Organizacja działań szkolnych związanych z nowelizacją statutu i pozostałych dokumentów szkolnych

W związku ze zmianą tak struktury szkolnictwa w Polsce, jak i całego systemu oświatowego pojawi również sporo zmian dotyczących dokumentów szkolnych. A przecież bieżący rok szkolny będzie również czasem bardzo wytężonej pracy wszystkich nauczycieli związanej z wprowadzaniem nowych lub chociażby znowelizowanych rozwiązań lub zasad. Wystarczy chociażby wspomnieć szczegółową analizę realizacji podstawy programowej w pierwszym roku funkcjonowania. Będzie miało to szczególne znaczenie na tych etapach kształcenia, dla których bieżący rok szkolny będzie pierwszym rokiem realizacji nowego cyklu kształcenia lub wręcz nowych klas (np. klasa VII w szkole podstawowej). Związane jest to również z tym, że rzetelnie i wyczerpująco przeprowadzona analiza posłuży jako doskonały materiał wyjściowy do właściwego zaplanowania realizacji podstawy programowej w kolejnym roku, będącym drugim rokiem cyklu.

Plany nauczania, zwłaszcza na drugi rok cyklu, powinny być szczególnie przemyślane, ponieważ muszą opierać się na założeniach ujętych w programach nauczania (zbudowanych w oparciu o nową podstawę programową), a jednocześnie bezwzględnie muszą uwzględniać wyniki analizy realizacji podstawy programowej w pierwszym roku, i to co najmniej w trzech aspektach: ilościowym, treściowym i oczywiście uzyskanych efektów (a dokładniej ich zgodności z założeniami opisanymi w nowej już podstawie programowej).

W ostatnim roku kształcenia możliwości zmian, jak i zakres ich dokonywania będzie zdecydowanie bardziej ograniczony – nie będzie już przysłowiowego „pola manewru” do dokonywania takich zmian. Dlatego właśnie drugi rok nauki może okazać się rokiem kluczowym pod tym względem. Informacje te są również szczególnie przydatne dla tych nauczycieli, którzy dopiero w kolejnym roku szkolnym rozpoczynać będą realizację nowego cyklu edukacyjnego w oparciu o nową podstawę programową. A to z tego powodu, że są zobowiązani do przygotowania nowych założeń programowych, a na ich podstawie planów nauczania na cały rok szkolny w oparciu o nowe wytyczne zawarte również w nowych ramowych planach nauczania. Przy wykonywaniu tego zadania doświadczenia kolegów uzyskane w bieżącym roku szkolnym mogą okazać się nieocenione. Dlatego też pierwszym dokumentem, jaki musi być przygotowany i to indywidualnie przez każdego nauczyciela rozpoczynającego pracę w oparciu o nową podstawę programową, będzie właściwy program nauczania. Chociaż programy muszą być opracowane indywidualnie przez każdego nauczyciela, to przecież cała praca wcale nie musi być indywidualna, a zupełnie dobrze może mieć charakter pracy zespołowej i to w najlepszym tego słowa znaczeniu.

Warto przypomnieć (bo większość przepisów już obowiązuje od dłuższego czasu) aktualne w tym zakresie przepisy prawne. Zaliczyć do nich należy następujące regulacje:

• ustawa z dania 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z dnia 9 grudnia 2016 r., poz. 1943) po zmianach z dnia 14 grudnia 2016 r. (Dz. U. z 2017 r., poz. 60),
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej (Dz. U. z dnia 24 lutego 2017 r., poz. 356),
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 marca 2017 r. w sprawie ramowych planów nauczania dla publicznych szkół (Dz. U. z dnia 31 marca 2017 r., poz. 703). 

Trzeba przywołać kilka podstawowych definicji, które warunkują nie tylko prawidłowe rozumienie, ale również opracowywanie i realizację programów nauczania. I tak, podstawa programowa – to obowiązkowy na danym etapie edukacyjnym zestaw treści nauczania oraz umiejętności, które muszą być uwzględnione w programie nauczania i umożliwiają ustalenie kryteriów ocen szkolnych i wymagań egzaminacyjnych. Ich uzupełnieniem są warunki i sposoby realizacji. To one wyznaczają niezbędny zakres działań tak nauczycieli, jak i dyrektorów szkół w przedmiotowym zakresie. To one również wskazują nauczycielowi, na co powinien w swojej pracy zwrócić szczególną uwagę przy realizacji treści programowych oraz w jakich warunkach przekazywać je uczniom. To one często decydują o efektywności procesu nauczania.

