Podstawę prawną do ustalania terminarza ferii stanowią art. 111 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe1, rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli2 oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizacji roku szkolnego3.
POLECAMY
§ 3 tego ostatniego aktu prawnego stanowi, że w szkołach:
- zimowa przerwa świąteczna trwa od dnia 23 grudnia do dnia 31 grudnia lub od dnia 22 grudnia do dnia 31 grudnia, jeżeli dzień 22 grudnia wypada w poniedziałek;
- ferie zimowe trwają dwa tygodnie w okresie od połowy stycznia do końca lutego, z zastrzeżeniem ust. 2; terminy rozpoczęcia i zakończenia ferii zimowych w szkołach na obszarze poszczególnych województw ogłasza – po zasięgnięciu opinii wojewodów i kuratorów oświaty – minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, nie później niż do końca czerwca każdego roku poprzedzającego o dwa lata rok, w którym będą trwały ferie zimowe;
- wiosenna przerwa świąteczna rozpoczyna się w czwartek poprzedzający święta i kończy w najbliższy wtorek po świętach;
- ferie letnie rozpoczynają się w najbliższą sobotę po zakończeniu rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych i kończą się z dniem 31 sierpnia.
Ferie szkolne są czasem wyczekiwanym przez uczniów, ale i przez nauczycieli. Jednak należy się w tym momencie kilka wyjaśnień i słów komentarza, jeśli chodzi o aktywność zawodową nauczycieli w tym szczególnym okresie roku szkolnego. Pojawiają się głosy niektórych dyrektorów świadczące o planowaniu w tym okresie pracy szkół z uwzględnieniem obowiązkowego i bezpłatnego zaangażowania w tę pracę nauczycieli.
I w takiej sytuacji pojawiają się problemy zarówno organizacyjne, jak i formalnoprawne. Najpierw jednak przypomnijmy kalendarz zimowych ferii szkolnych, a wygląda on w bieżącym roku szkolnym w sposób następujący: w dniach 14–27 stycznia 2019 r. – województwa: kujawsko-pomorskie, lubuskie, małopolskie, świętokrzyskie, wielkopolskie; w dniach 21 stycznia do 3 lutego 2019 r. – województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie; w dniach 28 stycznia do 10 lutego 2019 r. województwa: dolnośląskie, mazowieckie, opolskie, zachodniopomorskie; w dniach 11–24 lutego 2019 r. – województwa: lubelskie, łódzkie, podkarpackie, pomorskie, śląskie.
Szkoła, jako placówka oświatowa, nie ma ustawowego obowiązku prowadzenia zajęć opiekuńczo-wychowawczych w czasie ferii zimowych lub ferii letnich. Jednak może zorganizować dzieciom określoną formę wypoczynku na terenie placówki, w tym w postaci kolonii, półkolonii czy obozów. Nie ma najmniejszych przeciwwskazań dotyczących organizowania tego typu aktywności szkolnej. Może to jednak być odpowiedź szkoły na zapotrzebowanie społeczności lokalnej. W takiej sytuacji, wychodząc niejako naprzeciw oczekiwaniom pracujących rodziców czy opiekunów prawnych, a dodatkowo chcąc zapewnić nie tylko opiekę, ale też stworzyć bezpieczne warunki do aktywnego i zorganizowanego spędzania czasu wolnego, szkoła może podjąć się organizacji takiego wypoczynku. Co do zasady wypoczynek dla dzieci w czasie wakacji i ferii zimowych mogą organizować samorządy, np. w ramach akcji pod nazwą „Zima w mieście”. Przy planowaniu takich działań samorządy w budżetach miasta/gminy rezerwują odpowiednie środki finansowe na organizację zajęć dla dzieci w okresie ferii zimowych i wakacji. Takie podejście do potrzeb społeczeństwa jest jak najbardziej zrozumiale i jak najbardziej oczekiwane i prawidłowe. Ale przecież to nie urzędnicy samorządowi będą w praktyce realizowali to bardzo istotne wychowawczo zadanie. Samorząd, jako organ prowadzący, może (i ma do tego pełne prawo) zlecić realizację tego zadania jednej z prowadzonych przez siebie jednostek oświatowych. Jest tylko jedno ale – samorząd musi zabezpieczyć na ten cel niezbędne środki finansowe i przekazać je placówce realizującej to