Arkusz organizacyjny w aktualnej rzeczywistości szkolnej

Arkusz organizacyjny szkoły jest jednym z najważniejszych dokumentów planistycznych szkoły. Dlatego do pracy nad nim należy przystępować z wyjątkową rozwagą i jednocześnie z uwagą. Podstawowymi źródłami planistycznymi są obecnie obowiązujące akty prawne w oświacie.

Niezbędne dane do sporządzenia arkusza organizacyjnego 

W praktyce przy sporządzaniu arkusza organizacyjnego szkoły na nowy rok szkolny dyrektor placówki bezwzględnie musi dysponować określonymi danymi niezbędnymi do podjęcia właściwych decyzji dotyczących określonych struktur szkolnych, takich jak:

• uczniowska – składającą się z klas, oddziałów klasowych, grup ćwiczeniowych, grup wychowawczych itp.,
• godzinowa – w układzie tygodniowym, pozwalająca na realizację zadań szkoły w obszarze pedagogiczno-opiekuńczym (czyli plan nauczania lub ewentualnie siatka godzin),
• pracownicza – obsługa kadrowa wszystkich zadań wynikających z programu szkoły i planu nauczania.

Zmiany parametrów organizacyjnych szkoły

Każdy dyrektor powinien pamiętać również, że do charakterystycznych zmian parametrów organizacyjnych szkoły, mających niezwykle istotny wpływ na dokonywane w arkuszu organizacyjnym szkoły zapisy, bezwzględnie zalicza się:

• nowy skład osobowy roczników uczniów,
• zmiany kadrowe,
• zmiany w planach nauczania i w programach nauczania,
• decyzje organu prowadzącego o ewentualnym przekształceniu szkoły.

Liczebność klas

Wszelkie działania planistyczne należy rozpocząć od ustalenia liczebności uczniów szkoły w nowym roku szkolnym, co z kolei zadecyduje o liczbie klas i ich liczebności. Jedną z najtrudniejszych danych do określenia jest liczba uczniów przychodzących do klas pierwszych. W przypadku szkół, w których funkcjonuje „obowiązek szkolny”, często nazywanych obwodowymi, dane te można uzyskać z bazy zgromadzonej w organie prowadzącym szkołę. Natomiast w przypadku szkół ponadpodstawowych może to być przewidywany nabór do szkoły, czyli tzw. dane sondażowe. Z reguły jest jednak tak, że liczba klas pierwszych jest uzgadniana z organem prowadzącym. W związku z takimi uwarunkowaniami dyrektor szkoły powinien przeprowadzić symulację określającą, w jaki sposób liczebność uczniów wpływa na skutki „godzinowe” i dopiero wówczas wybrać najbardziej optymalne rozwiązania. 
Należy przy tym pamiętać, że istnieje możliwość podziału na grupy w oddziałach liczących poniżej ustalonego w przepisach limitu, wymaga to jednak uzyskania zgody organu prowadzącego. Należy zauważyć, że:

• klasy liczące powyżej 24 uczniów dzielimy na grupy na zajęcia komputerowe, z technologii komputerowej, informatyki, jednak grupa nie może liczyć więcej uczniów niż stanowisk komputerowych;
• klasy liczące powyżej 24 uczniów dzielimy na grupy na zajęcia z języków obcych, jednak należy uwzględnić stopień zaawansowania znajomości języka obcego;
• klasy liczące powyżej 30 uczniów dzielimy na grupy na zajęcia z przedmiotów ogólnokształcących i zawodowych w formie ćwiczeń/laboratorium (na połowie godzin);
• klasy liczące powyżej 26 uczniów dzielimy na grupy na zajęcia z wychowania fizycznego, jednak liczebność grupy na wf w klasach integracyjnych i specjalnych jest tożsama z liczebnością tych oddziałów.

Trzeba mieć na względzie również tzw. odziały dwujęzyczne, w których nauczanie jest prowadzone w dwóch językach: polskim i obcym nowożytnym na co najmniej dwóch zajęciach (z wyłączeniem historii Polski i geografii Polski), w tym co najmniej jedno zajęcie musi być z biologii, chemii, matematyki, historii powszechnej lub geografii ogólnej¹. 

Co zawiera perfekcyjnie przygotowany arkusz organizacyjny?

