„Specjalne potrzeby edukacyjne” – to bardzo szerokie pojęcie. Kryją się pod nim potrzeby, które w procesie rozwoju dzieci i młodzieży wynikają z ich niepełnosprawności lub są efektem innych przyczyn trudności w uczeniu się. Czy mogłaby Pani sprecyzować, do kogo się odnoszą
Zgodnie z rozporządzeniem MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach SPE wynikają w szczególności:
- z niepełnosprawności,
- z niedostosowania społecznego,
- z zagrożenia niedostosowaniem społecznym,
- z zaburzeń zachowania lub emocji,
- ze szczególnych uzdolnień,
- ze specyficznych trudności w uczeniu się,
- z deficytów kompetencji i zaburzeń sprawności językowych,
- z choroby przewlekłej,
- z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych,
- z niepowodzeń edukacyjnych,
- z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego i kontaktami środowiskowymi,
- z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą.
Reasumując, można stwierdzić, iż pojęcie SPE odnosi się do tej grupy uczniów, która z różnych przyczyn nie może sprostać wymaganiom powszechnie obowiązującego programu edukacyjnego.
Jakie zmiany związane z edukacją dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami następują po wprowadzeniu reformy edukacji?
W ustawie Prawo oświatowe oraz przepisach wprowadzających uwzględniono dotychczasowe rozwiązania prawne dotyczące dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnym, w tym z różnymi rodzajami niepełnosprawności, niezależnie od typu szkoły, w której będą kontynuowali naukę. Według MEN zmiany związane z reformą systemu edukacji przebiegać będą analogicznie we wszystkich typach i rodzajach szkół.
Istotne założenia koncepcji kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi dotyczą między innymi:
- zachowania wszystkich dotychczasowych form/ścieżek edukacyjnych dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, jak również zachowania prawa rodzica do wyboru drogi edukacyjnej swojego dziecka,
- przedłużenia okresu nauki uczniowi niepełnosprawnemu,
- przekształcania szkół specjalnych i integracyjnych,
- diagnozy funkcjonalnej z wykorzystaniem klasyfikacji ICF jako podstawy wsparcia.
Szczegółowe informacje na temat zmian związanych z edukacją dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami po wprowadzeniu reformy edukacji określają rozporządzenia MEN. Z uwagi na szerokie ujęcie omawianej problematyki odniosę się tylko do wybranych kwestii.
W aktualnych przepisach można odnaleźć między innymi zapisy podkreślające konieczność współpracy nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych i specjalistów w zakresie wspierania ucznia i udzielania mu pomocy psychologiczno-pedagogicznej, także w trakcie bieżącej pracy, oraz dostosowania sposobów i metod pracy do jego możliwości psychofizycznych.
Natomiast wśród potrzeb uczniów ze SPE wyszczególniono zaburzenia zachowania lub emocji, które należy korygować w trakcie bieżącej pracy z uczniem oraz przez objęcie ucznia odpowiednimi formami pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
Ponadto dodano nową formę pomocy psychologiczno-pedagogicznej: zindywidualizowaną ścieżkę kształcenia. Będzie ona obejmowała zajęcia edukacyjne organizowane dla ucznia wspólnie z oddziałem szkolnym oraz indywidualnie z nauczycielem. Pojawiły się również zajęcia rozwijające umiejętności uczenia się, mające na celu podnoszenie efektywności uczenia się.
Zastąpiono także zajęcia socjoterapeutyczne „zajęciami rozwijającymi kompetencje emocjonalno-społeczne” dla uczniów przejawiających trudności w funkcjonowaniu społecznym. Oczywiście są to tylko niektóre zmiany związane z nauczaniem uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi po wprowadzeniu reformy edukacji.
Jakie są zadania nauczycieli związane z kształceniem uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w placówkach ogólnodostępnych i jak je realizować?
Podstawowym zadaniem pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w placówkach ogólnodostępnych jest rozpoznanie i zaspokajanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów, a także określenie mocnych stron, predyspozycji, zainteresowań i uzdolnień uczniów oraz rozpoznawanie przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie uczniów i ich uczestnictwo w życiu szkoły i placówki. Ważnym zadaniem nauczycieli jest także podejmowanie działań sprzyjających rozwojowi kompetencji oraz potencjału uczniów w celu podnoszenia efektywności uczenia się i poprawy ich funkcjonowania. Poza tym istotna jest współpraca z poradnią w procesie diagnostycznym i postdiagnostycznym.