Warto zwrócić uwagę na to, że warunki i sposoby realizacji programów nauczania uległy istotnym zmianom w porównaniu z poprzednią wersją podstawy programowej. A prawo wymaga, aby szkoła obligatoryjnie zapewniła niezbędne warunki do pełnej realizacji podstawy programowej. W związku z powyższym każdy nauczyciel po dokładnym zapoznaniu się z nową podstawą programową oraz po udziale w spotkaniu informacyjnym dotyczącym tejże podstawy powinien przygotować wykaz niezbędnego wyposażenia umożliwiającego realizację nowej podstawy programowej. Wykaz ten powinien być przekazany dyrektorowi szkoły, aby mógł podjąć niezbędne działania mające na celu zapewnienie takiego właśnie wyposażenia. Chodzi o to, żeby realizacja podstawy programowej nie okazała się fikcją z powodu niewłaściwych bądź niewystarczających warunków realizacyjnych. Gdyby okazało się to niezbędne lub nieuniknione, dyrektor szkoły powinien nawet wystąpić do swojego organu prowadzącego o zabezpieczenie niezbędnych środków finansowych na ten cel. Co prawda, niektórzy dyrektorzy takie działania uznają za bezcelowe, gdyż ich organy prowadzące prędzej ograniczą wydatki na szkoły niż je uzupełnią o kolejne niezbędne środki, jednak trzeba pamiętać o tym, że to dyrektor szkoły musi być inicjatorem niezbędnych działań mających na celu optymalne przygotowanie szkoły do bezproblemowego przebiegu procesu edukacyjnego. Jeżeli tego nie zrobi, wówczas to on ponosi za to pełną odpowiedzialność, do odwołania ze stanowiska włącznie. Jeżeli jednak podejmie wszystkie możliwe działania, a organ prowadzący wykaże się niekompetencją, to wówczas pełna odpowiedzialność za zaistniałą sytuację spada właśnie na organ, a dokładnie na osobę podejmującą takie niekorzystne dla szkoły decyzje. Z tego też względu cała korespondencja dyrektora z organem prowadzącym powinna mieć formę wyłącznie pisemną.

Z kolei – zgodnie z nowym brzmieniem art. 3 pkt 13b ustawy o systemie oświaty – program wy-
chowania przedszkolnego lub program nauczania danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego stanowi opis sposobu realizacji celów wychowania lub kształcenia oraz treści nauczania ustalonych w podstawie programowej odpowiedniej dla danego etapu edukacyjnego. Natomiast art. 22 a stanowi, że programy nauczania mogą obejmować treści nauczania wykraczające poza zakres treści nauczania ustalony dla danych zajęć edukacyjnych w podstawie programowej kształcenia ogólnego i wyraźnie zaznacza, iż programy nauczania powinny być dostosowane do potrzeb i możliwości uczniów, dla których są przeznaczone. Ten sam artykuł wyznacza określone prawne możliwości postępowania przy opracowywaniu programów nauczania. Mianowicie, nauczyciel lub zespół nauczycieli przedstawia dyrektorowi szkoły program nauczania danych zajęć edukacyjnych z zakresu kształcenia ogólnego na dany etap edukacyjny, a dyrektor szkoły, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, dopuszcza do użytku w danej szkole przedstawiony przez nauczyciela lub zespół nauczycieli program nauczania.

Jeśli nauczyciel wybrał cudzy program i zmodyfikował go, powinien koniecznie podać nazwisko autora programu oraz opisać/wskazać/zaznaczyć zakres modyfikacji. Taka modyfikacja programu nauczania może przykładowo polegać na:

• zmianie kolejności realizacji pewnych treści,
• zmianie sposobów realizacji, czyli metod i form pracy z uczniem, wynikającej z potrzeb i możliwości uczniów, preferencji nauczyciela, bazy dydaktycznej szkoły,
• poszerzeniu treści poza podstawę programową,
• autorskiej obudowie dydaktycznej (zeszyty ćwiczeń, testy sprawdzające i inne).

Uniwersalny algorytm postępowania przy dopuszczaniu programu nauczania do użytku w danej szkole przedstawia się w sposób następujący:

1. Nauczyciel przedstawia dyrektorowi szkoły program nauczania – WNIOSEK PISEMNY.
2. Dyrektor szkoły zasięga opinii rady pedagogicznej (np. stosowna uchwała rady pedagogicznej) – OBLIGATORYJNIE!
3. Dyrektor szkoły dopuszcza program do użytku w danej szkole.

Dopuszczone do użytku w danej szkole programy nauczania stanowią szkolny zestaw programów nauczania.

