Zasady planowania nadzoru pedagogicznego na rok szkolny 2018/2019

Jak każdego roku we wrześniu dyrektorzy przystępują do finalizowania planowania nadzoru, gdyż do dnia 15 września, zgodnie z prawem, są zobowiązani do przedstawienia go radzie pedagogicznej na bieżący rok szkolny. Nie ma jednego uniwersalnego planu nadzoru, tak jak nie ma jednego uniwersalnego programu nauczania. Szkoła i jej dyrektor mają w tym względzie określoną autonomię. Przy podejmowaniu działań muszą się jednak kierować ramami wyznaczonymi przez prawo. Z tych też względów wszelkie działania 
prowadzone w szkołach i placówkach publicznych muszą być zawsze oparte na bazie jednoznacznych regulacji prawnych. W obecnej rzeczywistości oświatowej aktualną podstawę prawną nadzoru pedagogicznego 
stanowią: 

• Konstytucja RP art. 70 ust. 3: „(…) Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa”;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe¹;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe²;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego³;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek⁴.

Wspomniane nowe przepisy nieco inaczej definiują i opisują kwestie dotyczące nadzoru pedagogicznego. W nowej ustawie (Prawo oświatowe) kwestie istoty nadzoru pedagogicznego uregulowane są w art. 55, który stanowi, że nadzór pedagogiczny polega na: 

• obserwowaniu, analizowaniu i ocenianiu przebiegu procesów kształcenia i wychowania oraz efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół  i placówek,
• ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
• udzielaniu pomocy szkołom i placówkom, a także nauczycielom, w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
• inspirowaniu nauczycieli do poprawy istniejących lub wdrożenia nowych rozwiązań w procesie kształcenia, przy zastosowaniu innowacyjnych działań programowych, organizacyjnych lub metodycznych, których celem jest rozwijanie kompetencji uczniów. 

W myśl tych samych przepisów nadzorowi pedagogicznemu podlega w szczególności: 

• posiadanie przez nauczycieli wymaganych kwalifikacji do prowadzenia przydzielonych im zajęć⁵,
• realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania,
• przestrzeganie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania egzaminów,
• przestrzeganie przepisów dotyczących obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
• przestrzeganie statutu szkoły lub placówki,
• przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach,
• zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki.

Już tylko pobieżne zapoznanie się z prezentowanymi zapisami pozwala na zauważenie kilku istotnych różnic w podejściu chociażby do kwestii kwalifikacji nauczycieli lub realizacji obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Powyższe zapisy w sposób jednoznaczny wytyczają zadania dyrektorów w ramach sprawowanego przez siebie nadzoru pedagogicznego. 
Zmienione rok temu rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego zwiększyło formalnie ilość możliwych form sprawowania nadzoru pedagogicznego również przez dyrektora szkoły. Zgodnie z obecnie obowiązującym prawem nadzór pedagogiczny jest realizowany poprzez wykonywanie zadań i czynności określonych w art. 55 ustawy Prawo oświatowe, w trybie działań planowych i doraźnych. Natomiast do podstawowych form sprawowania nadzoru pedagogicznego zalicza się: ewaluację, kontrolę, wspomaganie, a także monitorowanie. Tak zmieniona formuła ma swoje konsekwencje w opracowywaniu nowego planu nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez dyrektora szkoły. W sposób istotny zdefiniowane zostały wszystkie formy sprawowania nadzoru, co również ma swoje konsekwencje w działaniach podejmowanych zarówno przez organy nadzoru pedagogicznego, jak i przez samych dyrektorów szkół i placówek. 
Obecnie przez ewaluację należy rozumieć proces gromadzenia, analizowania i komunikowania informacji na temat wartości działań podejmowanych przez szkołę lub placówkę. Mowa jest o procesie, a nie pojedynczych działaniach, które teraz już absolutnie nie wyczerpują pojecia ewaluacji. A ponadto w ramach tego procesu uwzględniono zadanie, które do tej pory było często pomijane. Działaniem tym jest komunikowanie informacji uzyskanych w ramach działań ewaluacyjnych. Jest to bardzo istotne, gdyż nie zawsze informacje wynikające z ewaluacji były właściwie komunikowane ich odbiorcom. 
Wyniki ewaluacji muszą być zawsze wykorzystywane w procesie podejmowania decyzji skierowanych na zapewnienie wysokiej jakości organizacji procesów kształcenia, wychowania i opieki oraz ich efektów w szkole lub placówce. 
Przez kontrolę należy teraz rozumieć działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny prowadzone w szkole lub placówce w celu oceny stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki. Natomiast wspomaganie – to działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny mające na celu inspirowanie i intensyfikowanie w szkole lub placówce procesów służących poprawie i doskonaleniu ich pracy, ukierunkowanych na rozwój uczniów i wychowanków. Bardzo wyraźnie zaznaczono w nowych przepisach, że organ sprawujący nadzór pedagogiczny wspomaga szkoły i placówki, w szczególności poprzez: 

• przygotowywanie i podawanie do publicznej wiadomości na stronie organu analiz wyników sprawowanego nadzoru pedagogicznego, w tym wniosków z ewaluacji zewnętrznych i kontroli,
• organizowanie konferencji i narad dla dyrektorów szkół i placówek,
• przekazywanie informacji o istotnych zagadnieniach dotyczących systemu oświaty i zmianach w przepisach prawa dotyczących funkcjonowania szkół i placówek. 

