Prawa pełnoletniego ucznia

Prawo usprawiedliwiania nieobecności – TAK

Pomimo ustania władzy rodzicielskiej rodziców nad uczniem, wraz z osiągnięciem pełnoletności nie ustaje możliwość usprawiedliwiania nieobecności ucznia przez rodziców, zwłaszcza w sytuacji dalszego pozostawania pełnoletniego ucznia na utrzymaniu rodziców. Dopuszczalne staje się także samodzielne usprawiedliwianie swojej nieobecności przez ucznia. Nie jest to jednak uprawnienie, które uczeń może bezwzględnie egzekwować, bowiem jak podpowiada doświadczenie zawodowe nauczycieli, nie każde usprawiedliwienie należy bezkrytycznie uznać. Nie budzi wątpliwości zasadność uwzględnienia usprawiedliwienia, gdy jest nim zwolnienie lekarskie wystawione w związku z chorobą ucznia, o ile jego autentyczność i wiarygodność nie budzi wątpliwości. Przedmiotem kontrowersji jest zaś możliwość usprawiedliwienia nieobecności przez ucznia na podstawie własnego oświadczenia. Środowisko nauczycielskie podnosi bowiem, że nie zawsze podane przez ucznia przyczyny nieobecności służyć mogą jej usprawiedliwieniu, nie zawsze także podawane przyczyny zasługują na przymiot wiarygodności. W tego typu przypadkach nauczyciel powinien wykazać się czujnością i dokonać oceny owego usprawiedliwienia w zakresie podanych powodów nieobecności kierując się zasadami doświadczenia życiowego i zawodowego oraz sytuacją danego ucznia. Wytyczne te szczegółowo rozwija odpowiedź Sekretarza Stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki z dnia 9.02.2006 r. na interpelację nr 518 w sprawie praw i obowiązków uczniów pełnoletnich, wskazując następująco: 

„Najczęstszym powodem nieobecności, który nie może być kwestionowany przez nauczyciela, jest choroba ucznia potwierdzona zaświadczeniem lekarskim. W przypadku nieobecności ucznia na zajęciach szkolnych z innych przyczyn statut szkoły powinien dopuszczać, jako usprawiedliwienie nieobecności ucznia w szkole, oświadczenie rodziców (prawnych opiekunów) o przyczynach nieobecności ucznia w szkole, a w przypadku uczniów pełnoletnich także oświadczenie samego ucznia. Należy wyraźnie podkreślić, że oświadczenia rodziców (prawnych opiekunów) albo pełnoletniego ucznia, które w przeciwieństwie do zaświadczenia lekarskiego nie są dokumentem urzędowym, podlegają ocenie nauczyciela. Nie każdy z podawanych w oświadczeniach powodów obiektywnie usprawiedliwia nieobecność w szkole. Zasady usprawiedliwiania nieobecności ucznia na zajęciach szkolnych nie są tylko kwestią organizacyjną i porządkową. Stanowią element procesu wychowawczego realizowanego przez szkołę względem wszystkich uczniów, także pełnoletnich. Wychowanie w szkole obejmuje również wdrożenie ucznia do sumiennego wywiązywania się z obowiązków, eliminowanie przypadków uchylania się ucznia od ich wykonywania z błahych powodów, odpowiedzialność za składane oświadczenia. Odpowiadając na szczegółowe pytania zawarte w treści interpelacji, uprzejmie przedstawiam, co następuje:

• Generalnie, jak wspomniano wyżej, uczeń pełnoletni może złożyć oświadczenie o przyczynach nieobecności na zajęciach szkolnych. Oświadczenie ucznia podlega ocenie nauczyciela co do okoliczności podanych jako powód nieobecności w szkole. Oceny takiej nauczyciel dokonuje zgodnie ze statutem szkoły, w oparciu o doświadczenie zawodowe i życiowe oraz znajomość sytuacji ucznia.
• Zaświadczenie lekarskie jest dokumentem urzędowym, który stwierdza niezdolność ucznia do uczestniczenia w zajęciach szkolnych z powodu choroby. Jak wspomniano wyżej, istnieją również inne obiektywne okoliczności, które uniemożliwiają uczniowi uczestniczenie w zajęciach szkolnych, np. konieczność załatwienia ważnych spraw rodzinnych lub osobistych, i mogą one stanowić podstawę uznania nieobecności w szkole za usprawiedliwioną”.