Z praktycznego punktu widzenia praca nad programem nauczania sprowadza się do trzech podstawowych działań:

1. Dokładana analiza i ocena programu nauczania, którą powinien w pierwszej kolejności przeprowadzić nauczyciel przed przedłożeniem go dyrektorowi do zatwierdzenia. Może to wykonać dodatkowo również sam dyrektor, prosząc o opinię na temat programu przedłożonego mu przez nauczyciela.
2. Praca analityczna zespołu przedmiotowego lub problemowego polegająca na szczegółowej analizie założeń przygotowanego przez nauczyciela programu. Jest to bardzo ważny etap i niezwykle pożyteczny dla każdego członka takiego zespołu.
3. Właściwa kontrola dyrektora dotycząca oceny zgodności programu nauczania z podstawą programową. Pomimo upływu czasu wielu nauczycieli ma problemy z odróżnieniem podstawy programowej od programu nauczania. Poniższy schemat w sposób obrazowy uwidacznia owe różnice

Zgodnie z powyższym schematem trzeba jeszcze zdefiniować jeden element, jakim jest ocenianie.

Ocenianie szkolne – wyjątkowy weryfikator osiąganych efektów, czyli kryteria, metody i formy oceniania osiągnięć uczniów oraz sposoby informowania (również rodziców) o ich wynikach i postępach.

W związku z ocenianiem pojawia się kolejny niezbędny dokument, który wymaga bardzo dokładnego i szczegółowego opracowania – jest nim ocenianie wewnątrzszkolne. Przy wypełnianiu tego zadania należy się kierować zupełnie nowym rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 sierpnia 2017 r.¹, które zaczęło obowiązywać od 1 września 2017 r. Rozporządzenie to zostało wydane na podstawie delegacji zawartej w art. 44zb ustawy o systemie oświaty, ponieważ wszystkie kwestie

oceniania nadal są określone w tym ustawowym akcie prawnym². Został tam określony cel oceniania bieżącego w szkole, którym jest monitorowanie pracy ucznia. Ustalona została również struktura informacji, jaką nauczyciel jest zobowiązany przekazać uczniowi, a dotycząca jego osiągnięć edukacyjnych. Informacja ta powinna zawierać wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć. Bardzo ważną kwestią dotyczącą oceniania jest sposób odnotowywania postępów ucznia oraz zasady przeprowadzania egzaminów wewnątrzszkolnych. Ponieważ ta kwestia, co do zasady dotyczy praktycznie każdego nauczyciela, wszyscy powinni być aktywnie zaangażowani w ten proces. Jednak z uwagi na pewne różnice wynikające ze specyfiki poszczególnych przedmiotów szczegóły rozwiązań dotyczących oceniania przedmiotowego powinny być opracowywane nie przez pojedynczych nauczycieli, ale przez właściwe zespoły przedmiotowe. Zasada partycypacji w tych pracach ma charakter fundamentalny. Tylko w taki właśnie sposób wypracowane zasady postępowania przy ocenianiu uczniów będą miały charakter uniwersalny, a jednocześnie będą uwzględniały wszelkie niuanse wynikające ze specyfiki merytorycznej poszczególnych przedmiotów.

Najważniejszym dokumentem szkolnym, niejako „konstytucją”, jest statut szkoły. Szczegółowo opracowany, wręcz gotowy do przyjęcia projekt statutu należy przedłożyć do zatwierdzenia odpowiedniemu organowi uprawnionemu do nadania pierwszego statutu nowym szkołom i placówkom. Wynika to z art. 322 ustawy wprowadzającej³ stanowiącego, że dotychczasowe statuty przedszkoli, szkół podstawowych, szkół specjalnych przysposabiających do pracy i szkół policealnych zachowują swoją moc do dnia wejścia w życie statutów wydanych na podstawie ustawy Prawo oświatowe⁴, dalej: UPo, jednak nie dłużej niż do dnia 30 listopada 2017 r. Podobnie dotychczasowe statuty liceów ogólnokształcących i techników – zachowują moc do dnia wejścia w życie statutów wydanych na podstawie ustawy Prawo oświatowe, nie dłużej jednak niż do dnia 30 listopada 2019 r.

Pamiętajmy, że zgodnie z obecnie obowiązującymi założeniami organizacyjnymi szkoły, podstawową jednostką organizacyjną szkoły jest oddział. W celu zapewnienia ciągłości i skuteczności pracy wychowawczej nauczyciel-wychowawca opiekuje się danym oddziałem w ciągu całego etapu edukacyjnego.