Zgodnie z regulacjami zawartymi w rozporządzeniu z dnia 4 kwietnia 2018 r.² arkusz organizacji szkoły określa: 

• liczbę nauczycieli ogółem, w tym nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze,
• imię, nazwisko, stopień awansu zawodowego i kwalifikacje poszczególnych nauczycieli oraz rodzaj prowadzonych przez nich zajęć, w tym liczbę godzin tych zajęć,
• liczbę nauczycieli w podziale na stopnie awansu zawodowego,
• liczbę pracowników administracji i obsługi, w tym pracowników zajmujących stanowiska kierownicze, oraz etatów przeliczeniowych,
• liczbę pracowników ogółem, w tym pracowników zajmujących stanowiska kierownicze.

Natomiast poza tymi informacjami, arkusz szkoły określa w szczególności: 

• liczbę oddziałów poszczególnych klas;
• liczbę uczniów w poszczególnych oddziałach;
• dla poszczególnych oddziałów:
  • tygodniowy, a w przypadku szkoły dla dorosłych prowadzącej zajęcia w formie zaocznej – semestralny wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w tym zajęć prowadzonych w grupach,
  • tygodniowy wymiar godzin zajęć: religii, etyki, wychowania do życia w rodzinie, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego i nauki własnej historii i kultury, nauki geografii państwa, z którego obszarem kulturowym utożsamia się mniejszość narodowa, sportowych w oddziałach i szkołach sportowych oraz w oddziałach i szkołach mistrzostwa sportowego, jeżeli takie zajęcia są w szkole prowadzone,
  • tygodniowy wymiar godzin zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych,
  • wymiar godzin zajęć z zakresu doradztwa zawodowego,
  • wymiar i przeznaczenie godzin, które organ prowadzący szkołę może dodatkowo przyznać w danym roku szkolnym na realizację zajęć edukacyjnych, w szczególności dodatkowych zajęć edukacyjnych, zajęć z języka migowego, lub na zwiększenie liczby godzin wybranych obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
  • tygodniowy, a w przypadku szkoły dla dorosłych prowadzącej zajęcia w formie zaocznej – semestralny wymiar i przeznaczenie godzin do dyspozycji dyrektora szkoły;
• ogólną liczbę godzin pracy finansowanych ze środków przydzielonych przez organ prowadzący szkołę, w tym liczbę godzin zajęć edukacyjnych i opiekuńczych, zajęć rewalidacyjnych, zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz innych zajęć wspomagających proces kształcenia, realizowanych w szczególności przez pedagoga, psychologa, logopedę i innych nauczycieli;
• liczbę godzin zajęć świetlicowych oraz zajęć opiekuńczych i wychowawczych w internacie;
• liczbę uczniów korzystających z opieki świetlicowej, liczbę godzin zajęć świetlicowych oraz liczbę nauczycieli prowadzących zajęcia świetlicowe;
• liczbę godzin pracy biblioteki szkolnej.

Należy jednak zauważyć, że w sytuacji gdy w szkole podstawowej zorganizowany został oddział przedszkolny, arkusz organizacji tej szkoły określa także szczegółową organizację nauczania, wychowania i opieki w tym oddziale, w tym:

• liczbę nauczycieli ogółem, w tym zajmujących stanowiska kierownicze,
• imię, nazwisko, stopień awansu zawodowego i kwalifikacje poszczególnych nauczycieli oraz liczbę godzin zajęć prowadzonych przez poszczególnych nauczycieli, a także liczbę etatów przeliczeniowych tych nauczycieli,
• liczbę nauczycieli w podziale na stopnie awansu zawodowego,
• liczbę pracowników administracji i obsługi, w tym pracowników zajmujących stanowiska kierownicze, oraz liczbę etatów przeliczeniowych tych pracowników,
• liczbę pracowników zajmujących stanowiska kierownicze oraz liczbę etatów przeliczeniowych tych pracowników.

Ponadto arkusz organizacji tak zorganizowanej szkoły określa w szczególności: 

• liczbę oddziałów przedszkolnych,
• liczbę dzieci w poszczególnych oddziałach przedszkolnych,
• tygodniowy wymiar zajęć religii, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego, jeżeli takie zajęcia są prowadzone w oddziale przedszkolnym,
• czas pracy poszczególnych oddziałów przedszkolnych,
• ogólną liczbę godzin pracy finansowanych ze środków przydzielonych przez organ prowadzący szkołę podstawową, w tym liczbę godzin zajęć edukacyjnych i opiekuńczych, zajęć rewalidacyjnych, zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz innych zajęć wspomagających proces kształcenia, realizowanych w szczególności przez pedagoga, psychologa, logopedę i innych nauczycieli.

