Zmienione zasady postępowania dyscyplinarnego wobec nauczycieli

Możliwość wprowadzenia takiego rejestru została stworzona ustawą z dnia 18 marca 2016 r.² Artykuł 85w tej ustawy stanowi, że Minister Edukacji Narodowej prowadzi centralny rejestr orzeczeń dyscyplinarnych, w którym gromadzone są informacje o nauczycielach prawomocnie ukaranych karami dyscyplinarnymi. W utworzonej bazie CROD znajdują się dane osobowe nauczycieli:

• prawomocnie ukaranych karą wydalenia z zawodu nauczyciela,
• prawomocnie ukaranych karą zwolnienia z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie 3 lat od ukarania,
• zawieszonych w pełnieniu obowiązków nauczyciela.

Sam rejestr prowadzony jest przez Ministra Edukacji Narodowej w systemie teleinformatycznym. Stanowi on szczególne narzędzie wspomagające dyrektorów szkół i placówek w pozyskiwaniu informacji o nieukaraniu (lub właściwie o ukaraniu) karami dyscyplinarnymi osób ubiegających się o zatrudnienie na stanowisku nauczyciela, który to obowiązek dyrektora wynika wprost z art. 10 ust. 5 Karty Nauczyciela. 

W przedmiotowym rejestrze umieszczane są następujące informacje dotyczące prawomocnie ukaranych nauczycieli: 

• dane identyfikujące nauczyciela,
• rodzaj orzeczonej kary dyscyplinarnej oraz okres ukarania,
• oznaczenie komisji dyscyplinarnej, która wydała prawomocne orzeczenie, wraz z sygnaturą sprawy,
• data wydania i uprawomocnienia się orzeczenia,
• data i miejsce popełnienia czynu, którego dotyczy orzeczenie,
• data doręczenia nauczycielowi orzeczenia.

Dosyć precyzyjnie zostały opisane zasady dotyczące uzyskiwania prawa dostępu do zasobów informacyjnych zawartych w omawianym rejestrze. Do dnia 31 grudnia 2016 r. zainteresowany nauczyciel miał obowiązek składania oświadczeń (w formie dokumentów cywilnoprawnych) o nieukaraniu karami dyscyplinarnymi. W okresie od 1 stycznia do 28 lutego 2017 r. prawo do uzyskania informacji zawartych w nowo utworzonym rejestrze przysługiwało:

• osobie ubiegającej się o zatrudnienie na stanowisku nauczyciela – w odniesieniu do informacji, które bezpośrednio jej dotyczą,
• dyrektorowi szkoły − w stosunku do nauczycieli zatrudnionych w danej szkole.

Natomiast od dnia 1 marca 2017 r. prawo dostępu do tych informacji przysługuje dyrektorowi szkoły, ale tylko w stosunku do osoby ubiegającej się o zatrudnienie na stanowisku nauczyciela oraz nauczycieli zatrudnionych w danej szkole. Ponadto prawo do uzyskania informacji z rejestru ukaranych dyscyplinarnie przysługuje również:

• rzecznikom dyscyplinarnym i komisjom dyscyplinarnym − zawsze w związku z prowadzonym postępowaniem wyjaśniającym lub postępowaniem dyscyplinarnym,
• sądom sprawującym w Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości − zawsze w związku z prowadzonym postępowaniem,
• prokuratorom, policji i innym organom uprawnionym do prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawach karnych i karnych skarbowych oraz czynności wyjaśniających w sprawach o wykroczenia − zawsze w związku z prowadzonym postępowaniem,
• organom administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz innym organom wykonującym zadania publiczne − w przypadkach kiedy jest to uzasadnione potrzebą wykonania nałożonych na nie zadań określonych w ustawie.

Należy pamiętać, że podstawą wpisu do rejestru jest pisemne zawiadomienie dotyczące prawomocnego ukarania konkretnego nauczyciela jedną z kar dyscyplinarnych przewidzianych Kartą Nauczyciela. Sporządzenie takiego zawiadomienia należy do obowiązków przewodniczącego komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji lub przewodniczącego odwoławczej komisji dyscyplinarnej. Następnie informacja ta przesyłana jest niezwłocznie do rejestru po uprawomocnieniu się przedmiotowego orzeczenia. 