Jak wynika z powyższego, od roku przestały funkcjonować tzw. przykłady dobrych praktyk, a zamiast nich pojawiły się konferencje i narady dyrektorów oraz przekazywanie istotnych informacji, zwłaszcza dotyczących zmian w przepisach prawa. Taki zapis formalny stanowi kolejne wskazanie do działań dyrektorów szkół i placówek w ramach sprawowanego przez nich nadzoru pedagogicznego. Skoro organ nadzoru zobowiązuje się
do informowania dyrektorów o zmianach w prawie, to tym bardziej dyrektorzy są zobowiązani do informowania swoich nauczycieli o aktualnym stanie prawnym obowiązującym w oświacie oraz o wszelkich zmianach w nim zachodzących. Dla dyrektorów oznacza to, że tematem jednego z pierwszych (jeżeli nie pierwszego?) szkoleniowych posiedzeń rady pedagogicznej powiny być aktualne przepisy prawa obowiązujące w oświacie wraz ze stosownym komentarzem do nich. 
I pozostało jeszcze do zdefiniowania monitorowanie, przez które należy rozumieć działanie prowadzone w szkole lub placówce obejmujące zbieranie i analizę informacji o działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki. W nowym roku szkolnym Minister Edukacji Narodowej pismem z dnia 5 lipca 2018 r. ustaliła podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa, a w ich ramach w zakresie monitorowania wyznaczone zostały trzy następujące zagadnienia: 

• Prowadzenie działalności innowacyjnej i wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w procesie nauczania.
• Organizacja kształcenia uczniów według indywidualnego programu i toku nauki.
• Kształcenie u uczniów kompetencji kluczowych.

Zagadnienia te stanowią kolejny wyznacznik do działań, jakie dyrektorzy szkół muszą podejmować w ramach nadzoru pedagogicznego. Do tej pory dyrektorzy szkół nie musieli zbytnio przejmować się monitorowaniem, gdyż odnosiło się ono w zasadzie do działań organu nadzoru, ale od roku uległo to diametralnej zmianie. 
Również w sposób jednoznaczny wyznaczono nowy zakres działań podejmowanych w ramach realizacji ewaluacji zewnętrznej. Obejmują one swoim zakresem prawnym: 

• zbieranie i analizowanie informacji o działaniach szkoły lub placówki w zakresie badanych wymagań;
• opisanie działań szkoły w zakresie badanych wymagań;
• przygotowanie raportu z przeprowadzonej ewaluacji; raport taki powinien teraz zawierać informacje o wynikach przeprowadzonej ewaluacji w formie: opisu działań szkoły w zakresie badanych wymagań oraz wniosków wynikających z przeprowadzonej ewaluacji. 

Zmienione zapisy prawne w sposób jednoznaczny na nowo wytyczają zadania dyrektorów, które mają oni do wykonania w ramach sprawowanego przez siebie nadzoru pedagogicznego. Zgodnie z założeniami dyrektor szkoły jest zobligowany do podejmowania takich działań, jak:

• kontrolowanie, 
• wspomaganie, 
• ewaluacja,
• monitorowanie.

Powyższy układ działań stanowi logiczną konsekwencję zadań dyrektora właśnie w ramach nowego nadzoru pedagogicznego. 
Sposób pozycjonowania obserwacji jednoznacznie wskazuje, że praktycznie pojawia się ona w każdym obszarze nadzoru pedagogicznego. Układ działań nakazuje dyrektorowi planującemu przeprowadzanie obserwcji w swojej szkole kierować się zadaniami wyznaczonymi w poszczególnych obszarach nadzoru pedagogicznego. Zgodnie z tymi zadaniami każdy dyrektor placówki oświatowej w ramach swoich podstawowych obowiązków służbowych:

• organizuje ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki;
• kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli oraz innej działalności statutowej;
• wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań, w szczególności przez:
  • diagnozę pracy szkoły,
  • planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie do doskonalenia zawodowego,
  • prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad;
• obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły;
• monitoruje pracę szkoły;
• opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia radzie pedagogicznej do 15 września;
• przedstawia radzie pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego (przed zakończeniem każdego roku szkolnego).

Zgodnie z nowymi wymogami prawnymi plan nadzoru pedagogicznego dyrektora powinien być zawsze opracowywany z uwzględnieniem wniosków wynikających z nadzoru sprawowanego w szkole w poprzednim roku szkolnym oraz podstawowych kierunków realizacji polityki oświatowej państwa i określać w szczególności:

• przedmiot ewaluacji wewnętrznej oraz termin jej przeprowadzania,
• tematykę i terminy przeprowadzania kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności szkoły,
• zakres wspomagania nauczycieli w realizacji ich zadań,
• plan obserwacji,
• zakres monitorowania.

