Nowe regulacje prawne dotyczące nadzoru pedagogicznego i ich konsekwencje

W obecnej rzeczywistości oświatowej podstawę prawną nadzoru pedagogicznego stanowią:

• Konstytucja RP art. 70 ust. 3: „(…) Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi”;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe¹;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe²;
• nowe rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z 2017 r., poz. 1658);
• nowe rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 sierpnia 2017 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz. U. z 2017 r., poz. 1611).

Wspomniane nowe przepisy nieco inaczej definiują i opisują kwestie dotyczące nadzoru pedagogicznego. W nowej ustawie Prawo oświatowe kwestie istoty nadzoru pedagogicznego uregulowane są w art. 55, który stanowi, że nadzór pedagogiczny polega na:

1. obserwowaniu, analizowaniu i ocenianiu przebiegu procesów kształcenia i wychowania oraz efektów działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
2. ocenianiu stanu i warunków działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkół i placówek,
3. udzielaniu pomocy szkołom i placówkom, a także nauczycielom w wykonywaniu ich zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,
4. inspirowaniu nauczycieli do poprawy istniejących lub wdrożenia nowych rozwiązań w procesie kształcenia, przy zastosowaniu innowacyjnych działań programowych, organizacyjnych lub metodycznych, których celem jest rozwijanie kompetencji uczniów.

Zgodnie z tymi przepisami nadzorowi pedagogicznemu podlega w szczególności:

• posiadanie przez nauczycieli wymaganych kwalifikacji do prowadzenia przydzielonych im zajęć ,
• realizacja podstaw programowych i ramowych planów nauczania,
• przestrzeganie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania egzaminów,
• przestrzeganie przepisów dotyczących obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
• przestrzeganie statutu szkoły lub placówki,
• przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszechnianie wiedzy o tych prawach,
• zapewnienie uczniom bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki.

Już tylko pobieżne zapoznanie się z prezentowanymi zapisami pozwala na zauważenie kilu istotnych różnic w podejściu chociażby do kwestii kwalifikacji nauczycieli lub realizacji obowiązku szkolnego i obowiązku nauki.Na nowo zostały zdefiniowane, a w zasadzie rozszerzone uprawnienia osób uprawnionych do wykonywania zadań w zakresie nadzoru pedagogicznego, o których jest mowa w art. 60 ust. 8 ustawy Prawo oświatowe.

Wykonując czynności w ramach nadzoru pedagogicznego, mają one prawo do³:

• wstępu do szkół i placówek,
• wglądu przez szkołę lub placówkę do dokumentacji dotyczącej przebiegu nauczania, wychowania i opieki oraz organizacji pracy,
• wglądu do znajdujących się w szkole lub placówce dokumentów nauczycieli potwierdzających kwalifikacje do prowadzenia przydzielonych im zajęć oraz dokumentów osób, o których mowa w art. 15, potwierdzających przygotowanie do prowadzenia danych zajęć⁴,
• udziału w posiedzeniach rady pedagogicznej po uprzednim powiadomieniu dyrektora szkoły,
• wstępu w charakterze obserwatora na zajęcia dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze i inne zajęcia organizowane przez szkołę lub placówkę,
• przeprowadzania badań służących ocenie efektywności działalności dydaktycznej, wychowawczej oraz opiekuńczej szkół i placówek,
• wydawania dyrektorom szkół i placówek zaleceń wynikających z przeprowadzonych czynności wraz z terminem ich realizacji.