Dotychczas w bazie CROD zgromadzone zostały informacje o 325 nauczycielach ukaranych karami dyscyplinarnymi. Tylko w styczniu 2017 r., w pierwszym miesiącu funkcjonowania wspomnianego rejestru, zostało wydanych aż 205 istotnych informacji w tym zakresie.

Dla każdego dyrektora kierującego szkołą ważna jest informacja, jak taki rejestr działa. Otóż już od dnia 1 marca 2017 r. dyrektor szkoły (nie nauczyciel) ustala za pomocą stosownego narzędzia informatycznego udostępnionego przez Ministra Edukacji Narodowej, czy numer PESEL nauczyciela lub osoby ubiegającej się o zatrudnienie na stanowisku nauczyciela znajduje się w CROD. Jeśli numer ten znajduje się w rejestrze bądź nauczyciel lub osoba ubiegająca się o zatrudnienie na stanowisku nauczyciela nie posiada numeru PESEL, dyrektor szkoły składa stosowny wniosek o udzielenie mu informacji z rejestru ministerialnego. Informacje z owego rejestru udzielane są na wniosek, który składa się wyłącznie na stosownym formularzu, w postaci papierowej lub elektronicznej, i tak:

• wniosek w postaci papierowej przesyła się na adres Ministerstwa Edukacji Narodowej (Al. J.Ch. Szucha 25, 00-918 Warszawa, z dopiskiem „CROD”),
• wniosek w postaci elektronicznej mogą złożyć osoby, które posiadają konto na ePUAP³ i dysponują podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą certyfikatu kwalifikowanego lub Profilem Zaufanym, czyli bezpłatnym odpowiednikiem podpisu elektronicznego, którego można używać w kontaktach z administracją publiczną. 

Ze względu na ochronę danych osobowych, w przypadku wniosku o udzielenie informacji z Centralnego Rejestru Orzeczeń Dyscyplinarnych w postaci elektronicznej należy podawać we wnioskach adresy elektroniczne skrytki na ePUAP, do których dostęp mają tylko osoby upoważnione do uzyskania danej informacji z rejestru (np. jeżeli wniosek zostanie wysłany z konta ePUAP danej szkoły, należy przeanalizować, czy dostęp do tego konta i możliwość pobrania informacji ma tylko osoba upoważniona). Sam wzór takiego wniosku określony został w załączniku do rozporządzenia MEN w sprawie wzoru formularza wniosku o udzielenie informacji z centralnego rejestru orzeczeń dyscyplinarnych⁴. Natomiast sposób postępowania przy uzyskiwaniu tego typu informacji określony jest w instrukcji korzystania z Centralnego Rejestru Orzeczeń Dyscyplinarnych, która jest dostępna na stronie Ministerstwa Edukacji Narodowej⁵.

W związku z tym, że postępowanie dyscyplinarne wobec nauczycieli w dotychczasowym kształcie zostało powszechnie uznane za nieefektywne i długotrwałe, poza wyżej wspomnianym rejestrem ukaranych dyscyplinarnie nowelizacja Karty Nauczyciela z marca ubiegłego roku wprowadziła istotne zmiany w zasadach postępowania dyscyplinarnego. Ponadto pojawiła się konieczność wykonania przepisów europejskich dotyczących rozszerzenia obowiązku przekazywania właściwym organom państw członkowskich UE informacji o osobach, które utraciły prawo do wykonywania zawodów związanych z edukacją małoletnich. Z powyższych względów w dotychczas obowiązujących przepisach prawnych pojawiło się kilka istotnych zmian:

