Nowa rola i zadania opiekuna stażu w procesie awansu zawodowego

Należy pamiętać, że skoro opiekun stażu jest przydzielany zarówno nauczycielowi stażyście, jak i kontraktowemu (w dalszej części dla uproszczenia będę ich określał mianem podopiecznych), a każdy z nich znajduje się przecież na innym etapie rozwoju zawodowego, to i rola, jaką ma odgrywać taki opiekun stażu wobec każdego z nich, będzie odmienna. W przypadku nauczyciela stażysty opiekun winien przyjąć postawę mentora dla nowego adepta zawodu nauczycielskiego, którego należy dokładnie przeprowadzić po zawiłościach zawodowych – a jest ich niemało. Natomiast w przypadku nauczyciela kontraktowego powinien on przyjąć formułę coacha¹. W tym przypadku jego zadaniem jest prawidłowe kierowanie rozwojem zawodowym młodego, ale już wdrożonego w rzeczywistość przedszkolną nauczyciela i wspomaganie go w tym bardzo zindywidualizowanym rozwoju. Opiekunem stażu może być nauczyciel mianowany lub dyplomowany wyznaczony spośród nauczycieli danego przedszkola. W wyjątkowych przypadkach może to być również nauczyciel zajmujący stanowisko kierownicze w placówce. Zmienione ustawą o finansowaniu zadań oświatowych² zasady awansu zawodowego wymusiły dokonanie zmian w zadaniach i obowiązkach opiekuna stażu, które zostały na nowo sformułowane w rozporządzeniu z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie awansu zawodowego nauczycieli³.
Zgodnie z nową treścią art. 9c ust. 5 Karty Nauczyciela zadaniem opiekuna stażu jest teraz udzielanie nauczycielowi pomocy, w szczególności w przygotowaniu i realizacji w okresie stażu planu rozwoju zawodowego awansującego nauczyciela, oraz opracowanie opinii o dorobku zawodowym tego nauczyciela wypracowanym przez niego w okresie odbywania stażu. Opiekun stażu nie przygotowuje już projektu oceny dorobku zawodowego, gdyż ta została zniesiona i zastąpiona nową oceną pracy. W myśl nowych regulacji nastąpiło bowiem powiązanie ścieżki awansu zawodowego z oceną pracy nauczycieli w nowej formule⁴ oraz uzależnienie jej długości od jakości pracy nauczyciela.

W obecnie obowiązującym stanie prawnym w ramach podstawowych nowych zadań opiekun stażu obowiązkowo⁵: 

• współpracuje z nauczycielem odbywającym staż i wspiera go w procesie wdrażania do pracy w zawodzie, a w przypadku stażu nauczyciela stażysty zapoznaje z dokumentami obowiązującymi w danym przedszkolu, w szczególności z dokumentacją przebiegu nauczania, działalności wychowawczej i opiekuńczej;
• współpracuje z nauczycielem odbywającym staż w opracowaniu planu rozwoju zawodowego, w szczególności udziela mu pomocy w doborze właściwych form doskonalenia zawodowego; 
• wspiera nauczyciela odbywającego staż w realizacji obowiązków zawodowych;
• umożliwia nauczycielowi odbywającemu staż obserwowanie prowadzonych przez siebie zajęć; 
• obserwuje zajęcia prowadzone przez nauczyciela odbywającego staż (w tym przypadku musi każdą obserwację udokumentować odpowiednim arkuszem obserwacyjnym zawierającym konkretne spostrzeżenia wnioski do dalszej pracy); 
• dzieli się z nauczycielem odbywającym staż swoją wiedzą i doświadczeniem, w szczególności omawia z nauczycielem zajęcia prowadzone przez siebie oraz przez niego;
• inspiruje i zachęca nauczyciela odbywającego staż do podejmowania wyzwań zawodowych;
• doskonali swoją wiedzę i umiejętności w zakresie niezbędnym do pełnienia funkcji opiekuna stażu; 
• przedstawia dyrektorowi przedszkola opinię o dorobku zawodowym nauczyciela za okres stażu, ze szczególnym uwzględnieniem obserwowanych zajęć prowadzonych przez nauczyciela (właśnie na podstawie arkuszy obserwacyjnych z całego okresu stażu) oraz stopnia zaangażowania w realizację wymagań niezbędnych do uzyskania odpowiednio stopnia nauczyciela kontraktowego albo nauczyciela mianowanego (czyli w praktyce rzetelnej realizacji zadań przyjętych w planie rozwoju zawodowego), w terminie 7 dni (było: 14) od dnia zakończenia stażu przez nauczyciela.