Utrzymane zostały również zapisy organizacyjne stanowiące, że w szkole, która liczy co najmniej 12 od-
działów, tworzy się stanowisko wicedyrektora. Dyrektor szkoły, oczywiście za zgodą organu prowadzącego szkołę, może tworzyć dodatkowe stanowiska wicedyrektorów lub wszelkie inne stanowiska kierownicze. Stanowiska te jednak powinny zostać bardzo precyzyjnie opisane w nowym statucie szkoły. Szczegółowa zawartość statutu szkoły została określona w ustawie Prawo oświatowe, natomiast wytyczne dotyczące jego opracowywania i funkcjonowania szkoły zostały określone w rozporządzeniu MEN w sprawie szczegółowej organizacji publicznych szkół i publicznych przedszkoli⁵.

Procedura postępowania w przypadku przygotowania nowego statutu szkoły lub dokonania jego nowelizacji obejmuje klika podstawowych następujących po sobie działań:

Działanie 1. Rada pedagogiczna przygotowuje projekt statutu szkoły lub placówki albo jego zmian i przedstawia go do uchwalenia radzie szkoły lub placówki (art. 72 ust. 1 UPo).

Działanie 2. Rada szkoły lub placówki uchwala statut szkoły lub placówki (art. 80 ust. 2 pkt 1 UPo).

Działanie 3. W szkołach lub placówkach, w których rada szkoły nie została powołana, zadania rady szkoły wykonuje rada pedagogiczna (art. 82 ust. 2 UPo).

Działanie 4. Rada szkoły lub placówki wysyła uchwalony statut lub zmiany w nim wprowadzone do organu prowadzącego (art. 12 ust. 2 ustawy o finansach publicznych – „Tworząc jednostkę budżetową, organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego nadaje jej statut, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej…”).

Działanie 5. Rada szkoły lub placówki wysyła uchwalony statut lub zmiany w nim do kuratora oświaty celem sprawdzenia jego zgodności z prawem (art. 88 ust. 8, art. 114 UPo).

Działanie 6. Stwierdzenie przez kuratora oświaty, że postanowienia statutu nie są sprzeczne z prawem → ogłoszenie aktu prawnego → proces zakończony lub stwierdzenie, że postanowienia statutu są sprzeczne z prawem w części lub w całości → w konsekwencji uchylenie przez kuratora oświaty statutu w części lub w całości. W tym ostatnim przypadku istnieje jeszcze ewentualna droga odwoławcza, która co do zasady składa się z kilku kroków postępowania odwoławczego:

• Krok 1. Odwołanie się przez RS/RP od decyzji kuratora oświaty do Ministra Edukacji Narodowej.
• Krok 2. Przekazanie przez kuratora odwołania do MEN.
• Krok 3. Wydanie decyzji przez MEN lub przedłużenie terminu.
• Krok 4. RS/RP – zaskarżenie decyzji MEN do NSA.
• Krok 5. NSA – wydanie orzeczenia.
• Krok 6. MEN – wydanie nowej decyzji w przypadku uchylenia poprzedniej.
• Krok 7. RS/RP – wprowadzenie statutu lub zmian do statutu w życie.
• Krok 8. Ogłoszenie aktu prawnego.

Ponieważ statut szkolny nie jest ani prostym, ani łatwym do skonstruowania dokumentem, jego przygotowaniem nie może zajmować się jeden człowiek – nawet gdyby był to dyrektor. Natomiast konsekwencje przyjęcia statutu będą odczuwalne praktycznie nie tylko przez wszystkich nauczycieli, ale i przez całą społeczność szkolną, dlatego w prace nad nowym statutem powinni być zaangażowani wszyscy nauczyciele (w miarę możliwości cała rada pedagogiczna). Niezwykle istotnym zagadnieniem jest również organizacja wszystkich prac związanych z opracowywaniem nowego statutu szkoły. Ponieważ ilość zagadnień, jakie trzeba szczegółowo opisać, rozstrzygnięć, jakich należy dokonać i kwestii, które trzeba będzie w statucie uwzględnić, jest bardzo duża, a ich opis powinien być wyjątkowo precyzyjny, sam dyrektor szkoły (czy nawet wąska grupa jego współpracowników) nie jest w stanie dobrze tych prac wykonać. Dlatego ze wszech miar zasadne jest dokonanie precyzyjnego podziału zadań związanych z opracowywaniem nowego statutu szkoły. Najbardziej optymalnym sposobem organizacji pracy jest podział całej rady pedagogicznej na zespoły (czy też podzespoły) robocze. Takie rozwiązanie ma co najmniej dwie zalety:

• defragmentacja, czyli rozłożenie prac na mniejsze fragmenty, pozwala na lepsze ich opracowanie,
• zaangażowanie większości (jeśli nie wszystkich) nauczycieli.