• Wprowadzony został obowiązek jednokrotnego składania wyjaśnień przez ucznia, który nie ukończył 18 lat, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego wysłuchania ucznia; samo przesłuchanie tego świadka nie będzie mogło odbywać się w obecności obwinionego.
• Uregulowane zostały przepisy dotyczące ogólnych zasad obsługi komisji dyscyplinarnych oraz wprowadzone zostało upoważnienie do określenia, w drodze rozporządzenia, wysokości i sposobu wypłacania wynagrodzenia członków komisji dyscyplinarnych, rzeczników dyscyplinarnych i ich zastępców.
• Doprecyzowane zostały przepisy dotyczące przedawnienia odpowiedzialności dyscyplinarnej przez wskazanie, że jeżeli postępowanie dyscyplinarne zostało wszczęte w okresie przed upływem 3 miesięcy od dnia uzyskania przez właściwy organ, przy którym powołana została komisja dyscyplinarna, wiadomości o popełnieniu czynu oraz przed upływem 3 lat od popełnienia tego czynu, karalność przewinienia dyscyplinarnego ustaje z upływem 5 lat od popełnienia tego czynu – co ma przeciwdziałać przewlekłości postępowania dyscyplinarnego.

Zmiana przepisów przewiduje także ich rozszerzenie na wszystkich nauczycieli, również tych zatrudnionych w niepublicznych jednostkach oświaty w wymiarze niższym niż ½ pełnego wymiaru zajęć. W dotychczasowym stanie prawnym w przypadku publicznych przedszkoli, szkół i placówek oświatowych prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne niebędące jednostkami samorządu terytorialnego oraz niepublicznych przedszkoli, szkół i placówek oświatowych przepisy dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli znajdowały zastosowanie wyłącznie do nauczycieli zatrudnionych w wymiarze co najmniej ½ obowiązkowego wymiaru zajęć. Objęcie powyższej grupy nauczycieli przepisami regulującymi odpowiedzialność dyscyplinarną nastąpiło od 1 września 2016 r. W związku z powyższym, wszyscy nauczyciele w ww. jednostkach oświatowych, bez względu na wymiar zatrudnienia, są zobowiązani do realizowania podstawowych obowiązków nauczycieli, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela (wprowadzenie tej zmiany było konieczne ze względu na to, że jedną z przesłanek odpowiedzialności dyscyplinarnej jest właśnie uchybienie obowiązkom, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela). 

Podsumowując, należy stwierdzić, że obecnie odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli oparta jest na zapisach art. 75 ust. 1 i art. 75–85 znowelizowanej Karty Nauczyciela⁶. Również na mocy tej delegacji ustawowej Minister Edukacji Narodowej wydał przepisy wykonawcze w formie rozporządzenia określającego szczegółowy tryb prowadzenia postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec nauczycieli oraz wznawiania postępowania dyscyplinarnego⁷. 

W obecnym stanie prawnym wszyscy nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej z dwóch podstawowych powodów: po pierwsze − za uchybienie godności zawodu nauczyciela, a po drugie − za uchybienie obowiązkom, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela. Zdecydowanie łatwiej jest określić obowiązki wynikające właśnie ze wspomnianego zapisu Karty Nauczyciela. Należy tu wyróżnić 5 podstawowych obowiązków:

• rzetelność w realizacji zadań związanych z powierzonym nauczycielowi stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę,
• obowiązek wspierania każdego ucznia w jego rozwoju,
• dążenie do pełni własnego rozwoju osobowego,
• obowiązek kształcenia i wychowywania młodzieży w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka,
• dbałość o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

W kwestii uchybienia obowiązkom wynikającym z KN sprawa jest raczej oczywista. Zdecydowanie trudniej jest wymienić powody wszczęcia postępowania dyscyplinarnego opisane ogólnie jako czyny uchybiające godności zawodu nauczyciela. W tym zakresie pojawia się bardzo istotne zagadnienie etyki zawodowej nauczyciela. Czym zatem jest etyka⁸? Otóż etyka powszechnie rozumiana jest jako zespół norm i ocen moralnych charakterystycznych dla danej zbiorowości społecznej (np. grupy społecznej, klasy, warstwy, środowiska), ale również jako filozoficzna nauka o moralności zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak: dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności, oraz wytyczaniem zasad

i norm moralnego postępowania. Jednak najszerzej jest rozumiana jako mądrość życiowa i wskazuje trzy ogólne postawy:

• jak żyć, aby sobie oraz przynajmniej niektórym osobom zapewnić względną szczęśliwość, a przynajmniej uniknąć nieszczęść,
• jak postępować wobec innych, aby zyskać szacunek ludzi godnych szacunku lub przynajmniej nie zasłużyć na ich pogardę,
• jak działać, by działalność była sprawna i przyniosła oczekiwane efekty.

