Odpowiedzialność odszkodowawcza w szkole

Szkody powstałe w szkole

Zgodnie z Kodeksem cywilnym pod pojęciem szkody rozumie się uszczerbek w dobrach prawnie chronionych (takich jak życie, zdrowie, mienie itp.), którego poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Aby szczegółowo omówić odpowiedzialność za szkodę powstałą w szkole, należy zwrócić uwagę na rodzaje szkód, jakie mogą tu powstać. 

Ze względu na podmiot, po stronie którego doszło do powstania szkody, wskazać należy, że szkoda może być wyrządzona uczniowi, jak również szkole. Szkoda mieć różnoraki charakter – szkoda majątkowa może dotyczyć mienia szkolnego lub mienia ucznia i ma charakter wymierny, natomiast szkoda niemajątkowa (krzywda) jest ze swej natury niewymierna, bowiem dotyczy wszelkich negatywnych skutków dla cielesnej i psychicznej kondycji poszkodowanego, m.in. uszczerbku na zdrowiu, cierpień fizycznych, utraconych perspektyw na przyszłość i innych niekorzystnych następstw wypadku – lęków, obaw o przyszłość. Wieloaspektowość tematu przejawia się także w zakresie podmiotu odpowiedzialnego za szkodę. Może to być osoba fizyczna – dyrektor, nauczyciel, a może to być także osoba prawna – gmina prowadząca szkołę, bowiem szkoła, będąc jednostką budżetową lub zakładem budżetowym, nie posiada osobowości prawnej. 

Różnorakie są także reżimy odpowiedzialności za szkodę. Nauczyciel, dyrektor ponosi odpowiedzialność zawodową, karną i cywilną, zaś organ prowadzący szkołę – jedynie odpowiedzialność cywilną.

Odpowiedzialność kontraktowa obejmuje odpowiedzialność za niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie umowy, zaś odpowiedzialność deliktowa dotyczy odpowiedzialności za delikt – czyn niedozwolony, bezprawne działanie, które wywołuje szkodę. Odpowiedzialność za szkody i wypadki niewynikające z umowy, lecz będące przedmiotem samoistnego zdarzenia (czynu niedozwolonego), tak jak większość wypadków w szkole, stanowi więc przedmiot odpowiedzialności deliktowej, której przesłankami są: 

• powstanie szkody,
• zawinione działanie sprawcy,
• związek przyczynowy między działaniem sprawcy a szkodą.

Wyjaśnienia w tym miejscu wymaga, że zawinione działanie sprawcy może polegać nie tylko na umyślnym wyrządzeniu szkody, ale też na lekkomyślności i niedbalstwie, które doprowadziło do wyrządzenia szkody.

Odpowiedzialność deliktowa wyróżnia przykłady odpowiedzialności danej osoby za czyny własne, ale także za czyny innych osób. Odpowiedzialność za czyny własne nie budzi wątpliwości i opiera się na realizacji ww. przesłanek, ale możliwe jest też ponoszenie odpowiedzialności (w oparciu o te same przesłanki) także za czyny innych osób, co ma częste przełożenie na sytuację szkoły i nauczycieli. 

Przykładem odpowiedzialności za czyny innych osób jest odpowiedzialność nauczyciela za czyny powierzonego mu pod opiekę ucznia, zarówno te, w których wyrządził on szkodę szkole (np. zbił okno), jak również te, kiedy wyrządził szkodę innym osobom (np. zniszczył plecak kolegi, uderzył kolegę, czego następstwem było złamanie mu palca). 

Wszystkie tego typu przypadki z prawnego punktu widzenia podlegają zakwalifikowaniu jako wina w nadzorze, omówiona w art. 427 Kodeksu cywilnego. Polega ona na przypisaniu odpowiedzialności za szkodę popełnioną przez małoletniego lub osobą niepoczytalną osobie zobowiązanej do nadzoru nad osobą małoletnią lub niepoczytalną. Ten rodzaj odpowiedzialności dotyczy osób powołanych do nadzoru nad małoletnimi, jak: rodzice, opiekunowie prawni, ale też nauczyciele, wychowawcy, i stanowi podstawowy reżim prawny odnoszący się do odpowiedzialności placówek oświatowych i pracowników oświaty. Ustalenie ich odpowiedzialności opiera się więc na wykazaniu ich winy w obowiązku nadzoru nad małoletnim lub osobą niepoczytalną, przy założeniu, że szkoda jest wynikiem braku nadzoru. Celem ustalenia odpowiedzialności należy wykazać także dwie pozostałe przesłanki – powstanie szkody oraz związek przyczynowo-skutkowy między działaniem sprawcy a powstaniem szkody. 

