Zadania dyrektora szkoły związane z wdrażaniem nowej podstawy programowej

Jednym z obowiązków dyrektora szkoły, wynikającym z zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, jest dbałość o to, aby ta podstawa była systematycznie, metodycznie i merytorycznie realizowana. Wynika to wprost z zapisów art. 55 ust. 2 ustawy Prawo oświatowe, który stanowi, że nadzorowi pedagogicznemu podlega m.in. realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania.

A skoro tak, to należy przypomnieć podstawowe kwestie związane z zagadnieniem podstawy programowej. Pierwszą z nich jest oczywiście aktualna podstawa prawna. Jej znajomość jest fundamentem wszelkich rozważań w przedmiotowym zakresie. Do podstawowych aktów prawnych związanych z podstawą programową należy zaliczyć:

• ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z dnia 9 grudnia 2016 r., poz. 1943 ze zm. z dnia 14 grudnia 2016 r. – Dz. U. z 2017 r., poz. 60),
• ustawę z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. z dnia 11 stycznia 2017 r., poz. 59),
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z dnia 31 sierpnia 2017 r., poz. 1658),
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz. U. z dnia 24 lutego 2017 r., poz. 356),
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 marca 2017 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z dnia 31 marca 2017 r., poz. 703).

Nowa podstawa programowa zakłada – dla każdego etapu edukacyjnego – spiralny układ treści nauczania, w rozumieniu powtarzania i utrwalania materiału na kolejnych, wyższych etapach nauczania, oraz zastąpienie idei integracji przedmiotowej korelacją przedmiotową, począwszy od klasy V szkoły podstawowej (w ramach przedmiotów humanistycznych oraz przedmiotów przyrodniczych i ścisłych).

Istotnym jej elementem jest wzmocnienie edukacji w zakresie języków obcych nowożytnych poprzez: po pierwsze – system nieprzerwanej i systematycznej nauki pierwszego języka obcego przez 12 (13) lat, po drugie – naukę drugiego języka obcego przez 6 (7) lat i po trzecie – możliwość kształcenia dwujęzycznego od klasy VII szkoły podstawowej.

Podstawa programowa uwzględnia w szerszym stopniu znaczenie TIK w nauczaniu każdego przedmiotu, co umożliwia kształcenie umiejętności i kompetencji cyfrowych uczniów. Ponadto wprowadza naukę programowania, począwszy już od edukacji wczesnoszkolnej. Poszerza problematykę edukacji dla bezpieczeństwa, w tym ratownictwa medycznego (klasa VIII). Ustala zakres treści nauczania i liczby godzin zajęć poszczególnych przedmiotów, umożliwiających nauczycielom rozwijanie umiejętności pracy zespołowej uczniów, rozwiązywania problemów i realizację projektów edukacyjnych.

W związku z procesem systematycznego i ewolucyjnego wprowadzania zmian w polskim systemie edukacyjnym wdrażanie podstawy programowej również będzie się odbywać stopniowo. Trzeba zatem pamiętać, że podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej określoną w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie ustawy Prawo oświatowe (nowa podstawa) stosuje się, począwszy od roku szkolnego 2017/2018, w klasach I, IV i VII szkoły podstawowej. Nowa podstawa programowa jest również od roku 2017/2018 wprowadzana w wychowaniu przedszkolnym. Z kolei podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej określoną w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie ustawy o systemie oświaty (dotychczasowa podstawa) stosuje się:

w roku szkolnym 2017/2018 w klasach II, III, V i VI szkoły podstawowej, a w roku szkolnym 2018/2019 – w klasach III i VI szkoły podstawowej. Ponadto w roku szkolnym 2017/2018 nowa podstawa jest wprowadzana w I klasie branżowej szkoły I stopnia oraz w I klasie technikum (4-letniego). Natomiast tzw. stara podstawa programowa jest nadal realizowana w II, III klasie szkoły zawodowej oraz w II, III, IV klasie technikum (4-letniego). Jak łatwo zauważyć, wdrażanie podstawy programowej nie jest takim prostym zadaniem. Dlatego – zgodnie z obowiązującymi wymogami prawnymi w tym względzie – w każdej szkole powinien funkcjonować odpowiedni mechanizm monitorowania realizacji podstawy programowej oraz analizowania realizacji opracowanego planu nauczania (praktycznie po każdym roku realizacyjnym, w zasadzie nie rzadziej niż raz w semestrze, a w niektórych przypadkach nawet co miesiąc, co jest uzasadnione zasadą elastycznego planowania i nanoszenia zmian wynikających z refleksji realizacyjnych). Obecnie ten element uzyskał dodatkowe znaczenie, gdyż weszły w życie zupełnie nowe ramowe plany nauczania, wymuszające na dyrektorach szkół, jak i na samych nauczycielach zmianę filozofii myślenia zarówno o planowaniu, jak i o permanentnym monitorowaniu realizacji planu nauczania na każdym etapie, ewaluację wybranych obszarów pracy szkoły czy elementy kontrolingu.