Mając na względzie te uniwersalne postawy etyczne, ale odnoszone do zachowań w obszarze oświaty i wychowania, bezwzględnie należy wspomnieć o bardzo ważnym aspekcie pracy nauczyciela, jakim jest tzw. kultura pedagogiczna. Pod tym pojęciem powszechnie rozumie się dziedzinę kultury związaną ze sprawami wychowania i oświaty. Jej elementami składowymi są: piśmiennictwo pedagogiczne, twórczość pedagogiczna oraz przekonania i postawy reprezentowane zarówno przez pedagogów i nauczycieli, jak i przez całe społeczeństwo. Kultura pedagogiczna sensu stricte prezentuje określony poziom stosunków międzyludzkich, stan rozwoju intelektualnego i moralnego oraz dążność do kierowania swoim rozwojem zawodowym. Tworzą ją takie elementy, jak: świadomość pedagogiczna, doświadczenia pedagogiczne, tradycje, aktywność pedagogiczna, warunki pracy szkoły, stan środowiska społecznego. Z tych też względów do kultury pedagogicznej należy koniecznie zaliczyć: stosunek do zadań, celów i czynności oraz sam sposób ich formułowania i przyjmowania do realizacji, sposób kreowania prawa i dyrektyw oraz ich przestrzeganie, sposoby oceny rezultatów pracy dydaktyczno-wychowawczej i innych funkcji szkoły, stymulowanie nowatorstwa pedagogicznego, więzi szkoły ze środowiskiem oraz doskonalenie zawodowe. 

Odnosząc te wszystkie wymienione aspekty wprost do praktyki szkolnej, należy zauważyć, że realnie kultura pedagogiczna przejawia się i kształtuje nie w jednym, ale wielu różnych układach wskazujących funkcjonowanie podstawowych relacji szkolnych, a są nimi takie wzajemne relacje, jak: 

• relacje typu nauczyciel (wychowawca) – uczeń (wychowanek), 
• relacje typu nauczyciel – szkoła (rada pedagogiczna, związek zawodowy, rada szkoły, rada rodziców itp.),
• relacje typu nauczyciel – dyrektor i nadzór pedagogiczny,
• relacje typu nauczyciel – doskonalenie (instytucje kształcenia i doskonalenia nauczycieli),
• nauczyciel – środowisko (organizacje i instytucje społeczne, samorządowe, państwowe i inne),
• relacje typu nauczyciel – własna rodzina.

Jak łatwo zauważyć, właśnie w ramach tych relacji może dochodzić do sytuacji, które w różnych okolicznościach mogą być uznawane za nieetyczne. Dlatego też można w sposób odpowiedzialny stwierdzić, że typowa kultura pedagogiczna w warunkach szkolnych przejawia się w następujących obszarach szkolnych działań nauczycieli:

• w obowiązkach (ewaluacji, analizie i ocenie osiągnięć uczniów),
• w projektowaniu pracy zajęć obowiązkowych i dodatkowych,
• w sposobie i sprawiedliwym ocenianiu skuteczności własnych działań oraz przyczyn sukcesów i niepowodzeń,
• w rozwoju samorządności i demokratyzacji życia szkolnego, stosowania różnorodnych środków oddziaływania z preferencją bodźców pozytywnych,
• w kształtowaniu takich stosunków międzyludzkich, które zapewniają młodzieży poczucie bezpieczeństwa i opieki, a sobie rozbudowę własnych predyspozycji wychowawczych i talentu pedagogicznego.

