Nowe ramowe plany nauczania a planowanie pracy szkoły

Jedną z takich regulacji jest wprowadzenie nowych ramowych planów nauczania. Każdy, kto miał chociaż ograniczony kontakt z oświatą, zdaje sobie sprawę z tego, jakie znaczenie dla prawidłowego planowania pracy, zarówno szkoły jako całości, jak i pracy poszczególnych nauczycieli, mają plany nauczania. Z kolei tzw. ramowe plany nauczania stanowią fundament planowania dydaktycznego, a to dlatego, że są istotnym komponentem realizacyjnym podstawy programowej. Zmodernizowana podstawa programowa została już zatwierdzona  rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. Minister Edukacji Narodowej w dniu 17 marca 2017 roku podpisała przedmiotowe rozporządzenie dotyczące ramowych planów nauczania w szkołach publicznych.

Uważny czytelnik już po wstępnej lekturze przedmiotowego dokumentu bez problemu zauważy, że zupełnie inna jest (w porównaniu z obowiązującą do tej pory) już sama konstrukcja owych ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. Zdążyliśmy się przyzwyczaić do tego, że ramowe plany nauczania określały minimalny wymiar godzin na danym etapie edukacyjnym przeznaczonych na realizację poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych oraz zajęć z wychowawcą. Ten minimalny wymiar godzin obliczony był na 32-tygodniowy rok nauki w szkole podstawowej, gimnazjum, zasadniczej szkole zawodowej, szkole policealnej oraz trzyletniej szkole specjalnej przysposabiającej do pracy oraz na 30-tygodniowy rok nauki w liceum ogólnokształcącym i technikum. Dyrektor każdego typu szkoły miał możliwość swobodnego tworzenia szkolnego planu nauczania dla kierowanej przez siebie szkoły, zachowując ogólną tygodniową liczbę godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych dla poszczególnych klas określoną w poszczególnych ramowych planach nauczania. Robił to (a przynajmniej powinien) zawsze po otrzymaniu odpowiednich i przemyślanych propozycji od samych nauczycieli, jako rzeczywistych realizatorów zajęć edukacyjnych. Widocznym efektem takiego podejścia do planowania nauczania było to, że niejednokrotnie przedmioty o niewielkim tygodniowym wymiarze godzin były realizowane w szkołach tego samego typu w różnych klasach. Z kolei takie liberalne podejście do tej kwestii sprawiało, że uczeń zmieniający szkołę tego samego typu musiał często uzupełniać swoje wiadomości i umiejętności w danym zakresie, gdyż w szkole, w której uczył się dotychczas, np. plastyka albo muzyka miała być realizowana w klasie wyższej, a w szkole, do której ów uczeń przechodził, dany przedmiot został już wcześniej zrealizowany.

Skonstruowane w taki sposób ramowe plany nauczania nie będą już wymagały od dyrektorów szkół szczegółowego opracowywania szkolnych planów nauczania, gdyż w oparciu o ustalenia zawarte w ramowych planach nauczania każdy dyrektor opracuje tylko tygodniowy (czy też semestralny) rozkład zajęć. Nie zmieni to jednak założenia, że konkretne przedmioty w szkołach tego samego typu będą realizowane w tych samych klasach na tych samych zasadach. Przyjęte rozwiązanie pozwala uczniowi zmieniającemu szkołę danego typu uniknąć konieczności ewentualnego uzupełniania wiedzy i umiejętności z niektórych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, ponieważ w każdym typie szkoły obowiązywać będzie taka sama tygodniowa liczba godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych w każdej klasie.

Konsekwencją wdrażanej reformy systemu edukacji jest nieunikniona konieczność wprowadzenia do nowej ośmioletniej szkoły podstawowej nowych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, takich jak: geografia, biologia, chemia i fizyka. Z założenia te nowe przedmioty będą wprowadzane stopniowo, i tak: geografia i biologia – rozpoczynając od klasy piątej, a chemia i fizyka – rozpoczynając od klasy siódmej. Równocześnie od klasy siódmej szkoły podstawowej uczniowie będą mieli naukę drugiego języka obcego nowożytnego. Przyjęto rozwiązanie, na mocy którego w szkole podstawowej pojawi się możliwość organizowania oddziałów dwujęzycznych, rozpoczynając jednak dopiero od klasy siódmej.

Z uwagi na fakt, że zdecydowanej zmianie ulega charakter szkoły podstawowej, zmianie ulegają również nazwy niektórych obowiązkowych zajęć edukacyjnych. I tak: zamiast dotychczasowych zajęć komputerowych będzie informatyka, zamiast obecnych zajęć technicznych będzie technika (jest to powrót do wcześniejszej wersji nazwy tego przedmiotu, przywracający należną mu rolę w kształceniu ogólnym), a w miejsce łączonej historii i społeczeństwa będą realizowane odrębne zajęcia i z historii i z wiedzy o społeczeństwie. Jest to bardzo ważna i niezwykle potrzebna zmiana, oczekiwana od dawna przez nauczycieli.

