Zasady planowania nadzoru pedagogicznego w okresie zmian

Z pełną odpowiedzialnością można stwierdzić, że filozofia obecnego nadzoru pedagogicznego zakłada, iż istotą zmiany wprowadzanej w szkole w ramach realizowanego nadzoru jest doprowadzenie do sytuacji, w której zarówno dyrektor, jak i nauczyciele będą podporządkowywać wszystkie podejmowane w szkole działania jej jakościowemu progresowi, w sposób szczególny ukierunkowanemu na rozwój ucznia. Jednak wszelkie działania prowadzone w szkołach i placówkach publicznych muszą być zawsze oparte na bazie jednoznacznych regulacji prawnych.

Nowelizacja ustawy o systemie oświaty z dnia 20 lutego 2015 r. w zakresie nadzoru pedagogicznego¹ wprowadziła zmiany w definiowaniu samego nadzoru pedagogicznego (art. 33 ust. 1), uprawnień osób zatrudnionych w organach nadzoru pedagogicznego (art. 33 ust. 3 pkt ², art. 33 ust. 4–6) oraz poziomów wymagań (art. 21a ust. 3 pkt 1 i 2).

Zgodnie z brzmieniem art. 33 ust. 1 ustawy o systemie oświaty nadanym nowelizacją, nadzór pedagogiczny sprawowany w szkole lub placówce polega na:

1. ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli,
2. analizowaniu i ocenianiu efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
3. udzielaniu pomocy szkołom, placówkom i nauczycielom w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
4. inspirowaniu nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych.

Natomiast w szczególności nadzorowi pedagogicznemu podlega:

• zgodność zatrudniania nauczycieli z wymaganymi kwalifikacjami,
• realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania,
• przestrzeganie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów, przeprowadzania egzaminów oraz przepisów dotyczących obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
• przestrzeganie statutu szkoły lub placówki,
• przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach,
• zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki.

Nowe regulacje

W nowej ustawie Prawo oświatowe kwestie istoty nadzoru pedagogicznego uregulowane są już nie w art. 33, ale w art. 55, który stanowi, że nadzór pedagogiczny polega teraz na:

1. obserwowaniu, analizowaniu i ocenianiu przebiegu procesów kształcenia i wychowania oraz efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
2. ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
3. udzielaniu pomocy szkołom i placówkom, a także nauczycielom, w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
4. inspirowaniu nauczycieli do poprawy istniejących lub wdrożenia nowych rozwiązań w procesie kształcenia, przy zastosowaniu innowacyjnych działań programowych, organizacyjnych lub metodycznych, których celem jest rozwijanie kompetencji uczniów.

Natomiast, w myśl tych samych przepisów, nadzorowi pedagogicznemu podlega w szczególności:

1. posiadanie przez nauczycieli wymaganych kwalifikacji do prowadzenia przydzielonych im zajęć,
2. realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania,
3. przestrzeganie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania egzaminów, a także przestrzeganie przepisów dotyczących obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
4. przestrzeganie statutu szkoły lub placówki,
5. przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach,
6. zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki.

Powyższe zapisy w sposób jednoznaczny wytyczają zadania dyrektorów w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego. Powstaje natomiast istotne pytanie − którymi przepisami należy się kierować przy planowaniu nadzoru pedagogicznego na kolejny rok szkolny, bo w okresie planowania nadzoru obowiązują dotychczasowe regulacje prawne, natomiast w okresie jego realizacji będą obowiązywały regulacje ustalone już w nowych przepisach. W tym momencie pomocna okazuje się lektura ustawy wprowadzającej³. Otóż art. 307 wspomnianej ustawy zakłada, że wszelkie czynności podjęte przed dniem 1 wrześ-
nia 2017 r. pozostają w mocy, natomiast przy planowaniu nadzoru pedagogicznego na nowy rok szkolny należy się kierować regulacjami zawartymi już w nowych przepisach prawnych.