Jak łatwo zauważyć, uprawnienia te zostały poszerzone w związku z nowymi zadaniami nadzoru pedagogicznego. Zwracam uwagę tylko na dwa z nich. Po pierwsze – ww. osoby mają prawo wglądu do dokumentacji potwierdzającej posiadane kwalifikacje nauczycieli do prowadzenia przydzielonych im zajęć, a po drugie – uzyskały ponownie (tak jak to było przed rokiem 2000) prawo wstępu w charakterze obserwatora na prowadzone przez nauczycieli zajęcia. Przepisy nie przewidują w tym przypadku posiadania żadnej zgody dyrektora szkoły czy też samego zainteresowanego nauczyciela. Ponadto organ sprawujący nadzór pedagogiczny uzyskał możliwość przetwarzania danych osobowych pracowników i uczniów szkół oraz placówek w zakresie niezbędnym do wykonywania nadzoru pedagogicznego. Jest to kolejny powrót do wcześniej stosowanych rozwiązań, a jednocześnie wymóg mający swoje źródło w ustawie o ochronie danych osobowych. Bez takiego ustawowego uprawnienia do przetwarzania tych danych niezbędna byłaby zgoda właściciela danych lub stosowne upoważnienie ich administratora.

Skoro w ostatnim uprawnieniu ustawowym jest mowa o zaleceniach, to warto przypomnieć kilka faktów z tym związanych. Mianowicie, dyrektor szkoły lub placówki w terminie 7 dni od dnia otrzymania zaleceń może zgłosić wobec nich zastrzeżenia do organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Jednak w terminie 30 dni od dnia otrzymania zaleceń, a w przypadku wniesienia zastrzeżeń– w terminie 30 dni od dnia otrzymania pisemnego zawiadomienia o nieuwzględnieniu zastrzeżeń, jest on obowiązany powiadomić:

• organ sprawujący nadzór pedagogiczny o sposobie realizacji zaleceń,
• organ prowadzący szkołę lub placówkę o otrzymanych zaleceniach oraz o sposobie ich realizacji.

W tym miejscu należy koniecznie wspomnieć o nowej formule niektórych konsekwencji w razie stwierdzenia uchybień w ramach nadzoru. Otóż w razie stwierdzenia istotnych uchybień w działalności szkoły organ nadzoru pedagogicznego obowiązkowo zawiadamia o stwierdzonych uchybieniach organ prowadzący szkołę, co oznacza, że skończyła się anonimowość –
o wszelkich problemach stwierdzonych w ramach nadzoru pedagogiczniego zawiadamiany jest niezwłocznie organ prowadzący. Takie działania są wpisane w zasadę współpracy organów, która stanowi fundament nowego nadzoru pedagogicznego i wynika z zasady transparentności działań.

Nowe rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego zakłada, że nadzór pedagogiczny jest sprawowany zawsze z uwzględnieniem współdziałania organów sprawujących nadzór pedagogiczny z organami prowadzącymi szkoły i placówki, dyrektorami szkół i placówek oraz nauczycielami, tworzenia warunków sprzyjających rozwojowi szkół i placówek oraz pozyskiwania informacji zapewniającej obiektywną i pełną ocenę działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej.

Z kolei w przypadku stwierdzenia niedostatecznych efektów kształcenia lub wychowania w szkole lub placówce organ sprawujący nadzór pedagogiczny poleca dyrektorowi szkoły lub placówki opracowanie (w uzgodnieniu z organem prowadzącym) programu i harmonogramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania. Wdrożenie takiego programu następuje zawsze w terminach określonych w harmonogramie, zaakceptowanych przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Program ten musi obligatoryjnie uwzględnić uwagi i wnioski zgłoszone przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Jeśli dyrektor szkoły lub placówki nie usunie w wyznaczonym terminie uchybień, nie opracuje lub nie wdroży w określonych w harmonogramie terminach programu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania, albo nie uwzględni w tym programie zgłoszonych uwag i wniosków, organ sprawujący nadzór pedagogiczny występuje do organu prowadzącego szkołę lub placówkę z wnioskiem o odwołanie dyrektora szkoły lub placówki z końcem albo w czasie roku szkolnego bez wypowiedzenia. Wniosek złożony w tej sprawie przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny jest wiążący dla organu prowadzącego szkołę lub placówkę.

Wspomniane rozporządzenie zwiększyło formalnie ilość możliwych form sprawowania nadzoru pedagogicznego również przez dyrektora szkoły.