Nowe opracowania starają się stworzyć uczniom właściwe warunki do nabywania wiedzy i umiejętności niezbędnych do rozwiązywania problemów z wykorzystaniem metod i technik wywodzących się z informatyki. Chodzi tutaj o takie umiejętności, jak: logiczne i algorytmiczne myślenie, umiejętność programowania oraz posługiwania się aplikacjami komputerowymi, jak również wyszukiwania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł. Ponadto zwrócono uwagę na fakt, jak ważne jest doskonalenie umiejętności posługiwania się komputerem i podstawowymi urządzeniami cyfrowymi oraz stosowania tych umiejętności na zajęciach z różnych przedmiotów. Dlatego właśnie w nowych rozwiązaniach postawiono na zwiększoną liczbę godzin informatyki od klasy IV szkoły podstawowej do momentu ukończenia szkoły ponadpodstawowej − z 210 do 280 godzin lekcyjnych. Niezależnie od tego, w edukacji wczesnoszkolnej, czyli w klasach I−III szkoły podstawowej, zagadnienia informatyczne również są obecne w podstawie programowej w ramach tzw. edukacji informatycznej.

Wprowadzane zmiany w kształceniu zawodowym zakładają powstanie w miejsce obecnych trzyletnich zasadniczych szkół zawodowych nowych trzyletnich branżowych szkół I stopnia, które w latach 2017/2018, 2018/2019 i 2019/2020 będą przeznaczone dla absolwentów jeszcze istniejących gimnazjów, natomiast od roku 2019/2020 i w kolejnych latach szkolnych również dla absolwentów nowych ośmioletnich szkół podstawowych. Jak łatwo zauważyć, trzyletnia branżowa szkoła I stopnia rozpocznie funkcjonowanie od 1 września 2017 roku dla absolwentów gimnazjum, natomiast od 1 września 2019 r. – również dla absolwentów ośmioletniej szkoły podstawowej. Taka sytuacja wymusiła opracowanie dwóch niezależnych wersji ramowych planów nauczania dla tych szkół. Naturalną konsekwencją przyjętych rozwiązań jest to, że dwuletnia branżowa szkoła II stopnia rozpocznie swoje funkcjonowanie od roku szkolnego 2020/2021, kiedy to pierwsi absolwenci ukończą branżową szkołę I stopnia (do branżowej szkoły II stopnia będą przyjmowani absolwenci branżowej szkoły I stopnia, którzy kształcili się w zawodzie, w którym wyodrębniono kwalifikację wspólną dla zawodu nauczanego w danej branżowej szkole II stopnia). Ze względu na to, że w pierwszych latach funkcjonowania branżowej szkoły II stopnia będą do niej przyjmowani absolwenci branżowej szkoły I stopnia, którzy ukończyli gimnazjum, a od roku szkolnego 2022/2023 również absolwenci branżowej szkoły I stopnia, którzy ukończyli ośmioletnią szkołę podstawową, określone zostały odrębne ramowe plany nauczania uwzględniające rzeczywistość, jaka powstanie w tego typu szkole.

Przygotowane nowe ramowe plany nauczania rozpoczną swoje obowiązywanie w branżowej szkoleI stopnia oraz w szkole policealnej (począwszy od semestru I szkoły policealnej) od 1 września 2017 r., w nowym pięcioletnim technikum od 1 września 2019 r., natomiast w branżowej szkole II stopnia dopiero od 1 września 2020 r.

Podpisany 17 marca dokument prawny ustalający ramowy plan nauczania dla branżowej szkoły I stopnia określa dla każdej klasy tygodniowy wymiar godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w tym na realizację kształcenia zawodowego teoretycznego oraz praktycznego, i zajęć z wychowawcą. Należy jednak pamiętać, że wspomniany tygodniowy wymiar godzin

obowiązkowych zajęć edukacyjnych i zajęć z wychowawcą dla uczniów poszczególnych klas nie dotyczy uczniów będących młodocianymi pracownikami, oczywiście z zachowaniem wymiaru godzin poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych określonych w trzyletnim okresie nauczania. Takie rozwiązanie sprawia, że dyrektor szkoły ustala w każdej klasie liczbę dni w tygodniu przeznaczonych na praktyczną naukę zawodu organizowaną u poszczególnych pracodawców. Ustala on również wymiar poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych realizowanych odpowiednio w klasach I–III, zapewniając jednocześnie realizację tych zajęć w wymiarze określonym dla trzyletniego okresu nauczania. 