zadanie w praktyce. Zgodnie z obowiązującym prawem zadanie to muszą wykonywać osoby, które mają do tego odpowiednie przygotowanie i uprawnienia. Takimi osobami z reguły są nauczyciele, również ci zatrudnieni na etacie w szkole, która de facto może być organizatorem takich zajęć feryjnych, a jednocześnie jest ona zakładem pracy zatrudniającym danego nauczyciela. Pojawia się zatem pytanie, jak uregulować kwestię zatrudnienia nauczyciela jako wychowawcy w czasie ferii szkolnych organizowanych przez jego szkołę lub placówkę. To pytanie wcale nie jest bezpodstawne, gdyż już pojawiają się informacje, że niektórzy dyrektorzy szkół zamierzają zobligować swoich nauczycieli do pracy w czasie ferii szkolnych, oczywiście w ramach posiadanego etatu. Oto przykład takiej informacji: „Mam pytanie odnośnie zbliżających się ferii zimowych. Pracuję w szkole, gdzie przewidziane są ferie. Na tablicy w pokoju nauczycielskim wisi informacja, z której wynika, że w pierwszym tygodniu ferii mam (pozostali nauczyciele również) być przez jeden dzień w szkole na zajęciach z dziećmi – oczywiście nieodpłatnie. Czy jest to zgodne z prawem, a zwłaszcza z Kartą Nauczyciela? Proszę o odpowiedź – zdezorientowany nauczyciel”.
Z prawnego punktu widzenia sprawa wygląda w sposób następujący: zgodnie z art. 64 Karty Nauczyciela4 nauczycielowi zatrudnionemu w szkole, w której w organizacji pracy przewidziano ferie szkolne, przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze odpowiadającym okresowi ferii i w czasie ich trwania.
Z oczywistych względów nauczyciel taki może być zobowiązany przez dyrektora szkoły do wykonywania w czasie trwania ferii następujących czynności:
- przeprowadzania egzaminów,
- prac związanych z zakończeniem roku szkolnego i przygotowaniem nowego roku szkolnego,
- opracowywania szkolnego zestawu programów oraz uczestnictwa w doskonaleniu zawodowym w określonej formie.
Wymienione wyżej czynności nie mogą jednak zająć nauczycielowi łącznie więcej niż 7 dni. W przytoczonym wykazie nie znajdują sie zajęcia wychowawcze lub opiekuńcze z dziećmi. A to oznacza brak podstawy prawnej do ich realizacji w omawianym czasie.
Dlatego w oparciu o przywołaną regulację prawną należy jednoznacznie stwierdzić, że dyrektor nie może zobowiązać nauczyciela do bezpłatnej opieki nad dziećmi w czasie ferii. Takie polecenie służbowe jest niezgodne z przepisami, albowiem w czasie ferii zimowych nauczyciel korzysta z przysługującego mu urlopu wypoczynkowego. Jeżeli miałaby to być forma dyżuru w szkole, to nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie jak za czas dyżuru – według przepisów Kodeksu pracy5 bądź wynagrodzenie jak za odwołanie pracownika z urlopu (zwrot kosztów). Forma dyżurów nauczycielskich jest możliwa tylko w sytuacjach opisanych prawem. A takie są wymienione w § 5 ust. 1 rozporządzenia w sprawie organizacji roku szkolnego. Z zapisu tego wynika, że dyrektor szkoły lub placówki, po zasięgnięciu opinii rady szkoły albo rady placówki, a gdy rada nie została powołana – rady pedagogicznej, a w przypadku szkół również rady rodziców i samorządu uczniowskiego, biorąc pod uwagę warunki lokalowe i możliwości organizacyjne szkoły lub placówki, może w danym roku szkolnym ustalić dodatkowe dni wolne od zajęć dydaktyczno-wychowawczych w wymiarze dla:
- szkół podstawowych – do 8 dni,
- liceów ogólnokształcących i techników – do 10 dni,
- branżowych szkół I stopnia, branżowych szkół II stopnia, szkół policealnych i placówek kształcenia praktycznego – do 6 dni.
Dopiero w tych sytuacjach, zgodnie z zapisem § 6 ww. rozporządzenia, szkoła ma obowiązek zorganizowania zajęć wychowawczo-opiekuńczych. Ponadto szkoła ma również obowiązek informowania rodziców o możliwości udziału uczniów w zajęciach wychowawczo-opiekuńczych organizowanych w dniach wolnych od zajęć ustalonych zgodnie ze wspomnianymi zasadami.