Uczniowie ze SPE wymagają dodatkowego wsparcia w procesie kształcenia, aby pokonywać trudności w uczeniu się, jak i rozwijać uzdolnienia. Edukacja musi być odpowiednio dostosowana do specjalnych potrzeb dzieci i młodzieży.
Nauczyciele są zatem zobowiązani dostosować metody i formy pracy z dzieckiem do jego możliwości uwarunkowanych dysfunkcjami czy sytuacją społeczną. Nauczyciele powinni przede wszystkim opierać się na diagnozie specjalistów poradni psychologiczno-pedagogicznej, specjalistów zatrudnionych w placówkach ogólnodostępnych, lekarzy, rehabilitantów, terapeutów i innych specjalistów.
Po zapoznaniu się z orzeczeniami bądź opiniami psychologiczno-pedagogicznymi nauczyciele powinni realizować zawarte w nich zalecenia, dotyczące między innymi:
- dostosowania sposobów komunikowania się z uczniem,
- wydłużenia czasu pracy, kiedy jest to konieczne,
- dzielenia materiału nauczania na mniejsze partie, zmniejszenia liczby zadań do wykonania, zwiększenia liczby ćwiczeń i powtórzeń materiału,
- częstego odwoływania się do konkretu i stosowania metody poglądowości umożliwiającej poznawanie wielozmysłowe,
- zastosowania dodatkowych środków dydaktycznych i technicznych,
- powtarzania reguł obowiązujących w klasie oraz jasnego wyznaczania granic i egzekwowania ich przestrzegania.
Do zadań nauczycieli należy również sporządzanie i ewaluowanie programów pomocy i wsparcia, w tym indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Zespół opracowuje program po dokonaniu wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, uwzględniając diagnozę i wnioski sformułowane na jej podstawie oraz zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego, we współpracy (w zależności od potrzeb) z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, poradnią specjalistyczną, specjalistami zatrudnionymi w szkole, rodzicami ucznia i samym uczniem. Realizując działania z uczniem ze SPE, można stosować szereg uniwersalnych zasad wartych wprowadzenia w pracy indywidualnej.
Podsumowując, należy podkreślić, iż podejmując pracę z uczniem ze SPE, nauczyciel ustala wyznaczniki procesu edukacyjnego ucznia w indywidualnym przypadku. W zależności od charakteru specjalnych potrzeb ucznia określany jest zakres dostosowania programu edukacyjnego, uwarunkowania wynikające z diagnozy ucznia, cele edukacyjne i terapeutyczne, procedury osiągania celów edukacyjnych i terapeutycznych, zasady pracy i oceniania. Następnie ustalenia te przekładają się na sposób prowadzenia zajęć obowiązkowych i dodatkowych.
Nauczyciel ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi musi podczas zajęć wykonać dodatkowe czynności i zastosować odpowiednie rozwiązania metodyczne. Natomiast w poszczególnych etapach procesu kształcenia powinien mieć na uwadze indywidualne możliwości i potrzeby, w celu poprawy funkcjonowania ucznia oraz planowania dalszych działań.
Podejmując pracę z uczniem ze SPE, nauczyciel ustala wyznaczniki procesu edukacyjnego ucznia w indywidualnym przypadku. W zależności od charakteru specjalnych potrzeb ucznia określany jest zakres dostosowania programu edukacyjnego, uwarunkowania wynikające z diagnozy ucznia, cele edukacyjne i terapeutyczne, procedury osiągania celów edukacyjnych i terapeutycznych, zasady pracy i oceniania.
Z całą pewnością obowiązkiem dyrektora szkoły jest nadzorowanie pracy nauczycieli związanej z kształceniem uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Co jeszcze należy do zadań dyrektora szkoły w zakresie realizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej?
Rola dyrektora polega przede wszystkim na znalezieniu sposobu wykorzystania zmian reformy dla poprawy jakości i efektywności funkcjonowania szkoły.
W zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej dyrektor szkoły uzgadnia warunki współpracy z: rodzicami uczniów, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi i specjalistycznymi, placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi przedszkolami, szkołami i placówkami, organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami, a także podmiotami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.
Dyrektor organizuje wspomaganie szkoły w zakresie realizacji zadań z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej polegające na zaplanowaniu i przeprowadzeniu działań mających na celu poprawę jakości udzielanej pomocy.
Do zadań dyrektora należy również informowanie nauczycieli, wychowawców lub specjalistów o potrzebie objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną w trakcie ich bieżącej pracy z uczniem oraz współpraca z nimi w planowaniu i koordynowaniu pomocy w ramach zintegrowanych działań.
Ponadto dyrektor szkoły ustala formy pomocy, okres jej udzielania oraz wymiar godzin, w którym poszczególne formy będą realizowane, a także współpracuje z rodzicami ucznia, w zależności od potrzeb.
Planując udzielanie uczniowi pomocy psychologiczno-pedagogicznej, uwzględnia wnioski dotyczące dalszych działań. Jeśli nie następuje poprawa funkcjonowania ucznia w szkole, dyrektor za zgodą rodziców występuje do publicznej poradni z wnioskiem o przeprowadzenie diagnozy i wskazanie sposobu rozwiązania problemu.
Rola dyrektora szkoły jest bardzo istotna, ponieważ to od jego inicjatywy zależy, w jakim stopniu zapewniona zostanie uczniom nieodzowna pomoc psychologiczno-pedagogiczna.
Jak w przypadku edukacji włączającej dostosować wymagania edukacyjne, aby nie obniżać wymagań wobec pozostałych uczniów?
Dostosowanie wymagań edukacyjnych nie może polegać na takiej zmianie treści nauczania, która powoduje obniżenie wymagań wobec pozostałych uczniów. W przypadku edukacji włączającej dostosowanie powinno dotyczyć głównie form i metod pracy z uczniem. Należy zwrócić uwagę na indywidualizację nauczania zgodnie z potrzebami oraz tempem rozwoju dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Jeśli chodzi o metody pracy, wprowadza się nauczanie wielopoziomowe w ramach wspólnego programu oraz indywidualne ścieżki edukacyjne. Zadaniem nauczyciela jest włączenie do zajęć szkolnych wszystkich uczniów i korzystanie z teorii poziomu intelektualnego zaangażowania. Oznacza to, iż nauczyciele muszą zwracać się do poszczególnych dzieci odpowiednio do ich możliwości, jednocześnie pamiętając, że to wszystko odbywa się w jednej klasie.
Reasumując, edukacja włączająca zapewnia nauczanie wszystkim, niezależnie od rodzaju trudności czy poziomu intelektualnego uczniów.
Jakie są możliwości współpracy szkoły z poradniami i innymi organizacjami w zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów?
W zakresie specjalnych potrzeb edukacyjnych szkoła współpracuje z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, rodzicami uczniów, placówkami doskonalenia nauczycieli, innymi szkołami i placówkami, a także organizacjami pozarządowymi oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.
Poradnie zapewniają wsparcie w rozwiązywaniu problemów edukacyjno-wychowawczych poprzez prowadzenie m.in. działań diagnostycznych, terapeutycznych, a także realizację działań profilaktycznych.
Szkoła ma możliwość współpracy z placówkami doskonalenia nauczycieli i bibliotekami pedagogicznymi, które udzielają wsparcia merytorycznego nauczycielom, wychowawcom i specjalistom pracującym z dzieckiem ze SPE.
Duże znaczenie ma ścisła współpraca szkoły z poradniami i innymi organizacjami, ponieważ dotyczy ona szczególnie ważnego aspektu, jakim jest udzielanie bezpośredniej pomocy dzieciom i młodzieży oraz rodzicom poprzez prowadzenie terapii i rozpoznawanie potrzeb rozwojowo-edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych, a także rozwiązywanie problemów edukacyjnych i wychowawczych.
Rozmawiała
Małgorzata Nahajowska
Edyta Szczepkowska – terapeuta pedagogiczny, autorka artykułów czasopisma dla nauczycieli „Życie Szkoły” poświęconych tematyce „Jak skutecznie pokonywać trudności?”