Z tak rozumianą kulturą pedagogiczną, oczywiście w aspekcie zagadnień etycznych (wywodzących się z podstawowych zasad etyki ogólnej), nierozerwalnie związana jest etyka zawodu nauczyciela, w którego pracy najważniejszą wartością powinno być dobro dziecka/ucznia, odpowiedzialność za jego rozwój i przygotowanie do podejmowania decyzji oraz znajdowania sensu życia. Idąc tym tokiem myślenia, można wyprowadzić wniosek, że za etykę zawodową nauczycieli należy uznać zespół norm wyznaczających określone obowiązki moralne związane z wykonywanym zawodem i społecznymi stosunkami zawodowymi (dotyczy również grupy zawodowej, którą stanowią nauczyciele). Stanowią ją również reguły, normy, zasady, którymi powinien kierować się nauczyciel w swojej działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej. Należy przy tym pamiętać, że to od kompetencji zawodowych i autorytetu nauczyciela zależą efekty pracy wychowawczo-dydaktycznej. Są one zdecydowanie lepsze, gdy nauczyciel cieszy się szacunkiem, uznaniem, gdy ma dobry kontakt z uczniem czy wychowankiem. Jak łatwo zauważyć, kwestie etyki zawodowej mają niebagatelne znaczenie zarówno dla przebiegu procesu edukacyjno-wychowawczego, jak i dla osiąganych efektów pracy dydaktycznej. Z tego też względu pod żadnym pozorem nie można ich bagatelizować. Okazuje się zatem, że etyka zawodowa wyznacza określone kryteria wyznaczające pojęcie godności zawodowej. Dlatego zaniedbania w tym zakresie zostały określone w Karcie Nauczyciela mianem uchybienia godności zawodu nauczyciela. Podsumowując, można zatem powiedzieć, że etyka zawodu nauczyciela dotyczy bezpośrednio takich zagadnień, jak: postawy nauczyciela, jego kultury osobistej, osobistej odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, wiedzy oraz kompetencji zawodowych. Mówiąc o etyce zawodu nauczyciela, nie można pominąć kwestii norm moralnych regulujących współpracę w zespołach nauczycielskich. Jednym z warunków powodzenia w pracy wychowawczej jest utrzymanie właściwej atmosfery w gronie nauczycielskim. Nie mniej ważną sprawą jest również dbałość o autorytet zawodu oraz konieczność obwarowania dyskrecją przebiegu posiedzeń rady pedagogicznej, rozmów, spraw służbowych i życia prywatnego kolegów. Należy pamiętać o tym, że konflikty w gronie pedagogicznym szybko przenikają do młodzieży i środowiska, obniżając nie tylko prestiż danego zespołu nauczycielskiego, ale także efekty jego pracy. 

Z przeprowadzonych (z konieczności w ograniczonym zakresie) rozważań wynika, że kwestie etyczne są bardzo trudne do określenia i wyjątkowo kontrowersyjne. Jednak uciec się od niech nie da, a wręcz nie wolno, chociażby z dwóch podstawowych względów: pierwszy − to oczywiście zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej, a drugi − to zagadnienia kontroli zarządczej, a dokładnie jej standard A1, który zwraca szczególną uwagę na przestrzeganie wartości etycznych w pracy zawodowej. To właśnie kontrola zarządcza wprowadziła obowiązek opracowania i wdrożenia zasad etyki pracowniczej w każdej placówce publicznej. Wszystkim tym, którzy mają problemy z opracowaniem optymalnych zasad etyki pracowniczej w swojej szkole lub placówce, polecam lekturę Kodeksu Etyki Nauczycielskiej z 1997 r. opracowanego przez Polskie Towarzystwo Nauczycieli⁹. Nie jest to już najnowsze opracowanie, ale nie straciło wcale na swojej aktualności, może więc stanowić doskonały materiał bazowy do opracowania zasad etycznych obowiązujących we współczesnych szkołach i placówkach oświatowych. 

Skoro wyjaśniony został już zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczyciela, to trzeba również wskazać ewentualne konsekwencje takiej odpowiedzialności. Należy przy tym zwrócić uwagę na bardzo istotną kwestię − jeżeli nauczyciel popełni czyn powodujący odpowiedzialność dyscyplinarną, który jest jednocześnie przestępstwem w świetle przepisów Kodeksu karnego, podlega zarówno karze dyscyplinarnej, jak i karze przewidzianej w Kodeksie karnym. Dokładnie tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 maja 2001 r.¹⁰, w którym stwierdził, że nauczyciele
podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia obowiązkom lub godności zawodu niezależnie od odpowiedzialności karnej. 