Wspomniane wsparcie powinno polegać na:

• ułatwianiu nauczycielowi odnalezienia się w nowym miejscu pracy, adaptacji do nowego środowiska zawodowego i aktywnego uczestnictwa w życiu przedszkola;
• wspomaganiu w budowaniu i doskonaleniu własnego warsztatu pracy wychowawczej i edukacyjnej (dydaktycznej, metodycznej), opiekuńczej, diagnostyczno-terapeutycznej lub innej wynikającej ze specyfiki przedszkola;
• budowaniu współpracy z innymi nauczycielami, m.in. w zakresie realizacji zestawu programów wychowania przedszkolnego, zasad dokonywania diagnozy gotowości szkolnej dziecka przedszkolnego;
• stymulowaniu kształtowania się tożsamości zawodowej nauczyciela i jego postawy pedagogicznej.

Do typowych form pomocy udzielanej, które opiekun stażu powinien opanować w stopniu bardzo dobrym, zaliczane są na ogół:

• obserwacja reakcji zwrotnej;
• pomoc przy określaniu celów;
• informacja na temat postępów w określaniu celów;
• kontakt ze specjalistami;
• pomoc w efektywnym planowaniu zajęć, stały monitoring;
• drukowane materiały źródłowe i wskazywanie właściwych źródeł;
• sugestie na temat poprawy atmosfery w grupie;
• sesje odgrywania ról w celu zilustrowania pozytywnych interakcji;
• możliwości obserwacji zajęć innych nauczycieli;
• aranżowanie nagrywania przebiegu zajęć na wideo lub audio, ich obserwacja i omówienie;
• sugestie na temat pomocnych warsztatów, programów pomocowych i kursów doskonalących.

Ze wskazanych form pomocy wynika jednoznacznie, iż opiekun musi przyjmować co najmniej kilka istotnych ról, takich jak: osoba wspierająca emocjonalnie, doradca i osoba wspomagająca podopiecznego w pokonywaniu wszelkich trudności zawodowych, osoba oceniająca praktykę nauczyciela oraz członek komisji egzaminacyjnej (dla nauczycieli stażystów ubiegających się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego). Aby role te mogły być właściwie wypełniane, opiekun stażu powinien bardzo umiejętnie dobierać odpowiednie metody do pracy ze swoim podopiecznym. Z tego względu w ramach doskonalenia swojej wiedzy opiekun stażu powinien nauczyć się realizować w praktyce następujące metody pracy:

• spotkania informacyjne, np. na temat procedury awansu, regulaminu i statutu przedszkola, programów wychowania przedszkolnego, prowadzenia dokumentacji;
• spotkania diagnostyczne, poświęcone określeniu potrzeb i trudności nauczyciela;
• spotkania problemowe, poświęcone rozwiązaniu konkretnego problemu nauczyciela;
• spotkania warsztatowe, poświęcone treningowi wybranych umiejętności w warunkach symulowanych, np. pisaniu konspektów zajęć, prowadzeniu rozmowy indywidualnej z rodzicami ucznia;
• spotkania wsparciowe, poświęcone wyłącznie emocjonalnemu wsparciu nauczyciela, dające mu okazję do podzielenia się swoimi sukcesami i porażkami, „wygadania się” i odreagowania emocji;
• modelowanie – nauczyciel uczy się przez obserwację pracy bardziej doświadczonych kolegów i koleżanek;
• współprowadzenie zajęć – wspólne prowadzenie zajęć przez „młodego” nauczyciela z nauczycielem bardziej doświadczonym – oczywiście jeżeli jest to możliwe;
• superwizja uczestnicząca – obserwowanie zajęć prowadzonych przez nauczyciela i udzielanie na ten temat informacji zwrotnej przez opiekuna lub innych doświadczonych nauczycieli;
• omawianie literatury fachowej – metodycznej, pedagogicznej, psychologicznej – tzw. studia literaturowe.

W tym miejscu należy jeszcze zwrócić uwagę na obszary naszej aktualnej rzeczywistości przedszkolnej, w których dobry opiekun powinien być przewodnikiem dla swojego podopiecznego, a są to:

• przestrzeń – rozkład pomieszczeń, pokoje zajmowane przez specjalistów, szafki i miejsca w pokoju nauczycielskim;
• organizacja – kontakty z administracją i dyrekcją, droga służbowa, zasady wyliczania godzin nadliczbowych itp.;
• programy – wychowania przedszkolnego, innowacji;
• diagnozowanie dziecka przedszkolnego – w poszczególnych grupach wiekowych oraz gotowości szkolnej; 
• dokumentacja przedszkolna – dzienniki, arkusze diagnostyczne, obserwacyjne itp.;
• przepisy zewnętrzne oraz ich implementacja do warunków przedszkolnych i wewnątrzprzedszkolne: regulaminy, statut itd.;
• obyczaje przedszkolne – święto przedszkola, święta państwowe itp.;
• nieformalne zwyczaje– „kultura pokoju nauczycielskiego” (wszelkie nieformalne regulacje dotyczące funkcjonowania grona pedagogicznego).