Przechodząc do wskazania podmiotów odpowiedzialnych za szkodę wyrządzoną w szkole, podkreślić należy, że przywołana na wstępie tej publikacji odpowiedzialność dyrektora szkoły i nauczycieli za bezpieczeństwo uczniów w szkole i konieczność zapewnienia im bezpiecznych i higienicznych warunków nie przesądzają o faktycznym ponoszeniu odpowiedzialności w razie wystąpienia zdarzenia szkodowego. 

Zasadnicze znaczenie w tej kwestii ma bowiem art. 5 ust. 7 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty: „Organ prowadzący szkołę lub placówkę odpowiada za jej działalność. Do zadań organu prowadzącego szkołę lub placówkę należy w szczególności zapewnienie warunków działania szkoły lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki”. „Organem prowadzącym” są podmioty, które mogą zakładać i prowadzić szkoły i placówki określone w ustawie o systemie oświaty. W przypadku szkół publicznych są nimi jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty), w niektórych przypadkach − także ministrowie. Szkoły niepubliczne mogą zakładać także osoby fizyczne lub prawne, np. stowarzyszenia. Przepis ten uznać należy za nadrzędny w kwestii określania odpowiedzialności za wypadek w szkole, co wynika z samego jego brzmienia. Skoro organ prowadzący szkołę ponosi odpowiedzialność za całość jej działalności, oznacza to, że ponosi odpowiedzialność także za prawidłowe wykonywanie swych obowiązków przez dyrektora i nauczycieli. 

Potwierdzenie odpowiedzialności organu prowadzącego szkołę za jej działalność znajduje się także w przepisach Kodeksu cywilnego. Jak stanowi art. 430 k.c.: „Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności”.

Stąd też przywołane na wstępie przepisy dotyczące obowiązków nauczycieli i dyrektora, jakkolwiek istotne i wiążące, nie przesądzają jednak o ponoszeniu odpowiedzialności za szkodę powstałą w szkole. Odpowiedzialność ta zawsze spoczywa na organie prowadzącym szkołę, jednak nie wyłącza to odpowiedzialności nauczycieli i wychowawców, np. w sytuacji wyżej wskazanej winy w nadzorze – art. 427 Kodeksu cywilnego. Jeżeli powierzony opiece nauczyciela uczeń dozna szkody, wówczas możliwe jest dochodzenie naprawienia szkody personalnie od tego nauczyciela, który nie zapewnił należytego nadzoru. Wyłączenie tej odpowiedzialności może nastąpić tylko wtedy, gdy nauczyciel wykaże, że prawidłowo wykonywał nadzór nad uczniami lub też że szkoda powstałaby nawet przy prawidłowym nadzorze. 

W tym miejscu podkreślić należy, że odpowiedzialność nauczyciela za nadzór nad uczniami dotyczy nie tylko terenu szkoły, ale także miejsc, gdzie uczniowie udają się w ramach zajęć szkolnych (kino, 

teatr, wycieczki szkolne). W tych miejscach odpowiedzialność za uczniów nie obejmuje jedynie godzin trwania lekcji, ale cały okres, kiedy uczniowie przebywają pod opieką nauczycieli, co wiąże się ze znacznie większym ryzykiem wystąpienia różnorakich wypadków i wymaga wzmożonej uwagi ze strony nauczycieli.

Reasumując, w sytuacji wystąpienia szkody po stronie ucznia, zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej, zarówno w szkole, jak i poza nią, jednak w czasie powierzenia pod nadzór nauczyciela, jak również w razie wyrządzenia przez ucznia szkody innej osobie lub podmiotowi, odpowiedzialność cywilną za następstwa szkody może ponosić: 

• nauczyciel − jako zobowiązany do nadzoru nad uczniami,
• organ prowadzący szkołę − jako ponoszący odpowiedzialność za działalność szkoły.

Uczniowie poniżej 13. roku życia, nawet gdy są sprawcami szkody, nie ponoszą odpowiedzialności za swoje czyny, bowiem ze względu na wiek nie można im przypisać winy. W odniesieniu do uczniów starszych możliwe jest przypisanie odpowiedzialności, jednak nie w sytuacji, gdy byli powierzeni nadzorowi szkoły. Uczeń pełnoletni poniesie odpowiedzialność za szkodę, którą wyrządził w szkole, bowiem odpowiedzialność nauczycieli z tytułu winy w nadorze nie obejmuje uczniów pełnoletnich.