Zadania dyrektora placówki w ramach nadzoru pedagogicznego

Każdy dyrektor placówki oświatowej w ramach swoich podstawowych obowiązków służbowych:

• organizuje ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki,
• kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli oraz innej działalności statutowej,
• wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań,
• obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły,
• opracowuje na każdy rok szkolny plan Nadzoru Pedagogicznego, który przedstawia Radzie Pedagogicznej do 15 września,
• przedstawia radzie pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego (przed zakończeniem każdego roku szkolnego).

Należy pamiętać o tym, że plan nadzoru pedagogicznego dyrektora jest opracowywany zawsze z uwzględnieniem wniosków wynikających z nadzoru

sprawowanego w szkole w poprzednim roku szkolnym i określa w szczególności:

1. przedmiot ewaluacji wewnętrznej oraz termin jej przeprowadzania,
2. tematykę i terminy przeprowadzania kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności szkoły,
3. zakres wspomagania nauczycieli w realizacji ich zadań.

Planowanie nadzoru na kolejny rok szkolny

W procesie rzetelnego planowania nie można pozwolić sobie na bezkrytyczne przepisywanie zapisów z poprzednich dokumentów tego typu. W każdym roku szkolnym zakłada się przecież nieco inne cele nadzoru, wynikające z aktualnej sytuacji panującej w szkole lub placówce albo ze zmienionych warunków formalno-prawnych obowiązujących w systemie oświaty – tak jak obecnie. Aby jednak plan był sensowny, musi być przygotowany w ściśle określony sposób. Działania dyrektora związane z planowaniem nadzoru powinny przebiegać zgodnie z podstawowymi etapami procesu planowania, takimi jak:

• określenie aktualnych celów,
• ocena bieżącej sytuacji,
• ustalenie precyzyjnej procedury (co i kiedy ma być zrobione i kto odpowiada za realizację),
• ustalenie praktycznego harmonogramu pracy (określenie w każdym elemencie realizacji planu odpowiedzialnej osoby i jej władzy, kontroli nad planem i zasobami, jak również rezultatów, za osiągnięcie których jest odpowiedzialna),
• wyznaczenie konkretnej odpowiedzialności,
• sprawdzenie wykonalności planu i kosztów jego realizacji.

Konstruując plan nadzoru, dyrektor powinien określić, czego oczekuje po jego realizacji, a dokładniej, jak powinna działać jego placówka po wprowadzeniu planowanych zmian (w danym zagadnieniu, zakresie, obszarze itp.). Przyjęte założenia będą również stanowiły kryterium sukcesu i oceny realizacji tego planu nadzoru w kontekście jego efektywności.

Cechy dobrego planu

Dobry plan cechuje się tym, że jest: celowy, konkretny, precyzyjny, realny, mierzalny, określony w czasie i elastyczny. Dyrektor zawsze powinien się zastanowić nad tym, czy opracowany przez niego plan posiada wszystkie wymienione cechy. Z powyższych względów informacje, jakimi dysponuje dyrektor, przystępując do formułowania planu nadzoru pedagogicznego, mają wyjątkowy, wręcz strategiczny charakter. Informacje te należy gromadzić w poszczególnych zakresach (obszarach) merytorycznych, takich jak: ewaluacja, kontrola, wspomaganie i oczywiście obserwacja.

W informacji, jaką dyrektor uzyska od zespołu ds. ewaluacji wewnętrznej w szkole, powinien poszukać odpowiedzi na następujące pytania:

• Co było celem ewaluacji?
• Co było badane (ewaluowane)?
• W jaki sposób (metody badawcze)?
• Jakimi narzędziami (w załączniku należy umieścić wszystkie wykorzystane narzędzia)?
• Jakie są wyniki?
• Jakie wyciągnięto wnioski?
• Jakie zostały wyprowadzone rekomendacje?
• Jak to powinno się przełożyć na pracę placówki (jaki powinien być obraz placówki po wdrożeniu rekomendacji)?

Dopiero odpowiedzi na te pytania stanowią bazę do budowania planu nadzoru pedagogicznego w kolejnym roku szkolnym.