Obecnie, zgodnie z prawem, nadzór pedagogiczny jest realizowany poprzez wykonywanie zadań i czynności określonych w art. 55 ustawy Prawo oświatowe, w trybie działań planowych i doraźnych. Natomiast do podstawowych form sprawowania nadzoru pedagogicznego zalicza się: ewaluację, kontrolę, wspomaganie i teraz również monitorowanie.

Taka zmieniona formuła ma swoje konsekwencje w opracowywaniu nowego planu nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez dyrektora szkoły. Ponownie zdefiniowane zostały wspomniane formy sprawowania nadzoru, co będzie miało swoje konsekwencje w działaniach podejmowanych zarówno przez organy nadzoru pedagogicznego, jak i przez samych dyrektorów szkół i placówek.

I tak, teraz przez ewaluację należy rozumieć proces gromadzenia, analizowania i komunikowania informacji na temat wartości działań podejmowanych przez szkołę lub placówkę. Mowa jest o procesie, a nie o pojedynczych działaniach, które teraz już absolutnie nie wyczerpują pojęcia ewaluacji. A ponadto w ramach tego procesu uwzględniono zadanie, które do tej pory było albo pomijane, albo trywializowane. Działaniem tym jest komunikowanie informacji uzyskanych w ramach działań ewaluacyjnych. Jest to bardzo istotne, gdyż nie zawsze informacje wynikające z ewaluacji były właściwie komunikowane ich odbiorcom. Ponadto wyniki ewaluacji muszą być zawsze wykorzystywane w procesie podejmowania decyzji skierowanych na zapewnienie wysokiej jakości organizacji procesów kształcenia, wychowania i opieki oraz ich efektów w szkole lub placówce.

Z kolei przez kontrolę należy rozumieć działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny prowadzone w szkole lub placówce w celu oceny stanu przestrzegania przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki.

Natomiast wspomaganie – to działania organu sprawującego nadzór pedagogiczny mające na celu inspirowanie i intensyfikowanie w szkole lub placówce procesów służących poprawie i doskonaleniu ich pracy, ukierunkowanych na rozwój uczniów i wychowanków.

Jak wynika z powyższego, w tym obszarze nie ma już przykładów dobrych praktyk, a zamiast tego pojawiły się konferencje i narady dyrektorów oraz przekazywanie istotnych informacji, zwłaszcza dotyczących zmian w przepisach prawa. Taki zapis to kolejne wskazania do działań dyrektorów szkół i placówek w ramach sprawowanego przez nich nadzoru pedagogicznego. Skoro organ nadzoru zobowiązuje się do informowania dyrektorów o zmianach w prawie, to tym bardziej dyrektorzy są zobowiązani do informowania swoich nauczycieli o aktualnym stanie prawnym obowiązującym w oświacie oraz o wszelkich zmianach w nim zachodzących. Oznacza to, że tematem jednego z pierwszych (jeżeli nie pierwszego) szkoleniowych posiedzeń rady pedagogicznej powinny być aktualne przepisy prawa obowiązujące w oświacie, ze stosownym komentarzem do nich.

Natomiast wspomniane monitorowanie – to nic innego jak działanie prowadzone w szkole lub placówce obejmujące zbieranie i analizę informacji o działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki.

W bieżącym roku szkolnym Minister Edukacji Narodowej w piśmie z dnia 6 lipca 2017 r. ustaliła podstawowe kierunki realizacji polityki oświatowej państwa, a w ich ramach w zakresie monitorowania wyznaczone zostały dwa zagadnienia:

• organizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
• zapewnienie bezpieczeństwa uczniom podczas zajęć na strzelnicach funkcjonujących w szkołach.