Prawo wystąpienia z wnioskiem o wydanie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej − TAK

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, poradnie psychologiczno-pedagogiczne mają za zadanie „diagnozowanie dzieci i młodzieży w celu określenia indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych dzieci i młodzieży, wyjaśnienia mechanizmów ich funkcjonowania w odniesieniu do zgłaszanego problemu oraz wskazania sposobu rozwiązania tego problemu” (§ 3 ust. 1 ww. rozporządzenia). Z wnioskiem o wydanie opinii wystąpić może nie tylko rodzic ucznia, ale też sam pełnoletni uczeń. Konsekwentnie, w przebiegu procedury diagnostycznej to pełnoletni uczeń jest samodzielnym podmiotem postępowania.

Prawo do rezygnacji z nauczania religii i wychowania do życia w rodzinie − TAK

Uczeń objęty określoną podstawą programową nie może wybierać przedmiotów, na które chce uczęszczać. Wyjątkiem są przedmioty nadobowiązkowe, takie jak: religia, etyka lub wychowanie do życia w rodzinie. Jeżeli uczeń nie chce uczęszczać na przedmioty nadobowiązkowe po osiągnięciu pełnoletniości, może z nich zrezygnować. Prawo to gwarantuje mu art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty. Do rezygnacji z nauki tych przedmiotów wystarczające będzie przedłożenie dyrektorowi szkoły pisemnego wniosku.

Prawo opuszczania terenu placówki szkolnej w czasie przerw − TAK

Z praktycznego punktu widzenia zasadne jest rozróżnienie prawa do opuszczania budynku szkoły i prawa do opuszczania terenu placówki szkolnej. Prawo opuszczania budynku szkoły co do zasady przysługuje wszystkim uczniom, także tym niepełnoletnim. Zgodnie z § 14 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach: „Jeżeli pozwalają na to warunki atmosferyczne, umożliwia się uczniom przebywanie w trakcie przerw w zajęciach na świeżym powietrzu”. W sytuacji przebywania uczniów na terenie szkoły, lecz poza budynkiem szkoły, do zadań dyrektora należeć będzie zapewnienie bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę lub placówkę − na mocy art. 39 ust. 1 pkt 5a ustawy o systemie oświaty. Szczegółowe wytyczne w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach, wskazując m.in. na konieczność ogrodzenia terenu szkoły, zapewnienia właściwego oświetlenia, równej nawierzchni dróg, przejść i boisk, instalacji do odprowadzania ścieków i wody deszczowej. Ponadto obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i nadzoru nad uczniami podczas lekcji, przerw między lekcjami i zajęć pozalekcyjnych spoczywa także na nauczycielach, co potwierdza orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 stycznia 1974 r., sygn. akt: II CR 643/73.

Odmiennie zaś przedstawia się kwestia możliwości opuszczania terenu placówki szkolnej w trakcie przerwy między zajęciami – ta bowiem przysługuje jedynie uczniom pełnoletnim. W tym przedmiocie wypowiedziało się Ministerstwo Edukacji i Nauki w odpowiedzi Sekretarza Stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki z dnia 9.02.2006 r. na interpelację nr 518 w sprawie praw i obowiązków uczniów pełnoletnich: „Ustanowienie w szkole zakazu opuszczania terenu szkoły przez ucznia pełnoletniego w czasie przerw wydaje się nadmiernym ograniczeniem swobody osobistej ucznia. Szkoła może, w sytuacjach wyjątkowych, wprowadzić ograniczenia dotyczące opuszczania przez uczniów pełnoletnich terenu szkoły, wyłącznie jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa”. Podstawą rzeczonego stanowiska jest art. 52 Konstytucji RP, który wskazuje: „Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu”. 