Praca opiekuna wcale nie jest taka prosta i oczywista, ale niestety nie zawsze doceniana. Dyrektorzy przedszkoli nie przykładają niekiedy właściwej wagi do wyłaniania odpowiednich kandydatów na opiekuna stażu. Ponieważ osoba taka będzie w zasadzie pracowała (a raczej współpracowała) z człowiekiem dorosłym, powinna zapoznać się przynajmniej z podstawami andragogiki. Jest to ważne chociażby ze względu na główne zadania, jakie będzie realizować z podopiecznym. 
Do podstawowych z nich można zaliczyć:

• zawarcie kontraktu z podopiecznym;
• wprowadzenie w społeczność przedszkolną i życie przedszkola;
• zapoznanie podopiecznego z procedurą awansu zawodowego;
• wspomaganie podopiecznego w tworzeniu planu rozwoju zawodowego i wyborze metod dokumentowania dorobku zawodowego;
• udzielanie wsparcia psychologicznego;
• pomoc w rozwiązywaniu problemów i pokonywaniu trudności w codziennej praktyce przedszkolnej;
• omawianie z podopiecznym realizowanych przez niego zadań;
• pomoc nauczycielowi w przygotowaniach do egzaminów;
• przygotowanie opinii o podopiecznym po zakończeniu okresu stażu.

Pierwszym z wymienionych zadań jest zawarcie kontraktu. Zadanie to nie wynika w sposób jednoznaczny z konkretnych zapisów prawnych, ale z profesjonalnej metodologii pracy każdego opiekuna. Każdy dobrze przygotowany kontrakt ma charakter dyscyplinujący obie strony:

1. Określa jasno zadania obu stron.
2. Pozwala jasno określić relację: opiekun stażu – nauczyciel. Jest to szczególnie ważne, gdyż opiekun stażu może występować wobec podopiecznego w kilku rolach, np. jako osoba wspierająca, przygotowująca opinię o stażującym nauczycielu, kolega (koleżanka) w sytuacjach nieformalnych.
3. Zawsze można odwołać się do niego, gdy jedna ze stron nie wywiązuje się należycie ze swoich obowiązków lub nie jest zadowolona z działań drugiej osoby.
4. Może być również podstawą dalszych negocjacji i dostosowania go do zmieniających się potrzeb nauczyciela lub okoliczności. W takich sytuacjach nie trzeba się umawiać na wszystko „od nowa”, ale wystarczy zastanowić się, które z ustaleń wymaga zmiany.

Kontrakt może mieć formę zarówno pisemną, jak i ustną. Ponieważ jednak pamięć ludzka jest zawodna i bardzo często zapominamy o wcześniej podjętych ustaleniach – zwłaszcza gdy są one dla nas niezbyt wygodne – preferowana jest forma pisemna. Kontrakt wcale nie musi być obszerny, ale jednocześnie powinien dokładnie regulować sześć podstawowych elementów istotnych dla prawidłowego „przygotowania” współpracy między dwoma zawierającymi go podmiotami. Do tych elementów zaliczają się:

• cele i zadania opiekuna stażu;
• zadania podopiecznego;
• metody pracy opiekuna stażu;
• formalna strona współpracy (czas, miejsce, częstotliwość itp.);
• zasady i normy obowiązujące we współpracy, w tym wzajemne zobowiązania obu stron;
• kryteria przygotowania opinii.

Ważne jest, aby na samym początku współpracy zostały jasno wyartykułowane kryteria opinii przygotowywanej na końcu stażu przez opiekuna. Sam kontrakt w jednoznaczny sposób porządkuje cały proces doskonalenia zawodowego, daje możliwość odwołania się do zawartych w nim ustaleń, czytelnie określa obowiązki stron, ustala wzajemne relacje oraz w miarę dokładnie określa czas, który opiekun i podopieczny muszą sobie wzajemnie poświęcić. Wszystkich: opiekunów, podopiecznych, ale i dyrektorów placówek bardzo gorąco zachęcam do zawierania tego typu kontraktów.
Młody nauczyciel ma zwykle problemy z wyznaczeniem sobie zadań i celów, jakie w danym okresie chce czy powinien osiągnąć. To dlatego bardzo jest mu tutaj potrzebny doświadczony nauczyciel, który umiejętnie i racjonalnie pokieruje nim w tym skomplikowanym obszarze, jakim jest planowanie. Od dobrego i racjonalnego planu rozwoju zawodowego zależy bowiem pomyślność całego postępowania awansowego – z pewnością na tych dwóch pierwszych stopniach kariery zawodowej – ale nie tylko. Realną pracę nad konstruowaniem planu rozwoju zawodowego należy rozpocząć od diagnozy „stanu posiadania” w trzech podstawowych wymiarach, jakimi są wiedza, umiejętności i postawy. 
Po dokonaniu tych ustaleń opiekun powinien udzielić pomocy podopiecznemu w wyznaczeniu celów, jakie będzie on musiał w okresie odbywania stażu osiągnąć. Należy mu uświadomić, do czego ma on dążyć. Można to zrobić w sposób graficzny przedstawiony niżej⁶ (tab. 1, 2).