Wskazane powyżej kwestie stanowią kolejny wyznacznik do działań, jakie dyrektorzy szkół muszą podejmować w ramach nadzoru pedagogicznego. Do tej pory monitorowaniem nie musieli się zbytnio przejmować, gdyż odnosiło się ono w zasadzie do działań organu nadzoru. Teraz uległo to diametralnej zmianie. Również w sposób jednoznaczny wyznaczono nowy zakres działań podejmowanych w ramach realizacji ewaluacji zewnętrznej. Otóż obejmują one swoim zakresem prawnym:

• zbieranie i analizowanie informacji o działaniach szkoły lub placówki w zakresie badanych wymagań;
• opisanie działań szkoły w zakresie badanych wymagań;
• przygotowanie raportu z przeprowadzonej ewaluacji; raport taki powinien teraz zawierać informacje o wynikach przeprowadzonej ewaluacji w formie: opisu działań szkoły w zakresie badanych wymagań oraz wniosków wynikających z przeprowadzonej ewaluacji.

Nietrudno zauważyć, że w nowych zapisach prawnych brak jest określenia poziomów spełniania wymagań stawianych szkołom w ramach nadzoru pedagogicznego, jak to miało miejsce w dotychczasowym art. 21a ust. 3 pkt 1 ustawy o systemie oświaty. W nowym art. 44 ust. 2 ustawy Prawo oświatowe określone zostały obszary tych wymagań oraz ich zakresy (ust. 3). Oznacza to, że w nowych przepisach jednoznacznie zrezygnowano z dokonywania w ramach ewaluacji oceny spełniania wymagań przez szkoły lub placówki. Powinno to wpłynąć na skoncentrowanie uwagi odbiorców raportu (zwłaszcza dyrektorów szkół i placówek) na zawartych w nim informacjach o jakości pracy oraz wdrażaniu działań w celu doskonalenia pracy w obszarach tego
wymagających.

Rozporządzenie w sprawie wymagań wobec szkół na nowo ustala przedmiotowe wymagania oraz je ponownie charakteryzuje. Z uwagi na rezygnację z określania poziomów również charakterystyka poszczególnych wymagań jest tylko jedna, ale zmodyfikowana. Ilość samych wymagań uległa zmniejszeniu z 12 do 9.

Dla szkół wymagania ewaluacyjne zostały sformułowane w sposób następujący:

• Wymaganie 1. Procesy edukacyjne są zorganizowane w sposób sprzyjający uczeniu się.

• Wymaganie 2. Uczniowie nabywają wiadomości i umiejętności określone w podstawie programowej.

• Wymaganie 3. Uczniowie są aktywni.

• Wymaganie 4. Kształtowane są postawy i respektowane są normy społeczne.

• Wymaganie 5. Szkoła lub placówka wspomaga rozwój uczniów, z uwzględnieniem ich indywidualnej sytuacji.

• Wymaganie 6. Rodzice są partnerami szkoły lub placówki.

• Wymaganie 7. Szkoła lub placówka współpracuje ze środowiskiem lokalnym na rzecz wzajemnego rozwoju.

• Wymaganie 8. Szkoła lub placówka, organizując procesy edukacyjne, uwzględnia wnioski z analizy wyników egzaminu ósmoklasisty, egzaminu maturalnego, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie oraz innych badań zewnętrznych i wewnętrznych.

• Wymaganie 9. Zarządzanie szkołą lub placówką służy jej rozwojowi. 

W bardzo jednoznaczny sposób zostało zagwarantowane prawo do informacji, które stanowi, że organ prowadzący szkołę lub placówkę, nieposiadający uprawnień do sprawowania nadzoru pedagogicznego, może występować w sprawach dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych z wnioskami do dyrektora szkoły lub placówki i organu sprawującego nadzór pedagogiczny. Dyrektor lub organ, który otrzymał taki wniosek, jest obowiązany do udzielenia odpowiedzi w terminie 14 dni.

Zmianie uległa kwestia realizowania ewaluacji zewnętrznej. Teraz ewaluacja zewnętrzna będzie przeprowadzana przez zespół (a nie pojedynczego wizytatora) wyznaczony przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny – zwłaszcza dotyczy to kuratora oświaty.

