdarowani uczniowie dokumentują jej codzienność, opisują swoje życie szkolne, relacje międzyludzkie i lokalne tradycje. Kiedy maskotka wraca do swojej macierzystej szkoły, przynosi ze sobą cenne świadectwo życia w innej rzeczywistości, co skłania uczniów do refleksji nad różnicami i podobieństwami w funkcjonowaniu społeczności na świecie.
Warto postawić na synergię i innowacje
Aby wdrożyć skuteczne programy społeczne, szkoły powinny tworzyć zespoły uczniowskie odpowiedzialne za organizowanie wspomnianych inicjatyw. Ponadto istotne jest nawiązanie współpracy z organizacjami pozarządowymi, ekspertami oraz przedsiębiorstwami, które będą wspierać realizację projektów. Ważne jest także, aby integracja edukacji społecznej z programem nauczania stała się standardem w polskich szkołach, tym samym pozwalając uczniom angażować się w działania prospołeczne na różnych przedmiotach i w różnych kontekstach.
Ciekawą i wartościową inicjatywą wpisującą się w model edukacji prospołecznej są pracownie społeczne. Rozwijają u dzieci i młodzieży zarówno kompetencje miękkie, jak i praktyczne umiejętności życiowe. Podczas zajęć uczniowie nie tylko uczą się wyrażać emocje, rozwiązywać konflikty i kształtować myślenie krytyczne, ale także uczestniczą w codziennych, życiowych aktywnościach. Przykładem takiego działania może być projekt, w ramach którego uczniowie wybierają się do sklepów typu second-hand, samodzielnie dokonują zakupu ubrań, a następnie przerabiają je według własnych pomysłów. To zadanie dodatkowo uczy zarządzania budżetem, optymalizacji podejmowania decyzji, a przy tym zwraca uwagę na kwestie ekologiczne i ponowne wykorzystanie zasobów.
Działania o niższej efektywności
Mimo dobrych intencji i zaangażowania znacznych zasobów część z inicjatyw nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Obowiązkowe wolontariaty to jedna z aktywności, która nie pobudza motywacji uczniów do działania, a wprowadza niepotrzebny przymus i bezrefleksyjne zaliczenie aktywności. Podobnie wygląda sytuacja z globalnymi kampaniami realizowanymi bez wydźwięku lokalnego, jak obchody Międzynarodowego Dnia Ziemi oparte wyłącznie o wykład na lekcjach.
Wśród nietrafionych rozwiązań znajdują się także sztucznie inicjowane projekty integracyjne. Warsztaty na temat empatii nie mogą przecież ograniczać się jedynie do biernego odsłuchania wykładu. Formalne debaty społeczne również nie zawsze się sprawdzają. Dzieje się tak wówczas, gdy uczniowie muszą trzymać się sztywnych zasad. Dość szybko tracą zaangażowanie, gdy nie mogą prowadzić między sobą autentycznej i ożywionej dyskusji o swoich poglądach.
Akcje charytatywne powinny mieć jasno sprecyzowany cel i odbiorcę pomocy. W przeciwnym razie zaangażowanie uczniów jest na niskimi poziomie, bo nie rozumieją, komu i dlaczego pomagają. Ta sama sytuacja pojawia się w przypadku organizowania konkursów, w których nagradzani są tylko najlepsi uczestnicy. U pozostałej grupy z pewnością pojawi się frustracja, gdyż ich wysiłek – często nie mniejszy niż zwycięzców – nie został doceniony.
Wreszcie wielkie wydarzenia bez kontynuacji, takie jak jednorazowe Dni Zdrowia Psychicznego, mogą być odbierane jako puste gesty, jeśli nie towarzyszą im realne zmiany w szkolnym środowisku. Działania muszą być przemyślane, autentyczne i dostosowane do potrzeb odbiorców, by rzeczywiście przynosiły pozytywne efekty.