Warto to rozwiązanie zastosować również ze względu na sprawniejszy przebieg prac redakcyjnych. Organizacyjnie całe grono pedagogiczne można podzielić na tyle zespołów, ile zagadnień merytorycznych będzie się analizować, a następnie szczegółowo opisywać, trzymając się konstrukcji merytoryczno-legislacyjnej⁶. Natomiast każdy zespół można podzielić jeszcze na podzespoły (tyle ile jest kwestii szczegółowych do rozstrzygnięcia w ramach danego zagadnienia) i każdy z podzespołów będzie się zajmował szczegółowym przeprowadzeniem dokładnej analizy określonej kwestii merytorycznej oraz zaproponowaniem konkretnych zapisów statutowych rozstrzygających daną kwestię. Następnie po zakończeniu prac podzespołów nad otrzymanymi wynikami debatuje zespół w pełnym składzie i ostatecznie przyjmuje całość prac nad danym zagadnieniem merytorycznym. Kolejnym etapem jest wyciąganie wniosków z dokonanych analiz i przyjętych wcześniej propozycji konkretnych zapisów oraz przygotowanie rekomendacji do ostatecznej wersji statutu. Dotyczy to tych sytuacji, w których dochodzi do rozbieżności w konkretnych kwestiach czy chociażby samych zapisach. Ponieważ w większości jesteśmy wzrokowcami, to układ zadań najlepiej przedstawić w sposób tabelaryczny. Pomaga to również w prowadzeniu monitoringu prac nad poszczególnymi zapisami statutowymi.

W taki właśnie sposób (tab. 1.) każdy zespół rady pedagogicznej może przygotować konkretne propozycje zapisów do przyszłego statutu. Wypracowane materiały są następnie prezentowane i dokładnie omawiane na posiedzeniu całej rady pedagogicznej. W wyniku tych prac rada przyjmuje poszczególne propozycje. Może się to odbywać w drodze głosowania. Wówczas następuje ostatni etap prac polegający na sformułowaniu wstępnej, ale całościowej już wersji statutu. Na tym etapie prac konieczne wydaje się powołane czegoś w rodzaju zespołu redakcyjnego. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której cała rada pedagogiczna redaguje precyzyjnie każdy szczegółowy zapis statutu. Zespół redakcyjny opracowuje przyjęte materiały i „układa je” w jeden wspólny i spójny dokument, który będzie swoistym wyznacznikiem prac. Efekt prac zespołu redakcyjnego najpierw analizuje dyrektor szkoły/placówki, następnie przedstawia się projekt nauczycielom lub poszczególnym zespołom roboczym (do wglądu) w celu zapoznania się z nim i przygotowania ewentualnych wniosków co do korekt i poprawek. Dopiero po tym etapie (zakładając, że każdy nauczyciel miał obowiązek zapoznać się z opracowanym dokumentem i wywiązał się z tego obowiązku) na kolejnym posiedzeniu rada pedagogiczna analizuje wypracowany dokument, przyjmuje (lub odrzuca w drodze głosowania) wnioski pojedynczych nauczycieli, grup nauczycieli lub poszczególnych zespołów roboczych, a na końcu przyjmuje całość jako wypracowaną wspólnie ostateczną wersję statutu. Przy takiej procedurze postępowania można domniemywać, że większość pracowników identyfikuje się z opracowanym statutem szkoły/placówki.

Poza statutem jest jeszcze cały szereg dokumentów, jakie należy opracować zgodnie z nowymi wytycznymi i aktualnie obowiązującym prawem. Mając na względzie ilość dokumentów do ponownego opracowania, prace nad nimi powinny być starannie zaplanowane i zorganizowane. To nie może być „puszczone na żywioł”, ponieważ wówczas powstanie bałagan, który nie tylko utrudni pracę, ale może spowodować, iż powstałe w zamieszaniu dokumenty będą nie tylko niedopracowane, ale wręcz mogą być wadliwe.

Jak nietrudno zauważyć, zmian jest sporo, dlatego trudno je bardzo szczegółowo omówić w tak ograniczonym materiale. W związku z tym zachęcam do spokojnego przeanalizowania proponowanych nowych regulacji prawnych i opracowania wykazu niezbędnych dokumentów, jakie należy opracować. Życzę wszystkim powodzenia w pracach nad nowymi dokumentami niezbędnymi do optymalnej pracy szkoły lub placówki, bo przy obecnych (i zapowiadanych) zmianach niektóre z nich muszą być od nowa sformułowane.

Tabela 1