Postępowanie dyscyplinarne w stosunku do nauczyciela przeprowadzają właściwe komisje dyscyplinarne:

• działające w I instancji przy wojewodach − komisje obejmujące działaniem nauczycieli wszystkich szkół na terenie województwa,
• działające w II instancji – komisja dyscyplinarna przy Ministrze Edukacji Narodowej, a w sprawach dyscyplinarnych nauczycieli szkół artystycznych − komisja działająca przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Komisja dyscyplinarna I instancji składa się z co najmniej 5 członków, natomiast odwoławcza komisja dyscyplinarna składa się z co najmniej 10 członków. Należy przy tym zaznaczyć, że kadencja komisji dyscyplinarnych trwa 4 lata. Z uwagi na wagę tych spraw niezwykle ważnym staje się również skład osobowy takich komisji. Na członka komisji dyscyplinarnej może być powoływany nauczyciel:

• który posiada stopień nauczyciela mianowanego albo dyplomowanego,
• który posiada co najmniej pięcioletni staż pracy pedagogicznej w przedszkolu, szkole lub placówce, publicznej lub niepublicznej, lub innych jednostkach organizacyjnych,
• który ma pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta z praw publicznych,
• który nie był skazany prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,
• który nie był prawomocnie ukarany karą dyscyplinarną,
• wobec którego nie toczy się postępowanie karne w sprawie o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub postępowanie dyscyplinarne,
• który posiada nieposzlakowaną opinię.

Kandydatów na członków komisji dyscyplinarnych I instancji mogą zgłaszać: 

• rady pedagogiczne szkół objętych właściwością danej komisji dyscyplinarnej − spośród nauczycieli zatrudnionych w danej szkole, 
• organy sprawujące nadzór pedagogiczny − spośród pracowników zatrudnionych w tych organach, 
• organy właściwych wojewódzkich struktur reprezentatywnych związków zawodowych zrzeszających nauczycieli w rozumieniu ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego11.

Natomiast kandydatów na członków odwoławczej komisji dyscyplinarnej mogą zgłaszać: 

• organy sprawujące nadzór pedagogiczny − spośród pracowników zatrudnionych w tych organach oraz nauczycieli zatrudnionych w szkołach objętych właściwością danego organu, spośród kandydatów zgłoszonych przez rady pedagogiczne tych szkół, 
• organy reprezentatywnych związków zawodowych zrzeszających nauczycieli w rozumieniu ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego.

Organ administracji państwowej, przy którym została powołana komisja, wyznacza dla każdej komisji dyscyplinarnej rzecznika dyscyplinarnego oraz odpowiednią liczbę jego zastępców (z grona podległych sobie pracowników). Komisja dyscyplinarna wszczyna postępowanie dyscyplinarne zawsze na wniosek rzecznika dyscyplinarnego lub jednego z jego zastępców wybranych spośród pracowników zatrudnionych odpowiednio w kuratorium oświaty, Ministerstwie Edukacji Narodowej lub Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 

Co istotne, rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem już po popełnieniu czynu nie stanowi jednak przeszkody do wszczęcia i prowadzenia postępowania dyscyplinarnego oraz wymierzenia kary dyscyplinarnej. Gdy mowa jest o wszczynaniu postępowania, pojawia się bardzo istotne pojęcie przedawnienia odpowiedzialności dyscyplinarnej. 

Występuje ono w dwóch konkretnych sytuacjach, a mianowicie: 

• gdy upłynęły 3 miesiące od dnia uzyskania przez organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna, wiadomości o popełnieniu czynu uzasadniającego nałożenie kary,
• gdy upłynęły 3 lata od popełnienia tego czynu.

