Odpowiedzialność szkoły w obszarze bezpieczeństwa uczniów

Chcesz dowiedzieć się więcej? Weź udział w XIV OGÓLNOPOLSKIM KONGRESIE DLA DYREKTORÓW PLACÓWEK NIEPUBLICZNYCH!

Należy zaznaczyć, że chodzi tutaj o odpowiedzialność szkoły jako instytucji, a to oznacza, że odpowiedzialność dotyczy wszystkich podmiotów szkolnych, w tym zwłaszcza nauczycieli. Punktem wyjścia do rozważań w tym zakresie są zapisy art. 6 pkt 1 oraz art. 7 ust. 2 pkt 6 Karty Nauczyciela, które stanowią, że nauczyciel jest zobowiązany do zapewnienia bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, natomiast dyrektor szkoły jest odpowiedzialny za zapewnienie bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę¹, oraz nowelizacja rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach².

Nowelizacja ta jest praktycznie zapowiedzią zupełnie nowego rozporządzenia w zakresie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach, które będzie niebawem wydane w oparciu o upoważnienie zawarte w art. 125 ustawy Prawo oświatowe³. 

Czym jest zatem owo bezpieczeństwo, a raczej jak powinno być ono rozumiane? 

Otóż bezpieczeństwo oznacza „(…) stan psychiczny lub prawny, w którym jednostka ma poczucie pewności, oparcie w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie prawnym”⁴. To również „stan generujący potrzebę zaspokojenia konkretnego braku w odniesieniu między innymi do zapewnienia odpowiednich warunków życia”. Z uwagi na swoją naturę, poczucie bezpieczeństwa rzutuje na funkcjonowanie człowieka, kreowanie szczęśliwych relacji, osiąganie sukcesów, trwałych osiągnięć czy prowadzenie udanego życia. Dotyczy to w szczególny sposób środowiska szkolnego i osiąganych sukcesów edukacyjnych czy wręcz efektów nauczania. Dla współczesnego człowieka potrzeba bezpieczeństwa stała się równorzędna potrzebom fizjologicznym. Przytaczane zapisy Karty Nauczyciela związane są również bezpośrednio z zasadami organizowania wycieczek szkolnych oraz innymi działaniami nauczyciela wymagającymi zapewnienia bezpieczeństwa uczniom, w tym również w czasie zajęć dydaktycznych i wychowawczych realizowanych w szkole lub placówce, jak np. właściwe pełnienie dyżurów. Nie ulega wątpliwości, że nauczyciele odgrywają kluczową rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa na lekcjach, zajęciach, przerwach, zawodach sportowych, imprezach szkolnych, a także wycieczkach poza teren szkoły (placówki). Stąd uwrażliwienie na kwestie bezpieczeństwa od strony technicznej, dotyczącej miejsca zajęć czy przyrządów i pomocy naukowych wykorzystywanych na lekcjach. Jednak, zgodnie z tym co zostało już powiedziane, zapewnienie podopiecznym bezpieczeństwa nie odnosi się wyłącznie do aspektów technicznych, ale właściwie w głównej mierze dotyczy właściwego traktowania ucznia i dbałości o jego komfort psychiczny w czasie edukacji. 

Zmiany wprowadzone przez nowelizację

W pierwszej kolejności trzeba zwrócić uwagę na zmiany w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa uczniom wprowadzone wspomnianą wcześniej nowelizacją. Dotyczą one następujących kwestii:

Obowiązek rejestrowania wyjść grupowych uczniów, które nie są wycieczkami. Rejestr musi być prowadzony przez dyrektora szkoły lub placówki i powinien zawierać: datę, miejsce i godzinę wyjścia lub zbiórki uczniów, cel lub program wyjścia, miejsce i godzinę powrotu, imiona i nazwiska opiekunów, liczbę uczniów oraz podpisy opiekunów i dyrektora⁵. Do prowadzenia rejestru dyrektor może upoważnić inną osobę. Taki rejestr może wyglądać w sposób przedstawiony w tabeli 1.

Tab. 1. Przykładowy rejestr wyjść grupowych uczniów

W przypadku wycieczek szkolnych nadal jako podstawowy dokument stosuje się kartę wycieczki określoną w § 6 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki krajoznawstwa i turystyki⁶.