Bardzo wyraźnie zostało zapisane, że osoby realizujące zadania w ramach nadzoru pedagogicznego w formie ewaluacji muszą koniecznie odbyć doskonalenie w zakresie prowadzenia ewaluacji. Tak jak poprzednio, utrzymana została możliwość przerwania ewaluacji zewnętrznej w przypadku działań szkoły mających wpływ na wiarygodność wyników ewaluacyjnych. W takiej sytuacji dyrektor musi otrzymać pisemne powiadomienie o przyczynach (również organ prowadzący) i może on w terminie 7 dni od owego powiadomienia przedstawić na piśmie swoje stanowisko do decyzji organu nadzoru. W przypadku przerwania ewaluacji całościowej będzie ona zrealizowana w innym terminie. Natomiast gdy przerwana zostanie ewaluacja problemowa, wówczas w innym terminie w szkole lub placówce zostanie zrealizowana ewaluacja całościowa.

Zgodnie z nowymi regulacjami kurator oświaty jest zobowiązany do opublikowania swojego planu nadzoru pedagogicznego (liczba ewaluacji i ich zakres oraz liczba i tematyka kontroli) do 31 sierpnia roku poprzedzającego rok szkolny, którego plan dotyczy. Natomiast do dnia 15 października danego roku będzie musiał przedstawić Ministrowi Edukacji Narodowej wyniki i wnioski z nadzoru pedagogicznego sprawowanego w poprzednim roku szkolnym. Jest to kolejny powrót do sprawdzonych rozwiązań, jakie obowiązywały wcześniej.

Powyższy układ działań stanowi logiczną konsekwencję zadań, jakie na dyrektora nakłada właśnie nowy nadzór pedagogiczny. Zgodnie z tymi zadaniami każdy dyrektor placówki oświatowej w ramach swoich podstawowych obowiązków służbowych:

• organizuje ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki;
• kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkół, placówek i nauczycieli oraz innej działalności statutowej;
• wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań, w szczególności przez:
  - diagnozę pracy szkoły,
  - planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie do doskonalenia zawodowego,
  - prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad;
• obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły;
• monitoruje pracę szkoły;
• opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia radzie pedagogicznej do 15 września;
• przedstawia radzie pedagogicznej wyniki i wnioski ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego (przed zakończeniem każdego roku szkolnego).

W nowym rozporządzeniu w szerszym zakresie zostały uregulowane również kwestie dotyczące funkcjonowania elektronicznej platformy nadzoru pedagogicznego. Dokładnie został wskazany zakres danych gromadzonych na tej platformie oraz sposób i zakres dostępu do niej osób realizujących zadania w zakresie nadzoru pedagogicznego, nauczycieli, uczniów, ich rodziców oraz przedstawicieli organów

prowadzących, oczywiście w ściśle wyznaczonym zakresie wynikającym z wykonywanych zadań lub udziału w badaniach realizowanych w ramach nadzoru pedagogicznego. W związku z tym uregulowane zostały na nowo kwestie związane z tworzeniem osobistego konta użytkownika i z dostępem do niego przy wykorzystaniu identyfikatora i hasła dostępu oraz kwestie jego likwidacji. Nowe przepisy regulują również sposób udostępniania narzędzi nadzoru odpowiednio dyrektorom, nauczycielom, uczniom i rodzicom w celu udziału tych osób w realizowanym badaniu.

Zmian jest niemało i dlatego każdy z dyrektorów powinien je sobie przyswoić i zaplanować stosowne działania w oparciu o wyniki nadzoru z roku ubiegłego, obowiązującą koncepcję pracy, ustalone kierunki realizacji polityki oświatowej państwa oraz aktualny stan prawny w oświacie.

W kolejnym numerze scharakteryzujemy nowe wymagania ewaluacyjne i porównamy je z tymi, które obowiązywaly w poprzednim roku szkolnym