Zarządzanie placówką z uwzględnieniem różnorodnych potrzeb uczniów

Od lat dyrektorom szkół i nauczycielom przyświeca motto mówiące o tym, iż dobro dziecka jest najistotniejszą kwestią w hierarchii celów, jakie ma do zrealizowania szkoła w jej szerokiej perspektywie. Oznacza to, że planując wszelkie działania i przedsięwzięcia w szkole, dyrektor winien kierować się przede wszystkim potrzebami uczniów. Niezwykle ważne jest rozpoznanie tych potrzeb, będące podstawą do właściwego planowania i realizacji działań będących odpowiedzią na nie w postaci procesów edukacyjnych i wychowawczych zmierzających do zaspokojenia potrzeb podopiecznych. Każdy dyrektor szkoły wie, że zobowiązany jest z wyprzedzeniem zaplanować działania szkoły, co jest czynione niemal intuicyjnie, gdyż trudno jest przewidzieć na kilka miesięcy przed rozpoczęciem roku szkolnego liczbę dzieci, oddziałów, uczniów wymagających konkretnych zajęć ze specjalistami itp. Inną ważną sprawą są bieżące potrzeby uczniów, które wynikają z konieczności realizacji programów profilaktycznych, działań doraźnych będących odpowiedzią na nagłe zdarzenia czy innych dynamicznych sytuacji. Szkoła to przestrzeń, w której sytuacja jest na tyle dynamiczna, iż wymaga od dyrektora ogromnej elastyczności i konieczności dostosowywania bieżących działań do zaistniałych potrzeb. Tak więc nie wystarczy jedynie myśleć perspektywicznie i przewidywać długofalowo realizacji potrzeb uczniów, ale należy też przygotować się na zmiany, które często są nagłe i wymagają szybkiej i skutecznej reakcji. Potrzeby uczniów to pojęcie bardzo szerokie i oznacza wszelkie obszary, w jakich działania szkoły i nauczycieli mają na celu poprawę sytuacji dziecka poprzez odpowiednio dobrane metody pracy. W ujęciu encyklopedycznym potrzeba oznacza rzecz lub jej cechę działającą na organizm, której obecność lub brak wpływa na dobrostan oraz na ogólne funkcjonowanie. Potrzeba może również być definiowana jako stan człowieka odczuwającego pewnego rodzaju deficyt lub nadmiar, a spełnienie tej potrzeby lub równowaga są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania jednostki.
Szkoła jako instytucja jest odpowiedzialna za dbanie o dobro dziecka, tak więc wszelkie obszary związane z funkcjonowaniem ucznia są w zasięgu zainteresowania dyrektora i nauczycieli pracujących z dzieckiem. Oznacza to, iż ważne jest zadbanie zarówno o zdrowie i sytuację materialną dziecka, o właściwe dobranie form i metod pracy z nim, jak i o nadanie odpowiedniego biegu szczególnym zdolnościom i talentom dziecka. Aby takie działania były skuteczne, najważniejsze jest indywidualne podejście do ucznia i jego potrzeb, gdyż jak wiadomo, jedynie w ten sposób można właściwie zaplanować procesy edukacyjne i wychowawcze dziecka. Warto podkreślić, że kwestia indywidualizacji, mimo że niezmiernie ważna z perspektywy ucznia, jego rozwoju oraz wielu profitów, jakie ze sobą niesie, jest w warunkach szkolnych poważnie utrudniona. Dzieje się tak, ponieważ niewiele jest sytuacji i okoliczności, które pozwoliłyby na indywidualną pracę z uczniem (dominują działania skierowane do grupy), chociaż z drugiej strony sukcesywnie wprowadzane są różne oddolne i odgórne rozwiązania, które mają na celu umożliwienie indywidualizacji. 
Analizując literaturę przedmiotu i podstawę prawną, można zauważyć, że głównie omawiane są specjalne potrzeby edukacyjne uczniów:

• z niepełnosprawnością,
• z niedostosowaniem społecznym,
• z zagrożeniem niedostosowaniem społecznym,
• z zaburzeniami zachowania lub emocji,
• ze szczególnymi uzdolnieniami,
• ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się,
• z deficytami kompetencji i zaburzeniami sprawności językowych,
• z chorobą przewlekłą,
• w sytuacji kryzysowej lub traumatycznej,
• z niepowodzeniami edukacyjnymi,
• z zaniedbaniami środowiskowymi związanymi z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego i kontaktami środowiskowymi,
• z trudnościami adaptacyjnymi związanymi z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanymi z wcześniejszym kształceniem za granicą.

Warto podkreślić, że wskazane powyżej potrzeby nie wyczerpują katalogu potrzeb, gdyż każdy uczeń jest wyjątkowy. 
W jaki sposób w zarządzaniu uwzględnić różnorodność potrzeb uczniów? Najpierw warto odpowiedzieć na następujące pytania:

• Czy koncepcja pracy szkoły jest ukierunkowana na rozwój uczniów?
• Czy zapisy zawarte w koncepcji pracy są realnie wykorzystywane i możliwe do zrealizowania?
• Czy wiem, jakie potrzeby mają moi uczniowie?
• Czy wiem, w jaki sposób mogę rozpoznać potrzeby uczniów?
• Czy w szkole działają zespoły nauczycielskie, których zadaniem jest rozpoznawanie potrzeb i wymiana informacji na ten temat, a także planowanie form i sposobów, dzięki którym uczeń będzie mógł zaspokoić te potrzeby?
• Czy wiem, jak zaspokoić konkretne potrzeby?
• Czy nasza szkoła tworzy przyjazną przestrzeń dla różnorodności uczniów?