Należy również wspomnieć, że w art. 44 ustawy Prawo oświatowe zdefiniowano 8 nowych zakresów wymagań ewaluacyjnych. Przedstawiają się one w następujący sposób:

1. przebieg procesów kształcenia, wychowania i opieki,
2. umożliwienie każdemu uczniowi rozwoju na miarę jego indywidualnych możliwości,
3. podejmowanie przez szkołę lub placówkę działań podnoszących jakość jej pracy,
4. angażowanie uczniów, rodziców i nauczycieli w działania szkoły lub placówki,
5. współpraca ze środowiskiem lokalnym,
6. uzyskiwane efekty kształcenia i wychowania,
7. aktywność uczniów i ich rozwój osiągany adekwatnie do potrzeb i możliwości,
8. doskonalenie pracy szkoły lub placówki przy zaangażowaniu społeczności szkolnej i środowiska lokalnego.

Wyznaczono również pięć zakresów działań:

• efekty w zakresie kształcenia, wychowania i opieki,
• organizacja procesów kształcenia, wychowania i opieki,
• tworzenie warunków do rozwoju i aktywności, w tym kreatywności uczniów,
• współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym,
• zarządzanie szkołą lub placówką.

Szczegółowe wymagania zostaną określone w stosownym rozporządzeniu wykonawczym. Jest to powrót do poprzedniej filozofii formułowania przepisów dotyczących ewaluacji szkolnej.

Działania kontrolne organu sprawującego nadzór pedagogiczny prowadzone są w szkole w celu oceny stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej w szkole jako organizacji, w tym zgodności zatrudniania nauczycieli z wymaganymi kwalifikacjami. Natomiast sam dyrektor kontroluje przestrzeganie przez poszczególnych nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły. Należy pamiętać, że kontrola w swojej istocie nie jest niczym innym jak porównaniem stanu faktycznego ze stanem zakładanym lub wymaganym przez obowiązujące prawo.

W nowym roku szkolnym kontroli powinny być poddane takie zagadnienia, jak:

• posiadanie przez nauczycieli wymaganych kwalifikacji do prowadzenia przydzielonych im zajęć,
• podstawa programowa z uwzględnieniem ostatnich zmian – zwłaszcza nowych przedmiotów,
• programy wychowania przedszkolnego i nauczania – po zmianach w zakresie podstaw programowych,
• plany nauczania – dydaktyczne,
• zasady oceniania szkolnego – po zmianach,
• zasady prowadzenia obserwacji pedagogicznej,
• zasady realizacji nowych przedmiotów szkolnych,
• prowadzenie dokumentacji przebiegu nauczania,
• prawidłowa realizacja obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
• praca z uczniami niepełnosprawnymi,
• znajomość i przestrzeganie postanowień nowego statutu szkoły lub placówki,
• zasady organizowania i realizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
• zasady bezpieczeństwa uczniów i obowiązki z nich wynikające,
• ochrona danych osobowych w szkole lub placówce.

Ponadto, do źródeł informacji dyrektora zaliczyć należy:

• Podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa określone przez MEN.
• Sprawozdanie kuratora oświaty z nadzoru pedagogicznego.
• Plan nadzoru pedagogicznego kuratora oświaty na rok szkolny 2016/2017.
• Zmiany prawa oświatowego.
• Wytyczne lokalnych władz samorządowych.
• Zidentyfikowane oczekiwania rodziców uczniów oraz środowiska lokalnego.

Struktura planu nadzoru pedagogicznego

Typowa ramowa struktura planu nadzoru pedagogicznego opracowanego w oparciu o wskazania wynikające z rozporządzenia MEN wygląda następująco:

• Główne zadania do wykonania wynikające z wniosków z podsumowania pracy w roku ubiegłym.
• Przedmiot ewaluacji wewnętrznej oraz termin jej przeprowadzenia.
• Tematyka i terminy przeprowadzania kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły.
• Zakres wspomagania nauczycieli szkoły w realizacji ich zadań.

Jest to struktura ramowa i może, a niekiedy nawet powinna zostać uzupełniona np. o wnioski z nadzoru sprawowanego w poprzednim roku. Istotne jest, aby wnioski były pogrupowane w odpowiedni sposób, np.:

• zadowalające, czyli takie, które w określonej sytuacji są optymalne,
• dobre, ale wymagające jeszcze poprawy,
• niezadowalające, czyli takie, które wymagają działań naprawczych.