Obowiązek uwzględnienia w planie zajęć dydaktyczno-wychowawczych równomiernego obciążenia uczniów w poszczególnych dniach tygodnia, zróżnicowania zajęć oraz możliwości psychofizycznych uczniów do podejmowania intensywnego wysiłku umysłowego⁷.

Stworzenie warunków do higienicznego i bezpiecznego spożywania posiłków oraz utrzymania przejść szkolnych w odpowiednim stanie⁸.

Wprowadzenie obowiązku zasięgnięcia przez dyrektora szkoły lub placówki opinii rady rodziców i samorządu uczniowskiego w sprawie długości przerw międzylekcyjnych. Szkoła powinna mieć możliwość uwzględnienia w organizacji pracy swojej specyfiki oraz potrzeb uczniów⁹.

Określenie obowiązku dyrektora szkoły lub placówki w zakresie zapewnienia uczniom miejsca na pozostawienie podręczników i przyborów szkolnych. Rozwiązanie to powinno spowodować skuteczniejsze egzekwowanie praw ucznia i ograniczyć problemy z nadmiernym obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego, negatywnie wpływającym na rozwój dziecka¹⁰.

Uwzględnienie możliwości przeprowadzenia prac remontowych, naprawczych lub instalacyjnych w czasie funkcjonowania szkoły lub placówki. Należy jednak podkreślić, że prace te prowadzi się w przypadku ich konieczności i z zastosowaniem szczególnych środków ostrożności. Organizuje się je w sposób nienarażający osób pozostających pod opieką szkoły lub placówki. Miejsca, gdzie są prowadzone prace remontowe, naprawcze i instalacyjne, należy zabezpieczyć przed dostępem osób nieuprawnionych, w szczególności uczniów¹¹.

Plan zajęć dydaktyczno-wychowawczych powinien uwzględniać potrzebę równomiernego obciążenia zajęciami  w poszczególnych dniach tygodnia i dodatkowo w pomieszczeniach szkoły lub placówki powinna zostać zapewniona uczniom możliwość pozostawienia części podręczników i przyborów szkolnych

Uzupełnienie katalogu miejsc, w których powinna znajdować się apteczka, o świetlicę¹².

Rozszerzenie grupy osób, które powinny odbyć szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy. W celu zwiększenia bezpieczeństwa dzieci podczas pobytu w szkole także pozostali jej pracownicy powinni być przygotowani do udzielania pierwszej pomocy. W sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia niewątpliwie największe znaczenie ma czas udzielenia poszkodowanemu pomocy, dlatego tak istotne jest, by każdy z pracowników, który znajdzie się najbliżej osoby potrzebującej pomocy, umiał zareagować w danej sytuacji¹³.

Wprowadzenie obowiązku powiadamiania organu nadzoru pedagogicznego o zawieszeniu zajęć¹⁴.

Wskazanie warunków, które muszą spełniać strzelnice organizowane w szkołach i placówkach¹⁵. Broń palna oraz inna broń zdolna do rażenia celów na odległość może być używana w celach szkoleniowych i sportowych tylko na strzelnicach. Strzelnice oraz ich regulaminy muszą być zgodne z przepisami ustawy o broni i amunicji. Zajęcia na strzelnicy może prowadzić osoba, która spełnia warunki zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 46 ust. 3 wspomnianej ustawy. Przed przystąpieniem do strzelania z broni sportowej – uczniów należy zaznajomić z zasadami korzystania ze strzelnicy i bezpiecznego obchodzenia się z bronią.

Określenie terminu na sporządzenie i doręczenie protokołu powypadkowego osobom uprawnionym do zaznajomienia się z materiałami postępowania powypadkowego. Protokół sporządza się w terminie 21 dni od dnia zakończenia postępowania powypadkowego, a doręcza się go niezwłocznie. Jedynie w uzasadnionych przypadkach protokół powypadkowy może być sporządzony w późniejszym terminie¹⁶.