W dalszej kolejności należy zastanowić się nad metodami i sposobami osiągania tych wcześniej jednoznacznie wyznaczonych celów. Pełniąc funkcję opiekuna, powinien on podpowiedzieć, a niejednokrotnie wręcz wskazać podopiecznemu najlepsze z możliwych w jego przypadku rozwiązania. Podpowiedzią do takiego realnego i przemyślanego działania może być zestawienie przedstawione w tabeli nr 3.

Po wykonaniu tych wszystkich niezbędnych działań analityczno-planistycznych pozostaje już tylko wyznaczenie konkretnych zadań do wykonania w całym okresie odbywania stażu i uszeregowanie ich w odpowiedniej logicznej i logistycznej kolejności. Opiekun stażu powinien wspólnie z podopiecznym odpowiedzieć na pytania: Co zrobić? Od kiedy to robić? Kiedy zakończyć? Jak to zrobić? Co będzie niezbędne do wykonania? Kto mi w tym może udzielić niezbędnej, ale wymiernej pomocy? Jakie zasoby należy przy tym wykorzystać? Odpowiedzi na tak postawione pytania powinny następnie zostać ułożone w formie czytelnego zestawienia. Zestawienie to może okazać się niezwykle pomocne w takim całościowym spojrzeniu, ale w sposób krytyczny, oraz w ocenie, na ile stworzony wspólnie plan jest możliwy do realizacji w wyznaczonym okresie odbywania stażu. Układ planu rozwoju zawodowego determinuje – i to w sposób zdecydowany – również układ późniejszego sprawozdania z jego realizacji składanego dyrektorowi przedszkola w celu dokonania oceny pracy za okres stażu. Nie wszyscy jednak o tym pamiętają. Okazuje się, że te dwa dokumenty, zarówno z formalnego, merytorycznego, jak i praktycznego względu, stanowią logiczną całość, prezentowaną w formie dwóch oddzielnych części: początkowej (plan) i końcowej (sprawozdanie z jego realizacji). Porównanie tych części przez dyrektora przedszkola będzie stanowiło podstawę do wystawienia rzetelnej i opartej na konkretach oceny pracy. Zestawienie takie może mieć formę tabelaryczną, która w tym przypadku wydaje się najbardziej właściwa⁷ (tab. 4).

W niektórych przypadkach dopisywane są jeszcze opisy poszczególnych wymagań kwalifikacyjnych na dany stopień awansu, ale nie jest to wymagane. Natomiast w sytuacji gdy to okaże się pomocne nauczycielowi, nic nie stoi na przeszkodzie, aby taki element w planie rozwoju został uwzględniony jako szczególnego rodzaju przewodnik. Po zatwierdzeniu projekt staje się planem rozwoju i wówczas pozostaje już tylko jego skrupulatna realizacja. W tym okresie rozwoju zawodowego nauczyciela jego opiekun stażu musi wznieść się na wyżyny swoich umiejętności i poprzez wykorzystywanie różnych metod i form pracy (wskazywanych wyżej) powinien umiejętnie, ale skutecznie udzielać właściwej i wymiernej pomocy. Ten szczególny czas trwa oczywiście najdłużej, ale któregoś dnia (w przypadku nauczyciela stażysty po roku i dziewięciu miesiącach, a w przypadku nauczyciela kontraktowego po dwóch latach i dziewięciu miesiącach) dobiegnie końca i wówczas trzeba będzie go prawidłowo podsumować i dokładnie rozliczyć. A czasu teraz jest wyjątkowo mało, gdyż tylko siedem dni (poprzednio było ich aż 30). Niemniej o jednym opiekun musi pamiętać: w okresie sprawowania tej opieki powinien być całkowicie dyspozycyjny dla swojego podopiecznego, aby udzielać mu pomocy i wsparcia zawsze w tym momencie, w którym on tego potrzebuje, a nie wówczas, gdy opiekun akurat ma wolny czas lub chęć. W przeciwnym wypadku nie powinien podejmować się odgrywania tej roli, gdyż może wyrządzić awansującemu nauczycielowi krzywdę.