Zatem jeśli zajęcia organizowane w czasie ustawowych ferii szkolnych odbywają się w szkołach, to do ich prowadzenia mogą być zatrudniani nauczyciele. Wówczas szkoła, jako podmiot organizujący wypoczynek, zatrudnia nauczyciela w charakterze wychowawcy, który dzięki temu uzyskuje również możliwość dodatkowej pracy. Jednak o sposobie wykorzystania urlopu wypoczynkowego decyduje wyłącznie sam nauczyciel. Jest to niezwykle istotne, gdyż powstaje wówczas nowy stosunek prawny pomiędzy nauczycielem a organizatorem wypoczynku – odrębny od stosunku pracy łączącego pedagoga z zatrudniającą go placówką edukacyjną i niemieszczący się w ramach normalnych obowiązków pracowniczych nauczyciela.
Zupełnie inaczej sytuacja wygląda w przypadku dyrektorów i wicedyrektorów. Otóż po zmianach wprowadzonych ustawą o finansowaniu zadań oświatowych6, które dokonały korekty w zapisach art. 64 ust. 2a Karty Nauczyciela, dyrektorów dotyczą inne zasady korzystania z urlopu wypoczynkowego, które prezentują się następująco: „dyrektorowi i wicedyrektorowi szkoły oraz nauczycielowi pełniącemu inne stanowisko kierownicze w szkole, a także nauczycielowi, który przez okres co najmniej 10 miesięcy pełni obowiązki kierownicze w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono stanowisko kierownicze, przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 35 dni roboczych w czasie ustalonym w planie urlopów”. Ten zapis oznacza, że w czasie ferii szkolnych dyrektor szkoły wcale nie musi korzystać z urlopu wypoczynkowego.
Podejmując się organizacji wypoczynku zimowego uczniów, szkoła musi brać pod uwagę wymogi określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków, jakie muszą spełniać organizatorzy wypoczynku dla dzieci i młodzieży szkolnej, a także zasad jego organizowania i nadzorowania7 oraz w sprawie wypoczynku dzieci i młodzieży8. Istotny jest jeszcze jeden obowiązkowy akt prawny, ale jest on w szkołach i placówkach przestrzegany praktycznie każdego dnia – chodzi o rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 października 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach9. Jednak przepisy tego rozporządzenia nie wspominają o wynagrodzeniu nauczyciela za wykonywanie zadań wychowawcy-opiekuna w czasie wypoczynku organizowanego przez szkołę.
Przy organizowaniu wypoczynku w okresie ferii zimowych warto odwiedzić stronę „Bezpiecznie na stoku”10. Powstała ona w porozumieniu z Ministerstwem Sportu i Turystyki. Można na niej znaleźć m.in. kodeks narciarski dla najmłodszych, użyteczne porady i wskazówki dotyczące akcji na stokach, konkursy, komiksy i materiały do pobrania. Poradnik o tym, jak bezpiecznie korzystać ze stoku, przygotowała Grupa Karkonoska Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Ponadto podczas wypoczynku zachęcamy, aby dbać o zdrowie i higienę psychiczną, pamiętać o zasadach zdrowego stylu życia i odżywiana oraz o zachowaniu podstawowych zasad higieny, które pomogą uchronić się przed zachorowaniem.
Różne ważne informacje dotyczące wypoczynku zimowego można znaleźć także na następujących stronach:
- policji: Bezpieczeństwo podczas ferii zimowych; Ostrożnie na lodzie; Żyj bezpiecznie;
- Ministerstwa Sportu i Turystyki: Zimowa edycja akcji informacyjno-edukacyjnej „Bezpieczna Woda”;
- Ministerstwa Spraw Wewnętrznych: Bezpieczne ferie – ważna informacja dla rodziców, opiekunów i dzieci; Bezpieczna podróż;
- Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego: Bezpieczeństwo na stoku;
- Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.
Z uwagi na szczególne znaczenie tego typu zadań realizowanych przez szkoły i placówki oświatowe zachęcam dyrektorów szkół, którzy planują tego typu aktywność w swoich jednostkach, do dokładnego przeanalizowania wszelkich założeń tak organizacyjnych, jak i prawnych. Przestrzegam jednak przed nadinterpretacją obowiązującego prawa.