Przedmiotowa regulacja weszła w życie w dniu 28 listopada 2018 r., czyli po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. Dodano jednak przepis przejściowy pozwalający szkołom i placówkom na dostosowanie się do wymagań określonych w § 14 ust. 3 i § 21 nowelizowanego rozporządzenia w terminie do dnia 1 marca 2019 r. Rozwiązanie to umożliwia zmianę organizacji pracy szkoły i placówki w zakresie opiniowania planu zajęć dydaktyczno-wychowawczych oraz przeszkolenie pracowników w zakresie udzielania pierwszej pomocy do czasu rozpoczęcia drugiej połowy roku szkolnego 2018/2019, tj. zakończenia trwających właśnie ferii zimowych. 

Nowelizacja powyższa była wprowadzona na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 95a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty¹⁷, a to oznacza, że istnieje pilna konieczność całościowego uregulowania spraw bezpieczeństwa w szkołach w oparciu o delegację zawartą w art. 125 ustawy Prawo oświatowe. Dopiero taka nowa regulacja zastąpi dotychczasowe rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach¹⁸. Wspomniana regulacja była przecież kilkakrotnie nowelizowana i za każdym razem wprowadzała do zasad bezpieczeństwa obowiązujących w szkołach istotne elementy.

Zmiana z 2009 r.¹⁹ uzupełniła kwestie bezpieczeństwa o trzy elementy. Otóż już wówczas dyrektor został zobowiązany do tego, aby co najmniej raz w roku dokonywać kontroli zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków korzystania z obiektów należących do szkoły lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, oraz określać kierunki ich poprawy. Ponadto plan zajęć dydaktyczno-wychowawczych powinien uwzględniać potrzebę równomiernego obciążenia zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia i dodatkowo w pomieszczeniach szkoły lub placówki powinna zostać zapewniona uczniom możliwość pozostawienia części podręczników i przyborów szkolnych. 

Kolejna nowelizacja, przeprowadzona w roku 2010 r.²⁰, w zasadzie wprowadziła dwa nowe założenia, a były nimi kwestie sanitarne. Otóż zdecydowano, aby w pomieszczeniach sanitarnohigienicznych zapewniać ciepłą i zimną bieżącą wodę oraz środki higieny osobistej, a dodatkowo urządzenia sanitarnohigieniczne muszą być utrzymywane w czystości i w stanie pełnej sprawności technicznej. 

I wreszcie trzecia nowelizacja, o której należy wspomnieć – zmiana z roku 2011²¹. Jej najważniejszym elementem było doprecyzowanie podstaw zawieszania zajęć szkolnych. W wyniku wprowadzonych zmian od 1 września 2011 r. organ prowadzący szkołę lub placówkę może zawiesić zajęcia na czas oznaczony, w przypadku gdy na danym terenie może wystąpić zagrożenie bezpieczeństwa uczniów związane z utrudnieniem w dotarciu ucznia do szkoły lub placówki lub powrocie ze szkoły lub placówki, lub organizacji zajęć w szkole lub placówce w związku z organizacją i przebiegiem imprez ogólnopolskich lub międzynarodowych. Ponadto dyrektor, za zgodą organu prowadzącego, może zawiesić zajęcia na czas oznaczony, jeżeli: temperatura zewnętrzna mierzona o godzinie 21.00 w dwóch kolejnych dniach poprzedzających zawieszenie zajęć wynosi –15°C lub jest niższa, lub wystąpiły na danym terenie zdarzenia, które mogą zagrozić zdrowiu uczniów. Wszystkie te zasady obowiązywały w szkołach i placówkach funkcjonujących w oparciu o podstawę prawną zawartą w ustawie o systemie oświaty, a per analogiam²² również w pozostałych. Dlatego nowa, całościowa regulacja będzie obowiązywała wszystkie szkoły i placówki powołane w oparciu o ustawę Prawo oświatowe, czyli funkcjonujące już w nowym systemie edukacyjnym. Planowana nowa regulacja utrzymuje wszystkie, sprawdzone w praktyce szkolnej, dotychczas funkcjonujące rozwiązania zawarte w poprzednim rozporządzeniu (praktycznie w rozporządzeniach). Dokonuje jednak kilku istotnych modyfikacji, które w znacznej części są zbieżne ze zmianami wprowadzonymi opisaną wyżej najnowszą nowelizacją.