Podstawowe zadania dotyczące realizacji podstawy programowej:

1. Analiza znajomości podstawy programowej przez nauczycieli, także w etapie wcześniejszym, jak i w etapie późniejszym nauczania.
2. Analiza wyników prac zespołów przedmiotowych nauczycieli dotyczących nowej podstawy programowej.
3.  Analiza struktury programu nauczania skonstruowanego na podstawie nowej podstawy programowej.
4. Analiza założeń systemu oceniania uwzględniającego wymagania określone w nowej podstawie programowej.
5.  Analiza ramowego planu nauczania uwzględniającego wszystkie lata cyklu edukacyjnego.
6.  Analiza rocznego planu nauczania jako etapu realizacji pełnego planu ramowego.
7.  Kontrola przygotowania i sposobu przeprowadzenia diagnozy potrzeb i możliwości uczniów oraz jej wyników – przed rozpoczęciem realizacji npp. 
8. Zatwierdzanie i monitorowanie realizacji rocznego planu nauczania: 
   - analiza struktury i zawartości dokumentów,
   - obserwacje zajęć (własnych i kolegów – uczestniczących i nieuczestniczącą)
   - wywiad kontrolny (rozmowa) z innymi nauczycielami realizującymi nową podstawę programową,
   - sprawdzanie systematycznego wdrażania w życie zalecanych przez npp sposobów realizacji treści programowych,
   - systematyczne sprawdzanie stosowania przyjętych zasad oceniania,
   - równywanie ich z założonymi w nowej podstawie programowej wymaganiami,
   - analiza warunków realizacji programu nauczania i ich wpływu na realizację npp i osiąganie założonych efektów kształcenia.
9. Kontrolę zakresu realizacji nowej podstawy programowej pod koniec roku szkolnego:
   - zakres realizacji,
   - uzyskane efekty kształcenia,
   - uwagi na temat realizacji npp oraz wnioski i rekomendacje na kolejne lata cyklu edukacyjnego,
   - podjęcie decyzji odnośnie rocznego planu nauczania na kolejny rok szkolny.
10.  Analiza planu nauczania na kolejny rok szkolny.

Sama podstawa programowa jest założeniem ogólnym, natomiast program nauczania też stanowi założenia, ale uszczegółowione i odniesione do konkretnych warunków danej szkoły, nauczycieli i samych uczniów. W tym obszarze na pierwszym miejscu należy przeanalizować strukturę i zawartość programu nauczania dopuszczonego do użytku w danej szkole, a zaproponowanego przecież przez samego nauczyciela. 

Przystępując do prawidłowej analizy struktury programu nauczania (a ma ona niezwykle istotny wpływ na plan nauczania, jak i na realizację zadań dydaktycznych, a co za tym idzie – na realizację podstawy programowej), należy uzmysłowić sobie, na jakie istotne pytania powinien odpowiadać dobrze skonstruowany program nauczania. A są one trywialnie proste: 

• Po co uczyć, czyli jakie są cele? 
• Czego uczyć, czyli jakie są treści programowe (w tym wiedza i umiejętności)? 
• Jak uczyć, czyli w jaki sposób i jakimi metodami (tutaj występują również zalecane warunki i sposoby realizacji)? 
• Jak oceniać, czyli jakie są standardy, kryteria, formy i zasady oceniania? 

Dopiero po tych ustaleniach można przejść do analizy merytorycznej zawartości każdego programu nauczania.

Zgodnie z nowymi¹ zasadami dobry program nauczania:

• stanowi opis sposobu realizacji celów kształcenia i zadań edukacyjnych ustalonych w obowiązującej podstawie programowej kształcenia ogólnego;
• obejmuje co najmniej jeden etap edukacyjny i dotyczy kształcenia zintegrowanego lub przedmiotu;
• zawiera:
  - szczegółowe cele kształcenia i wychowania,
  - treści nauczania zgodne z treściami nauczania zawartymi w obowiązującej podstawie programowej kształcenia ogólnego,
  - sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania z uwzględnieniem możliwości indywidualizacji pracy w zależności od potrzeb i możliwości uczniów oraz warunków, w jakich program będzie realizowany,
  - opis założonych osiągnięć ucznia,
  -  propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia. 