Pomoc psychologiczno-pedagogiczna

W tym aspekcie niezwykle istotne jest określenie form takiej pomocy, które generują liczbę godzin do zrealizowania w nowym roku szkolnym, a co jest z tym związane – również liczbę etatów nauczycielskich. Obecnie pomoc psychologiczno-pedagogiczna może być realizowana w następujących formach:

• klasy terapeutyczne (do 15 uczniów),
• zajęcia rozwijające uzdolnienia (do 8 uczniów w grupie),
• zajęcia rozwijające umiejętności uczenia się,
• zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze (do 8 uczniów w grupie),
• zajęcia specjalistyczne, takie jak np. korekcyjno-kompensacyjne (do 5 uczniów), logopedyczne (do 4 uczniów), rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne (do 10 uczniów, chyba że zwiększenie tej liczby jest uzasadnione potrzebami uczniów) oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym (do 10 uczniów),
• zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu 
• zindywidualizowana ścieżka kształcenia – tylko w szkołach. 

Należy przy tym pamiętać, że klasy terapeutyczne organizuje się dla uczniów wykazujących jednorodne lub sprzężone zaburzenia, wymagających dostosowania organizacji i procesu nauczania do ich specyficznych potrzeb edukacyjnych oraz długotrwałej pomocy specjalistycznej. Klas terapeutycznych nie organizuje się w szkołach specjalnych. Należy mieć na uwadze, że klasy terapeutyczne powinny być organizowane z początkiem roku szkolnego, na podstawie wyników przeprowadzonych wcześniej diagnoz. Istotne jest, że do klas terapeutycznych, za zgodą organu prowadzącego szkołę oraz oczywiście w ramach posiadanych środków, mogą uczęszczać uczniowie innej szkoły lub placówki. 

Nowością jest zindywidualizowana ścieżka kształcenia, którą organizuje się dla uczniów, którzy mogą uczęszczać do szkoły, ale ze względu na trudności w funkcjonowaniu wynikające w szczególności ze stanu zdrowia nie mogą realizować wszystkich zajęć edukacyjnych i wymagają dostosowania organizacji i procesu nauczania do ich specjalnych potrzeb edukacyjnych. 

Pensum nauczyciela

Ponadto podczas pracy nad arkuszem organizacyjnym pamiętać należy, że:

• pensum szkolnych pedagogów, psychologów, logopedów, terapeutów pedagogicznych, doradców zawodowych wynosi nie więcej niż 22 godz.,
• od 1 września 2018 r. dodany został w Karcie Nauczyciela art. 42 ust. 5c, który wprowadza tzw. etat łączony. 
  • Etat łączony – z praktycznego punktu widzenia – to iloraz łącznej liczby realizowanych godzin i sumy części realizowanych etatów: 
  • Etat łączony = liczba godzin/(cz. E1 + cz. E2 + cz. E3)

przy czym uzyskany wynik zaokrągla się do pełnych godzin w taki sposób, że do 0,5 godz. pomija się, a powyżej 0,5 zaokrągla się „w górę”. 

Przykładowe sytuacje obliczania tzw. pensum łączonego

Przykład 1: 
Wymiar etatu nauczyciela, któremu przydzielono 9 godz. j. polskiego i 15 godz. biblioteki.
E.ł. = (9 + 15) : (9/18 + 15/30) = 24 : (0,5 + 0,5) = 24 : 1 = 24,00

Przykład 2: 
Wymiar etatu nauczyciela, któremu przydzielono: 12 godz. edukacji wczesnoszkolnej, 6 godz. świetlicy, 5 godz. zajęć logopedycznych.
E.ł. = (15 + 6 + 5) : (15/25 + 6/26 + 5/22) = 26 : (0,6 + 0,23 + 0,23) = 26 : 1,06 = 24,52 ≈ 25  (+ 1 godz. ponadwymiarowa). 

Przykład 3:
Wymiar etatu nauczyciela łączącego 6 godz. muzyki i 8 godz. świetlicy.
E.ł. = (6 + 8) : (6/18 + 8/26) = 14 : (0,33 + 0,31) =14 : 0,64 = 21,88 ≈ 22 tj. 14/22
Sposoby wyliczania etatu nauczyciela w różnych okresach roku szkolnego:

gdzie: 
Et –  wymiar etatu,
lt1 –  tygodniowa liczba zajęć w okresie całego roku, 
lt2 –  tygodniowa liczba zajęć w okresie skróconym, 
ws – współczynnik skrócenia okresu nauki liczony jako: liczba tygodni nauki danego oddziału, np. liczba tygodni nauki w danym roku 30 tyg. nauki klasy maturalnej = 0,78 947 x 38 tygodni nauki, 
p –   pensum zajęć.