Prawo zastrzeżenia braku zgody na udostępnianie rodzicom wyników w nauce – NIE

W okresie ostatnich kilku lat przedmiotem dyskusji w środowiskach szkolnych stało się udostępnianie informacji o wynikach w nauce rodzicom ucznia pełnoletniego. Zagadnienie owo wyłoniło się w debacie publicznej z uwagi na wystąpienie Generalnego Inspektora Danych Osobowych z dniem 10 lutego 2012 r. do ówczesnego Ministra Edukacji Narodowej, 

w którym GIODO podniósł, że jakkolwiek rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych wyraźnie wskazuje w § 5 ust. 1 na jawność ocen szkolnych zarówno dla uczniów, jak i ich rodziców i opiekunów prawnych, to jednak prowadzi to do naruszenia prawa pełnoletnich uczniów do ochrony i poszanowania ich prywatności i wolności, w ramach którego powinni oni mieć możliwość zastrzeżenia braku zgody na udostępnienie danych o ich wynikach w nauce rodzicom i opiekunom prawnym. Z tego względu GIODO wystosował apel do Ministra Edukacji Narodowej o podjęcie działań legislacyjnych mających na celu zmianę owego stanu prawnego.

Nie zostały jednak dotąd wprowadzone żadne zmiany dotyczące jawności ocen uczniów względem ich rodziców i opiekunów prawnych. Jakkolwiek wyżej wskazane rozporządzenie, którego dotyczył apel GIODO, już nie obowiązuje, to jednak analogiczny zapis odnośnie jawności ocen uczniów znalazł się w ustawie o systemie oświaty w art. 44e ust. 2. Z tego względu pełnoletni uczeń nie ma prawa zabronić ani swoim rodzicom wglądu w jego oceny, ani też nie może zabronić placówce szkolnej udostępniania informacji o jego wynikach w nauce. 

W podobnym tonie utrzymana jest odpowiedź Sekretarza Stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki z dnia 9.02.2006 r. na interpelację nr 518 w sprawie praw i obowiązków uczniów pełnoletnich, która dodatkowo różnicuje sytuację uczniów pełnoletnich w zależności od ich samodzielności finansowej: 

„Wydaje się, że pytanie o związanie szkoły oświadczeniem ucznia pełnoletniego, w którym uczeń ten nie życzy sobie, aby szkoła przekazywała komukolwiek informacje o postępach, trudnościach w nauce, zachowaniu i specjalnych uzdolnieniach, sprowadza się w istocie do pytania, czy uczeń może zakazać udzielania takich informacji rodzicom (prawnym opiekunom). Innym bowiem osobom szkoła nie może udzielać takich informacji nawet w przypadku uczniów niepełnoletnich.

Odpowiadając na powyższe pytanie, należy rozróżnić dwie sytuacje:

• gdy uczeń pełnoletni samodzielnie utrzymuje się,
• gdy uczeń pełnoletni nadal pozostaje na utrzymaniu rodziców.

W pierwszym przypadku uczeń jako osoba w pełni samodzielna może wyrazić wspomniane oświadczenie, a szkoła winna się do tego dostosować. W drugim przypadku należy zauważyć, że zgodnie z art. 133 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie. Artykuł 135 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego precyzuje, że wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie. Informacje o postępach i trudnościach ucznia pełnoletniego, który samodzielnie nie utrzymuje się, mieszczą się w ciążącym na rodzicach obowiązku osobistego starania się o jego wychowanie. Odmowa udzielenia takich informacji rodzicom (prawnym opiekunom) pełnoletniego ucznia pozostającego na ich utrzymaniu uniemożliwiałaby rodzicom wypełnianie ciążących na nich ustawowych obowiązków dbania o należyte wychowanie dziecka”. 