Jednak w sytuacji gdy czyn popełniony przez nauczyciela (stanowiący powód wszczęcia postępowania dyscyplinarnego) jest przestępstwem, okres, w jakim może zostać wszczęte postępowanie dyscypli-
narne, nie może być krótszy od okresu przedawnienia ścigania tego przestępstwa. 

Nowe regulacje prawne praktycznie przeciwdziałają nadmiernemu przeciąganiu postępowań dyscypli-
narnych. Zakładają one, że nawet w przypadku prawidłowo wszczętego postępowania dyscyplinarnego odpowiedzialność dyscyplinarna nauczyciela przedawnia się po 5 latach od popełnienia czynu będącego powodem wszczęcia tego postępowania dyscyplinarnego. Zapis taki obliguje komisje dyscypli-
narne do sprawnego prowadzenia całego postępowania.

Komisja dyscyplinarna I instancji wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania dyscyplinarnego albo postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego nauczycielowi, którego dotyczy wniosek o wszczęcie tego postępowania, oraz dyrektorowi szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony, a w przypadku dyrektora szkoły – temu nauczycielowi oraz organowi prowadzącemu szkołę, służy zażalenie do odwoławczej komisji dyscyplinarnej, w terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia. Na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego dotyczącego czynu naruszającego prawa i dobro dziecka Rzecznikowi Praw Dziecka służy zażalenie do odwoławczej komisji dyscyplinarnej, w terminie 14 dni od dnia doręczenia postanowienia. Postanowienie odwoławczej komisji dyscypli-
narnej jest ostateczne. 

Komisja dyscyplinarna wydaje orzeczenie o ukaraniu, mocą którego uznaje obwinionego winnym w całości lub w części zarzucanego mu czynu i wymierza karę dyscyplinarną, albo orzeczenie o uniewinnieniu, w przypadku gdy: 

• postępowanie dyscyplinarne nie potwierdziło popełnienia przez nauczyciela zarzucanego mu czynu, 
• zarzucany czyn nie zawiera znamion uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela.

Komisja może również orzec o umorzeniu postępowania dyscyplinarnego, w przypadku gdy: 

• za popełniony czyn nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy,
• nauczyciel w chwili popełnienia zarzucanego czynu nie był zatrudniony na stanowisku nauczyciela,
• nauczyciel zmarł,
• postępowanie dyscyplinarne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte toczy się,
• nastąpiło przedawnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej. 

Jeżeli postępowanie dyscyplinarne umorzono z powodu śmierci nauczyciela, jego małżonek, rodzeństwo, krewny lub powinowaty w linii prostej mogą złożyć wniosek o uwolnienie nauczyciela od zarzutów, w terminie roku od dnia śmierci nauczyciela. 

Od wydanego przez komisję dyscyplinarną I instancji orzeczenia rzecznikowi dyscyplinarnemu i obwinionemu lub jego obrońcy (w zależności od tego, która ze stron postępowania nie jest usatysfakcjonowana wydanym orzeczeniem) przysługuje prawo wniesienia odwołania za pośrednictwem komisji dyscyplinarnej, która wydała orzeczenie, do odwoławczej komisji dyscyplinarnej, w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia. Wniesienie odwołania równocześnie wstrzymuje wykonanie orzeczenia. Postanowienie odwoławczej komisji dyscyplinarnej w danej sprawie jest już ostateczne. 

Karami dyscyplinarnymi, jakie komisja dyscyplinarna może wymierzyć nauczycielowi w przypadku, gdy uzna, że dopuścił się on zarzucanego mu czynu, są:

• nagana z ostrzeżeniem,
• zwolnienie z pracy,
• zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie 3 lat od ukarania,
• wydalenie z zawodu nauczyciela.

Wymierzenie kary dyscyplinarnej polegającej na wydaleniu z zawodu nauczyciela jest równoznaczne z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela do końca jego życia. Odpis prawomocnego orzeczenia o ukaraniu karą dyscyplinarną wraz z uzasadnieniem włącza się do akt osobowych nauczyciela. 
Kara dyscyplinarna wymierzona nauczycielowi ulega zatarciu, a odpis orzeczenia o ukaraniu dołączony do akt osobowych ukaranego podlega zniszczeniu:

• po upływie 3 lat od dnia doręczenia nauczycielowi prawomocnego orzeczenia o ukaraniu,
• a w przypadku kary zwolnienia z pracy z zakazem zatrudnienia na okres 3 lat − po upływie 6 lat. 