Przykładowo, rozszerza się grupę osób, które powinny odbyć szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy. Dotychczas przepisy wymieniały nauczycieli, w tym m.in. prowadzących zajęcia w warsztatach, laboratoriach i zajęcia wychowania fizycznego. Obecnie, aby zwiększyć bezpieczeństwo dzieci podczas pobytu w szkole, także pozostali jej pracownicy powinni być przygotowani do udzielania pierwszej pomocy²³. Należy zauważyć, że regulacja taka koreluje z § 39 proponowanego rozwiązania prawnego, który obliguje wszystkie osoby, które powzięły informację o zaistnieniu wypadku ucznia będącego pod opieką szkoły, do podjęcia stosownych działań, w tym udzielenia pierwszej pomocy. W sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia zdecydowanie największe znaczenie ma czas udzielenia poszkodowanemu pomocy, dlatego tak istotne jest, by każdy z pracowników, który znajdzie się najbliżej osoby potrzebującej pomocy, potrafił prawidłowo zareagować w danej sytuacji. § 49 stanowi, że rejestr wypadków prowadzi dyrektor szkoły lub osoba przez niego upoważniona. Może to być zarówno szkolny inspektor BHP, jak i społeczny inspektor pracy, chyba że dyrektor wytypuje do realizacji tego zadania inną osobę. Nowy wzór rejestru wypadków szkolnych będzie wyglądał w sposób przedstawiony w tabeli 2. Natomiast wzór protokołu powypadkowego znajdziecie Państwo w dziale „Narzędziownia”. 

Proponuje się zmianę przepisów dotyczących zabezpieczenia przejść na terenie szkoły przed poślizgiem²⁴. W zimowych warunkach atmosferycznych w celu zabezpieczenia przed poślizgiem szkoły mogą użyć środków adekwatnych do potrzeb, a nie tylko piasku, jak dotychczas. 

W sposób zdecydowany uszczegółowione zostały przepisy dotyczące zapewnienia w szkole dostępu do wody spełniającej wymagania dla wody zdatnej do picia²⁵. Jednak w przypadku braku sieci wodociągowej nadal obowiązkiem szkoły będzie zapewnienie innego źródła wody zdatnej do picia. Zwrócono uwagę na fakt, że uczeń przebywający pod opieką szkoły absolutnie nie ma możliwości dowolnego opuszczania jej terenu w celu zakupu wody. Wynika to z faktu, że cały czas pozostaje pod opieką szkoły i to bez względu na wiek. Bowiem w szkołach dla młodzieży wszystkich obowiązują takie same regulacje.

Tab. 2. Wzór rejestru wypadków szkolnych

Uszczegółowione zostały warunki dotyczące zabezpieczenia pomieszczeń, w których odbywają się zajęcia, przed czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, np. wilgocią i nasłonecznieniem²⁶. Przedmiotowa regulacja ma na celu wyeliminowanie niekorzystnych warunków, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie uczniów. Uszczegółowiono również dotychczasowe przepisy dotyczące możliwości zawieszenia zajęć przez dyrektora szkoły w przypadku zdarzeń, które mogły zagrozić zdrowiu uczniów. Wśród nich wyodrębniono szczególnie: negatywne skutki zdarzeń atmosferycznych oraz przekroczenie w powietrzu dopuszczalnych poziomów substancji szkodliwych²⁷. 

Poszerzony został zakres obowiązywania zasad zachowania bezpieczeństwa w przypadku korzystania z obszarów wodnych w ramach zajęć²⁸. Obecnie będą one obowiązywać nie tylko w przypadku wycieczek, ale także zajęć wychowania fizycznego, zajęć sportowych oraz imprez organizowanych przez szkołę lub w których szkoła bierze udział. Pływając i uprawiając sport lub rekreację, uczestnicy mogą przebywać wyłącznie na wyznaczonych obszarach wodnych, z zachowaniem bezpieczeństwa.