Stanowisko zajęte przez Ministerstwo Edukacji i Nauki w kwestii możliwości zastrzeżenia zakazu udostępniania wyników w nauce rodzicom przez ucznia pełnoletniego pozostającego na utrzymaniu rodziców nie znajduje odzwierciedlenia w przepisach prawa. Wobec tego zasadne jest zastosowanie się do wytycznych ustawy o systemie oświaty, która w art. 44e ust. 2 wprowadza jawność wyników w nauce ucznia pełnoletniego także dla jego rodziców i opiekunów prawnych, co powoduje, że wszelkie oświadczenia pełnoletniego ucznia, nawet samodzielnie utrzymującego się, zakazujące udostępniania jego wyników w nauce jego rodzicom lun opiekunom prawnym nie mogą zostać uwzględnione.

Podsumowanie

W braku pełnego uregulowania praw uczniów pełnoletnich w przepisach powszechnie obowiązujących (zwłaszcza w zakresie prawa usprawiedliwiania nieobecności oraz zastrzegania zakazu udostępniania wyników w nauce rodzicom) duże znaczenie mogą mieć wewnętrzne przepisy placówek szkolnych – statuty. Na potrzebę uregulowania kontrowersyjnych uprawnień pełnoletnich uczniów w statucie szkoły wskazuje wyraźnie Ministerstwo Edukacji i Nauki, które na przykładzie prawa usprawiedliwiania nieobecności przez uczniów pełnoletnich w odpowiedzi Sekretarza Stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki z dnia 9.02.2006 r. na interpelację nr 518 w sprawie praw i obowiązków uczniów pełnoletnich podało następująco: „Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) nie zawiera przepisów szczegółowo regulujących zasady usprawiedliwiania nieobecności uczniów w szkole. Ten zakres spraw powinien być uregulowany w statucie szkoły, który zgodnie z art. 60 ust. 1 pkt 7 ustawy o systemie oświaty powinien określać między innymi prawa i obowiązki uczniów. […] Zgodnie z art. 52 ust. 2 ustawy o systemie oświaty w szkołach, w których rada szkoły nie została powołana, zadania tej rady wykonuje rada pedagogiczna. Zatem w sytuacji gdy w szkole nie funkcjonuje rada szkoły, statut szkoły uchwala rada pedagogiczna (z wyjątkiem pierwszego statutu, który zawsze nadaje organ prowadzący szkołę)”. Z tego względu w statucie warto nie tylko wskazać na uprawnienia pełnoletniego ucznia, które szkoła respektuje, ale też wprowadzić zasady ich realizacji, np. uznawane przyczyny usprawiedliwiania nieobecności pełnoletniego ucznia w szkole, terminy usprawiedliwiania, zasady opuszczania terenu szkoły w trakcie przerwy w zajęciach, wymogi oświadczenia o rezygnacji z uczęszczania na lekcje religii, etyki lub wychowania do życia w rodzinie.

W sytuacji braku wyraźnej i pełnej regulacji prawnej dotyczącej poruszonych kwestii niniejszy tekst ma charakter opinii prawnej, jednak odzwierciedla wytyczne środowisk politycznych, prawnych i oświatowych oraz ogólne przepisy prawa, starając się interpretować je w zgodzie z zamysłem ustawodawcy. Jakkolwiek przywołana odpowiedź Sekretarza Stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki z dnia 9.02.2006 r. na interpelację nr 518 w sprawie praw i obowiązków uczniów pełnoletnich nie była ostatnią z wypowiedzi Ministerstwa Edukacji i Nauki w tym przedmiocie, tak jednak cechuje się największą spójnością, racjonalnością zaproponowanych rozwiązań i pozostaje w zgodzie z obowiązującymi przepisami prawa.