Najważniejsza jest diagnoza, daje ona bowiem informację o tym, jakiego rodzaju wsparcie jest konieczne. Aby była ona rzetelna i dokładna, warto przeanalizować informacje uzyskane w wyniku rozpoznania dokonanego przez rodziców, specjalistów (np. z poradni psychologiczno-pedagogicznej) oraz przez nauczycieli. Każda z tych osób może dostarczyć istotnych informacji, decydujących o prawidłowej diagnozie. Informacje dotyczące funkcjonowania ucznia w szkole można pozyskać z: dzienników szkolnych, dzienników specjalistów, raportów z ewaluacji, dokumentacji z poradni psychologiczno-pedagogicznej, raportów, sprawozdań dotyczących realizacji konkretnych zadań, wyników konkursów, dokumentacji dotyczącej pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Informacje można pozyskiwać podczas bieżącej pracy z uczniem, która może przebiegać w następujących obszarach: edukacja, opieka, terapia, profilaktyka, resocjalizacja, wychowanie. 
Najczęściej w szkole korzysta się z badań ilościowych (ankieta, wywiad bezpośredni) oraz jakościowych (wywiad indywidualny, obserwacja i wywiady grupowe). Badania ilościowe mają wiele zalet, wśród których można wymienić łatwość, dostępność czy możliwość badania dużych grup, jednak wskazują one jedynie zjawiska i ich skalę, bez podania przyczyny. Badania jakościowe stwarzają szansę bezpośredniego kontaktu. Tabela 1 prezentuje zestawienie metod używanych w ramach diagnozy.
Jak już wcześniej wspomniano, w przypadku chęci rozpoznania indywidualnych potrzeb ucznia wykorzystuje się techniki i narzędzia do diagnozy ucznia, biorąc pod uwagę różnorodne kryteria. 
Gdy potrzeby zostały rozpoznane, nie można zapomnieć o ich analizie, która polega na ich podzieleniu na części, aby w pełni poznać każdą z nich. Ponadto pozwala ona poznać potencjał i potrzeby organizacji oraz pracujących w niej ludzi (w przypadku szkoły – wszystkich członków tej społeczności). Tutaj niezwykle ważna jest rola zespołów nauczycielskich, które powinny na podstawie pozyskanych danych wspólnie analizować indywidualne potrzeby uczniów. Pomimo nadmiaru obowiązków warto, aby dyrektor brał udział w etapach diagnozy i analizy potrzeb. Jest to niezwykle pomocne podczas planowania wsparcia dla dzieci, daje to pełen obraz sytuacji i umożliwia dostosowanie form pomocy do realnych potrzeb. 
Obecnie, oprócz rozpoznania potrzeb wynikających z indywidualnej sytuacji rozwojowej, społecznej, intelektualnej, zdrowotnej itp., pojawia się kwestia rozpoznawania potrzeb, które zrodziły się w odpowiedzi na izolację społeczną wynikającą z globalnego kryzysu zdrowotnego. Świat każdego z nas zmienił się diametralnie, straciliśmy poczucie bezpieczeństwa, kontroli, a niepewność stała się normą. Dlatego wiele młodych osób potrzebuje wsparcia. 
Doskonałą formą wsparcia w zaistniałych okolicznościach jest Poradnia online „Zawsze jest jakieś wyjście” (zawszejestjakieswyjscie.pl), która powstała w odpowiedzi na zagrożenia wynikające ze stanu pandemii i z potrzeby zwiększenia dostępności pomocy psychologicznej dla uczniów, rodziców i nauczycieli. Portal – poza indywidualnym spotkaniem – umożliwia specjalistom wspólną grupową konsultację dotyczącą danego podopiecznego. Dzięki formule online istnieje możliwość skorzystania z uproszczonej ścieżki spotkań i konsultacji, co ułatwia wymianę wiedzy i doświadczeń specjalistów z całego kraju. Korzystając z wyszukiwarki w postaci interaktywnej mapy Polski, osoby potrzebujące pomocy mogą znaleźć odpowiedniego dla siebie specjalistę i zarezerwować termin spotkania. Ponadto niebawem będzie dostępna i na bieżąco aktualizowana baza wiedzy zawierająca artykuły, prezentacje, informacje i scenariusze zajęć. 

Ważne!
Dzieci, młodzież, nauczyciele i rodzice mogą uzyskać wsparcie, dzwoniąc na bezpłatną całodobową infolinię 800 080 222. Pod tym numerem dyżurują specjaliści, którzy udzielają pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Szkoła jest instytucją, w której współpraca, współdziałanie jest niejako obowiązkiem. Wszelkie zadania są realizowane w pewnej zależności, stanowią element procesu i nie wykonując ich (lub wykonując je bez uzgodnienia z innymi), nie jesteśmy w stanie przejść na dalszy etap, a co najważniejsze – nie jesteśmy w stanie wywiązać się prawidłowo z realizacji tych działań. Właściwa współpraca w podejmowaniu działań diagnozujących i realizacji szeroko pojętego procesu pedagogicznego względem dziecka jest kluczem do osiągnięcia sukcesu w postaci pozytywnych rezultatów nauczania i wychowywania dziecka.
 

1. Szlęk A., Pakiet Edukacyjny Pozaformalnej Akademii Jakości Projektu. Część 5, FRSE, Warszawa 2014.