Przykład 4: 
Nauczyciel ma 15 godz. geografii w ciągu roku i 5 godz. w klasach maturalnych: 

Przykład 5: 
Nauczyciel j. polskiego w zespole szkół ma: 11 godzin zajęć w ciągu całego roku, 8 godzin w klasach, które mają 4-tygodniową praktykę, 7 godzin w klasach maturalnych.
ws dla klas z praktyką: 34: 38 = 0,89 473 
ws dla klas maturalnych: 30: 38 = 0,78 947

Klasy łączone

I jeszcze kwestia klas łączonych. Otóż klasy łączone tworzone są w szkołach podstawowych działających w szczególnie trudnych warunkach demograficznych lub geograficznych. Dopuszcza się następujące sposoby łączenia: 

• oddział przedszkolny 6-latków + I klasa (50% zajęć edukacji przedszkolnej i 50% zajęć edukacji polonistycznej, matematyczno-przyrodniczej, j. obcego nowożytnego – prowadzi się oddzielnie),
• klasa I łączona z innymi klasami – łączy się tylko edukację plastyczną, muzyczną, wychowanie fizyczne,
• klasa II i III łączona – łączy się edukację plastyczną, muzyczną, wychowanie fizyczne i nie więcej niż połowę wymiaru innych obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
• klasa łączona IV–VII – łączy się muzykę, plastykę, wychowanie fizyczne i nie więcej niż połowę wymiaru innych obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
• klasa VIII łączona – łączy się tylko wychowanie fizyczne. 

Nowa regulacja zawarta w przepisie art. 96 ust. 6 ustawy Prawo oświatowe rozszerza możliwość organizowania nauczania w klasach łączonych w szkole podstawowej specjalnej i szkole ponadpodstawowej specjalnej, w tym zorganizowanej w podmiocie leczniczym i jednostce pomocy społecznej działającej w szczególnie trudnych warunkach demograficznych lub geograficznych oraz w oddziale specjalnym zorganizowanym w szkole podstawowej ogólnodostępnej i w szkole ponadpodstawowej ogólnodostępnej, w zakresie danego etapu edukacyjnego. Natomiast dodany w art. 96 przepis ust. 7 dopuszcza organizowanie nauczania w klasach łączonych w szkołach ponadpodstawowych zorganizowanych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, działających w szczególnie trudnych warunkach demograficznych. 
Ponadto dyrektorzy szkół muszą mieć na względzie kwestie nauczania indywidualnego, które należy zaplanować – tab. 1.

Terminarz przekazania i opiniowania arkusza organizacji szkoły

Dyrektor szkoły przekazuje organowi prowadzącemu szkołę arkusz organizacji szkoły zaopiniowany przez zakładowe organizacje związkowe w terminie do dnia 21 kwietnia danego roku. Opinia zakładowych organizacji związkowych, o której mowa wyżej, jest wydawana w terminie 10 dni od dnia otrzymania arkusza organizacji szkoły, nie później niż do dnia 19 kwietnia danego roku. Natomiast organ prowadzący szkołę, po uzyskaniu opinii organu sprawującego nadzór pedagogiczny, zatwierdza arkusz organizacji szkoły w terminie do dnia 29 maja danego roku. Opinia organu sprawującego nadzór pedagogiczny jest wydawana w terminie 10 dni od dnia otrzymania arkusza organizacji szkoły, nie później niż do dnia 20 maja danego roku. 
W sytuacji wprowadzenia zmian do zatwierdzonego wcześniej arkusza organizacji szkoły do dnia 30 września opinie, o których mowa wcześniej, są wydawane w terminie 4 dni roboczych od dnia otrzymania zmian. Z kolei organ prowadzący szkołę zatwierdza zmiany nie później niż w terminie 7 dni roboczych od dnia ich otrzymania. Jednak w przypadku wprowadzenia zmian do zatwierdzonego arkusza organizacji szkoły po dniu 30 września organ prowadzący szkołę zatwierdza te zmiany w terminie 7 dni od dnia ich otrzymania. W obowiązujących zapisach prawnych nie ma uzasadnienia prawnego dotyczącego opiniowania arkusza organizacyjnego przez radę pedagogiczną szkoły. Artykuł 70 ust. 2 pkt 1 ustawy Prawo oświatowe stanowi jedynie, że „rada pedagogiczna opiniuje organizację pracy szkoły lub placówki, w tym zwłaszcza tygodniowy rozkład zajęć edukacyjnych, oraz organizację kwalifikacyjnych kursów zawodowych, jeżeli szkoła lub placówka takie kursy prowadzi”.