Wyjątek stanowi jednak kara wydalenia z zawodu nauczyciela, która jest karą dożywotnią i nigdy nie ulega zatarciu. Dyrektor szkoły, a w stosunku do dyrektora szkoły – organ prowadzący szkołę, zawiadamia ukaranego nauczyciela o zatarciu kary i zniszczeniu orzeczenia o ukaraniu dołączonego do jego akt osobowych. Z chwilą zatarcia kary dyscyplinarnej uznaje się ją za niebyłą. 

Wszczęcie postępowania karnego lub złożenie wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego stanowi również podstawę do zawieszenia nauczyciela (dyrektora szkoły) w pełnieniu jego obowiązków służbowych. 

Obowiązujące przepisy prawa rozróżniają dwa rodzaje zawieszenia: obligatoryjne i fakultatywne. Otóż dyrektor szkoły może zawiesić w pełnieniu obowiązków nauczyciela, a organ prowadzący szkołę − dyrektora szkoły, przeciwko któremu wszczęto 
postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego w sytuacji, gdy ze względu na powagę i wiarygodność wysuniętych przeciwko niemu zarzutów celowe jest odsunięcie nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole. Natomiast w sprawach niecierpiących zwłoki nauczyciel lub dyrektor szkoły mogą być zawieszeni przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego. 

Dyrektor szkoły zawiesza również w pełnieniu obowiązków nauczyciela, a organ prowadzący szkołę jej dyrektora, jeżeli wszczęte postępowanie karne lub złożony wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego dotyczy czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. Nauczyciel lub dyrektor szkoły zostają z mocy prawa zawieszeni w pełnieniu obowiązków w razie ich tymczasowego aresztowania lub w razie pozbawienia ich wolności w związku z postępowaniem karnym. Pamiętać należy jednak o tym, że zawieszenie w pełnieniu obowiązków nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy, chyba że przeciwko nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły toczy się jeszcze postępowanie karne lub postępowanie dyscyplinarne, w związku z którym nastąpiło zawieszenie. Jak zawsze od decyzji o zawieszeniu w obowiązkach zainteresowanemu przysługuje stosowne odwołanie. 

I jeszcze jedno − wynagrodzenie zasadnicze nauczyciela lub dyrektora szkoły w okresie jego zawieszenia w pełnieniu obowiązków może ulec zmniejszeniu, a tymczasowo aresztowanego ulega zmniejszeniu najwyżej do połowy wymiaru, w zależności od stanu rodzinnego nauczyciela, począwszy od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym nastąpiło zawieszenie. W okresie zawieszenia w pełnieniu obowiązków nauczycielowi nie przysługują dodatki oraz wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe. 

Z kolei w okresie odbywania kary pozbawienia wolności nauczycielowi lub dyrektorowi szkoły nie przysługuje żadne wynagrodzenie. Jednak należy pamiętać o tym, że jeśli postępowanie karne lub postępowanie dyscyplinarne zakończy się umorzeniem z braku dowodów winy albo wydaniem wyroku lub orzeczenia uniewinniającego, nauczycielowi oraz dyrektorowi szkoły należy zwrócić zatrzymane kwoty wynagrodzenia. 

Jak widać, ilość zadań do wykonania oraz kwestii, jakie należy rozważyć w przypadku podejmowania decyzji związanych z postępowaniem dyscyplinarnym, jest niemała. Dlatego każdy dyrektor odpowiedzialny za sprawy kadrowe w swojej szkole musi je wszystkie szczegółowo rozważyć, a to wymaga szczegółowego przeanalizowania obowiązujących zapisów prawnych. Trzeba jednak pamiętać, że nie ma spraw identycznych i każdą sytuację należy rozważać bardzo indywidualnie, biorąc pod uwagę wszelkie jej okoliczności i całą złożoność kontekstualną.