Wskazano też obowiązek zapewnienia stałego nadzoru ratownika wodnego lub ratowników wodnych oraz ustawiczny nadzór opiekuna lub opiekunów ze strony szkoły. Doprecyzowany został też katalog zachowań zabronionych podczas zajęć i wycieczek²⁹. Nie wolno korzystać z obiektów pływających, np. łodzi, kajaków, rowerów wodnych podczas silnych wiatrów, burzy i deszczy nawalnych, jak również wchodzić na zamarznięte powierzchnie rzek, stawów, jezior i innych zbiorników wodnych³⁰. Wprowadzono obowiązek uwzględnienia w planie zajęć dydaktyczno-wychowawczych realizacji zajęć wymagających intensywnego wysiłku umysłowego nie później niż na szóstej godzinie zajęć w danym dniu. Dodatkowo bardzo wyraźnie zaznaczono, że plan zajęć musi uwzględniać równomierne obciążenie zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia oraz potrzebę zróżnicowania zajęć w każdym dniu nauki szkolnej³¹. Główny Inspektorat Sanitarny³² wskazuje, że uczniowie powinni mieć równomiernie rozłożone zajęcia – nie więcej niż 6–7 godzin dziennie.

Ponadto zakłada się wprowadzenie minimalnego czasu trwania przerw (co najmniej 10 minut) oraz dostosowania ich do potrzeb uczniów³³. Dyrektor szkoły w tej kwestii będzie obowiązany zasięgnąć opinii rady rodziców i samorządu uczniowskiego.

Wynika to stąd, że długość przerw powinna być racjonalnie dostosowana do potrzeb społeczności szkolnej, np. umożliwiać spożycie drugiego śniadania i obiadu³⁴. Dodatkowo, uczniom podczas przerwy należy zapewnić odpowiednią opiekę. Niestety częstą praktyką w szkołach było skracanie czasu trwania przerwy międzylekcyjnej, co stało w jawnej sprzeczności z higieną pracy. Zapisy § 13 ust. 1 i 2 jednoznacznie stanowią, że przerwy w zajęciach uczniowie spędzają pod nadzorem nauczyciela, a gdy pozwalają na to warunki atmosferyczne, uczniowie spędzają przerwy na świeżym powietrzu. W tej tak ważnej kwestii kierowano się wskazaniami OECD. Zgodnie z opracowaniem Education at a Glance 2017 OECD Indicators³⁵ w krajach

Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju minimalna długość przerwy na ogół wynosi 10–15 minut, aby umożliwić uczniom zmianę sali lekcyjnej oraz uwzględnić realizację potrzeb fizjologicznych. 

Rejestr wypadków prowadzi dyrektor szkoły lub osoba przez niego upoważniona. Może to być zarówno szkolny inspektor BHP, jak i społeczny inspektor pracy.

W kwestii aktualnej odpowiedzialności szkoły za bezpieczeństwo uczniów należy jeszcze przypomnieć kilka istotnych zasad. Szlaki komunikacyjne wychodzące poza teren szkoły zabezpiecza się w sposób uniemożliwiający bezpośrednie wyjście na jezdnię. W miarę możliwości szlaki komunikacyjne kieruje się na ulicę o najmniejszym natężeniu ruchu. W pomieszczeniach szkoły zapewnia się właściwe oświetlenie, wentylację i ogrzewanie. Sprzęty, z których korzystają osoby pozostające pod opieką szkoły, dostosowuje się do wymagań ergonomii. Szkoły i placówki nabywają wyposażenie posiadające odpowiednie atesty lub certyfikaty. Pomieszczenia, w których odbywają się zajęcia szkolne, wietrzy się w czasie każdej przerwy, a w razie potrzeby – także w czasie zajęć. Niedopuszczalne jest prowadzenie jakichkolwiek zajęć bez nadzoru upoważnionej do tego osoby. W czasie zabaw, konkursów i zawodów sportowych organizowanych przez szkołę uczniowie nie mogą pozostawać bez opieki osób do tego upoważnionych. Stan techniczny urządzeń szkoły i sprzętu rekreacyjno-sportowego trzeba sprawdzać przed każdymi zajęciami. 

Wskazano obowiązek zapewnienia  stałego nadzoru ratowników wodnych oraz ustawiczny opiekunów ze strony szkoły. 

Dyrektor szkoły lub placówki może odmówić udzielenia zgody na przeprowadzenie wycieczki ze zbyt małą liczbą opiekunów. 

Jednak nie wszystkie aspekty praktyczne są opisane w aktach prawnych rangi ustawy lub rozporządzenia wykonawczego. Praktyczne znaczenie i realizację obowiązujących regulacji prawnych w warunkach szkolnych często zawiera dopiero orzecznictwo Sądu Najwyższego. Dla lepszego zobrazowania tej kwestii poniżej przytaczam pięć sentencji takich orzeczeń. 