Ponadto, prawidłowo przygotowany program nauczania:

• musi być poprawny pod względem merytorycznym i dydaktycznym – w szczególności musi uwzględniać aktualny stan wiedzy naukowej, w tym metodycznej;
• zawiera treści zgodne z przepisami prawa, w tym ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi;
• uwzględnia doświadczenie zawodowe i umiejętności nauczyciela realizującego ten program;
• jest dostosowany do potrzeb i możliwości uczniów, dla których jest przeznaczony;
• uwzględnia możliwości bazowe szkoły/placówki, tzw. warunki realizacyjne;
• może zawierać dodatkowe treści nauczania wykraczające poza zakres ustalony w obowiązującej podstawie programowej; jeżeli tak, powinny one być dobrze uzasadnione i możliwe do wprowadzenia w danych warunkach, a pozostałe treści ujęte w podstawie programowej muszą mieć zapewnione możliwości efektywnego nauczania; należy również sprawdzić, czy i na ile wprowadzone dodatkowe treści są zasadne i czy są możliwe do zrealizowania z konkretnymi uczniami, dla których jest przeznaczony (opracowany).

Przy pracy nad programem nauczania każdy nauczyciel ma kilka możliwości. Źródłem regulacji w tym zakresie jest art. 22a uso, który stanowi: Nauczyciel lub zespół nauczycieli przedstawia dyrektorowi szkoły program nauczania do danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego na dany etap edukacyjny.

Dyrektor szkoły, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza do użytku w danej szkole przedstawiony przez nauczyciela lub zespół nauczycieli program nauczania.

Z praktycznego punktu widzenia kontrola programu nauczania sprowadza się do dwóch rodzajów działań:

1. Dokładana analiza i ocena programu nauczania, którą powinien w pierwszej kolejności zrobić nauczyciel przed przedłożeniem go dyrektorowi do zatwierdzenia lub sam dyrektor, prosząc o opinie na temat programu przedłożonego mu przez nauczyciela.
2. Właściwa kontrola dyrektora dotycząca oceny zgodności programu nauczania z podstawą programową.

Ostatnim elementem są plany nauczania². Zacząć należy oczywiście od wskazań ujętych w ramowych planach nauczania, w których precyzyjnie określony został tygodniowy (a w szkołach dla dorosłych – semestralny) wymiar godzin w danym typie szkoły, przeznaczonych na realizację:

• poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w toku których odbywa się edukacja wczesnoszkolna,
• nauczania przedmiotów,
• kształcenia zawodowego,
• zajęć z wychowawcą oddziału,
• zajęć z religii lub etyki,
• zajęć wychowania do życia w rodzinie,
• dodatkowych zajęć edukacyjnych,
• zajęć z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Plan nauczania jest swoistym rozkładem jazdy nauczyciela, który pozwoli mu prawidłowo zrealizować zakres całej treści programowej we właściwym czasie.

Plany nauczania dzieli się na:

• trzyletnie lub czteroletnie (cały cykl edukacyjny) – ogólne,
• roczne (roczny etap realizacyjny) – szczegółowe.

Plan nauczania musi mieć elastyczny charakter, ponieważ powinien być systematycznie analizowany pod względem możliwości realizacyjnych i uzyskiwanych efektów, a w razie zaistnienia określonej potrzeby –modyfikowany.

Aby jednak wszystkie założenia związane z wdrażaniem nowej podstawy programowej powiodły się, należy wspomnieć o układzie realizacyjnej wersji planu nauczania, który powinien być przygotowany przez każdego nauczyciela.

Niedopuszczalne jest, aby w szkole każdy nauczyciel według własnego pomysłu konstruował strukturę planu nauczania. To dyrektor posiada uprawnienia do ustalenia jednolitej struktury (a nie zawartości merytorycznej) planów nauczania i zgodnie z decyzją dyrektora każdy nauczyciel w ustalonej strukturze powinien opracować pod względem merytorycznym odpowiedni plan nauczania swojego przedmiotu lub prowadzonych zajęć.

Analiza faktycznej realizacji podstawy programowej, czyli planu nauczania w danym roku szkolnym, stanowi fundamentalną bazę do realnego planowania dydaktycznego na kolejny rok szkolny. W celu zapewnienia jak największego jej obiektywizmu, powinna ona mieć podwójny charakter:

• indywidualny – czyli każdy nauczyciel samodzielnie dokonuje analizy realizacji części podstawy programowej przewidzianej w danym roku szkolnym;
• zespołowy – to znaczy, że analiza taka powinna być również przeprowadzona na posiedzeniach zespołów przedmiotowych nauczycieli danej szkoły, co pozwoli na zweryfikowanie uwag i wniosków oraz racjonalizację zadań korekcyjnych

Mając na względzie niezwykle rygorystyczne podejście do kwestii praktycznej realizacji założeń podstawy programowej z uwzględnieniem ramowych planów nauczania, proponuję zastosowanie prostego narzędzia kontrolnego, jakim jest wykaz zadań dyrektora, który może okazać się niezwykle pomocny przy precyzyjnym wdrażaniu podstawy programowej.