Jednak zanim dyrektor przystąpi do sporządzania planu nadzoru, musi koniecznie uświadomić sobie, czym w zasadzie jest samo planowanie. Zgodnie z jego istotą planowanie można definiować jako określenie pożądanego przyszłego stanu i czasu jego osiągnięcia oraz ustalenie działań niezbędnych do osiągnięcia zamierzeń, mających formę planu, które nie mogłyby się urzeczywistnić naturalną koleją rzeczy. Co do zasady istniejące definicje planowania w organizacji koncentrują się wokół ustanawiania celów i decydowania o właściwym toku działań poprzez ustalanie zadań w ramach określonych granic czasowych. W procesie realnego planowania nie można pozwolić sobie na przepisywanie pewnych (tzw. „standardowych”) zapisów z poprzednich dokumentów tego typu. Zasada ta wynika z podstawowych wytycznych planistycznych, chociażby z tego, iż w każdym roku szkolnym zakłada się nieco inne cele nadzoru wynikające z aktualnej sytuacji panującej w szkole lub placówce albo ze zmienionych warunków formalno-prawnych obowiązujących w systemie oświaty. Aby jednak opracowywany plan był sensowny, musi być przygotowany w ściśle określony sposób. Dlatego też działania dyrektora związane z planowaniem nadzoru powinny przebiegać zgodnie z podstawowymi etapami procesu planowania. 
Są to następujące etapy: 

• określenie aktualnych celów,
• ocena bieżącej sytuacji,
• ustalanie precyzyjnej procedury (opis procesu transformacji zasobów w rezultaty, czyli określenie tego, co i kiedy ma być zrobione i kto odpowiada za realizację),
• ustalenie praktycznego harmonogramu pracy (określenie w każdym elemencie realizacji planu odpowiedzialnej osoby i jej władzy, kontroli nad planem i zasobami, jak również rezultatów, za osiągnięcie których osoba jest odpowiedzialna),
• wyznaczenie konkretnej odpowiedzialności,
• sprawdzenie wykonalności planu i kosztów jego realizacji. 

Należy zwracać uwagę na istotną zależność poszczególnych elementów planowania. Ma ona ewidentnie charakter przyczynowo-skutkowy. Graficznie można to zilustrować w następujący sposób: 

Przystępując do konstruowania planu nadzoru pedagogicznego na nowy rok szkolny, dyrektor szkoły musi zgromadzić określone informacje, które stanowić będą bazę założeń nowego planu. Jest to szczególnie istotne z uwagi na fakt, że dyrektor w procesie planowania bezwzględnie musi sobie odpowiedzieć na następujące pytania:

• Co muszę wiedzieć (do planowania)?
• Co chcę uzyskać w procesie nadzoru (co się zmieni w placówce), po co ja to robię (czemu to ma służyć)?
• Co chcę zrobić (obszar, zakres, zagadnienie itp.)?
• Jak to zrobię (rodzaj działań, przydział zadań)?
• Kiedy i kto to zrobi (wykonawca)?

Szczególnie trzeba zwrócić uwagę na pytanie drugie, które ma charakter zasadniczy. Konstruując plan nadzoru, dyrektor powinien założyć, czego oczekuje po jego realizacji, a plan powinien zawierać informację o tym, jak powinna wyglądać szkoła po wprowadzeniu planowanych zmian, ale dopiero po zrealizowaniu wszystkich konkretnych zadań ujętych w opracowywanym planie nadzoru pedagogicznego. Zarazem przyjęte założenia będą stanowiły istotne kryteria sukcesu i oceny realizacji tego planu nadzoru w kontekście jego efektywności. W przedmiotowej ocenie, która powinna być przedstawiana pod koniec każdego roku szkolnego w formule prezentacji wyników i wniosków wynikających z nadzoru pedagogicznego, należy zawsze odnieść się do efektywności poprzez pryzmat osiągnięcia zakładanego w planie stanu docelowego. Każdy dyrektor szkoły musi uświadomić sobie, co wymiernie konkretnego przyniósł taki, a nie inny sposób realizowania nadzoru pedagogicznego w nowej rzeczywistości oświatowej. Jeśli okaże się, że zakładany obraz szkoły (zagadnienia, obszaru) nie uległ zmianie lub jest inny niż to zakładano w planie nadzoru pedagogicznego, stanowi to uzasadnioną podstawę do przeprowadzenia wnikliwych analiz sytuacyjnych, szukania przyczyn stwierdzonego stanu rzeczy i wprowadzenia niezbędnych korekt w planie na kolejny rok szkolny. Dyrektor pod koniec roku szkolnego musi sobie odpowiedzieć na pytania dotyczące uzyskanych efektów sprawowanego nadz...