1. Cały teren szkoły w czasie, gdy odbywają się zajęcia, pozostaje pod jej opieką i nadzorem, wobec czego obowiązek należytego nadzoru obciąża szkołę również w stosunku do młodzieży, która nie ma zlecenia zajęć dodatkowych, ale w czasie gdy szkoła jest czynna, ma możność przebywania na szkolnym boisku³⁶. 
2. Obowiązek sprawowania opieki i nadzoru oraz zapewnienia bezpieczeństwa ze strony szkoły dotyczy tylko uczniów powierzonych funkcjonariuszom szkoły lub szkole jako całości. Obowiązek ten zachodzi więc w sytuacji, gdy uczniowie danej szkoły pozostają w dyspozycji nauczycieli lub administracji szkolnej, podczas lekcji, przerw międzylekcyjnych i innych zajęć zleconych przez szkołę³⁷. 
3. Względy wychowawcze przemawiają za przyjęciem, że nadzór nad młodzieżą starszą nie może być ciągły, gdyż młodzieży takiej należy stwarzać warunki do znacznej samodzielności. Za wadliwą i niezapewniającą takiej młodzieży należytej opieki należy uznać taką organizację nadzoru, przy której w stałych, z góry znanych i długich odcinkach czasu nie może on być wykonywany nawet sporadycznie³⁸. 
4. Wiek uczniów wpływa na zróżnicowanie stopnia i formy nadzoru sprawowanego przez nauczycieli nad uczniami w tym rozumieniu, iż młodzieży starszej należy pozostawić więcej samodzielności. Obowiązek nadzoru ze strony szkoły nie ustaje jednak z chwilą osiągnięcia pełnoletniości lub zbliżania się do tego wieku. Trzeba mieć zawsze na uwadze psychikę młodzieży w zbiorowisku i mogące stąd płynąć dla niej niebezpieczeństwa. Doświadczenie życiowe przekonuje też, że samo wydanie zakazu nie wystarcza i że konieczna jest kontrola jego wykonania – zbyt bowiem silna jest pokusa i ciekawość młodzieży, aby sam zakaz odciągnął ją np. od wejścia na budowę. Istnieje też chęć popisania się wykonaniem niebezpiecznego przedsięwzięcia³⁹. 
5. W sytuacji gdy zachowanie uczniów narusza obowiązujące zasady, lub stwarza niebezpieczeństwo ich naruszenia, nauczyciel sprawujący nadzór nad powierzonymi mu uczniami winien w razie kolizji ciążących na nim w tym samym czasie zadań typu nadzorczego z zadaniami typu administracyjnego dawać pierwszeństwo zadaniom nadzorczym, dopóki nie zapewni warunków zapobiegających naruszeniu dyscypliny przez uczniów, mogącemu wywołać szkodę. Środki zapobiegawcze, jakie nauczyciel winien zastosować, powinny odpowiadać konkretnym okolicznościom (wiek uczniów, stopień zdyscyplinowania, rodzaj zajęć, sytuacja, środowisko itp.). 

Wprowadzono obowiązek uwzględnienia w planie zajęć dydaktyczno-wychowawczych realizacji zajęć wymagających intensywnego wysiłku umysłowego nie później niż na szóstej godzinie zajęć w danym dniu. 
Dodatkowo bardzo wyraźnie zaznaczono, że plan zajęć musi uwzględniać równomierne obciążenie zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia oraz potrzebę zróżnicowania zajęć w każdym dniu nauki szkolnej. 

Z powyższych orzeczeń jednoznacznie wynika, że do kwestii bezpieczeństwa uczniów należy podchodzić wieloaspektowo. Aby to było możliwe, wszyscy zainteresowani (zwłaszcza nauczyciele) powinni mieć w tym względzie odpowiednią wiedzę. Z tego też względu jedno ze szkoleniowych posiedzeń rady pedagogicznej po feriach zimowych trzeba obowiązkowo poświęcić kwestiom bezpieczeństwa w szkole, a zwłaszcza odpowiedzialności nauczycieli za bezpieczeństwo powierzonych im uczniów. Każdy powinien mieć świadomość ewentualnych konsekwencji swojego działania lub jego zaniechania. Być może taka wiedza zmniejszy ilość zaniedbań występujących w tym zakresie.