Uczniowie posiadający status pracownika młodocianego mogą być kierowani przez szkołę do ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego na turnus dokształcania teoretycznego w zakresie danego zawodu, w którym odbywają kształcenie zawodowe teoretyczne, przez okres 4 tygodni w każdej klasie, w wymiarze 34 godzin tygodniowo. Zgodnie z § 16 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych² młodociani pracownicy są przyjmowani na turnusy dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników na podstawie skierowania wydanego przez szkołę. Takie rozwiązanie ma zastosowanie w przypadku, gdy szkoła nie ma możliwości pełnej realizacji kształcenia zawodowego teoretycznego.
Zgodnie z przyjętymi założeniami w branżowej szkole I stopnia na kształcenie zawodowe przeznacza się 50 godzin w trzyletnim okresie nauczania, przy czym to dyrektor, ustalając rozkład zajęć, musi określić wymiar godzin przeznaczonych na realizację kształcenia zawodowego praktycznego, nie mniejszy jednak niż 60% godzin określonych na realizację całego kształcenia zawodowego.

Już w najbliższym roku szkolnym, czyli 2017/2018, zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego będą realizowane w oparciu o program przygotowany przez samego nauczyciela realizującego te zajęcia, dopuszczony do użytku w danej szkole przez jej dyrektora po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej, który zawiera treści dotyczące informacji o zawodach, kwalifikacjach i stanowiskach pracy oraz możliwościach uzyskania kwalifikacji zgodnych z potrzebami rynku pracy i predyspozycjami zawodowymi³. Natomiast treści programowe z zakresu doradztwa zawodowego realizowanego w kolejnych latach zostaną szczegółowo określone w stosownym rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej⁴. 

Rozwiązania bardzo podobne do tych przedstawionych powyżej zastosowano również w branżowej szkole II stopnia, w której przygotowany ramowy plan nauczania określa dla każdej klasy tygodniowy wymiar godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, w tym na realizację kształcenia zawodowego teoretycznego i praktycznego, i zajęć z wychowawcą. Zgodnie z przyjętymi rozwiązaniami, również dyrektor branżowej szkoły II stopnia będzie ustalał, w której klasie realizowane będą praktyki zawodowe w wymiarze określonym w podstawie programowej kształcenia w zawodach, przy czym będzie posiadał również możliwość rozłożenia przebiegu praktyk zawodowych w czasie. 

W przedmiotowym dokumencie prawnym wprowadzono również zmiany nazewnictwa dotyczące obowiązkowych zajęć edukacyjnych w ośmioletniej szkole podstawowej, ale tzw. specjalnej − przeznaczonej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, a także w trzyletniej szkole specjalnej przysposabiającej do pracy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz dla uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Zastąpiono określenie „upośledzenie umysłowe” określeniem typu „niepełnosprawność intelektualna”. Jako pedagog specjalny z wieloletnim doświadczeniem muszę przyznać, że te zmiany są bardzo wskazane, gdyż zamiast określenia „upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym” zastosowano mniej stygmatyzujące określenie „niepełnosprawność intelektualna w stopniu odpowiednio lekkim, umiarkowanym lub znacznym”. Jest to zgodne z terminologią przyjętą w ustawie Prawo oświatowe. W ramowym planie nauczania dla szkoły podstawowej specjalnej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym w klasach I–III wskazano konkretne nazwy obowiązkowych zajęć edukacyjnych. W dotychczasowych przepisach prawnych nie wskazywało się nazw zajęć dla I etapu edukacyjnego, a same przepisy określały jedynie minimalny wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych. Wprowadzenie takiej zmiany pozwoli na wyeliminowanie wątpliwości zgłaszanych przez dyrektorów szkół co do właściwego stosowania określenia dotyczącego nazwy obowiązkowych zajęć edukacyjnych w klasach I–III ww. szkoły podstawowej specjalnej. Ponadto dotychczasowe zajęcia „funkcjonowanie w środowisku” zastąpiono zajęciami „funkcjonowanie osobiste i społeczne”, „zajęciami rozwijającymi kreatywność” oraz „zajęciami rozwijającymi komunikowanie się”. Z kolei obowiązkowe zajęcia edukacyjne „muzyka z rytmiką”, „plastyka” i „technika” zostały włączone do grupy zajęć o nowej nazwie „zajęcia rozwijające kreatywność”. Powyższe zmiany są konsekwencją zmian wprowadzonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla ww. grupy uczniów. Dodatkowo wprowadzono nowy rodzaj zajęć pod nazwą „zajęcia rozwijające komunikowanie się”. Wprowadzenie tych zajęć jest konsekwencją zmiany wprowadzonej w podstawie programowej kształcenia ogólnego, która umożliwi uczniom z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniom z niepełnosprawnościami sprzężonymi rozwijanie i poszerzanie kompetencji społecznych i komunikacyjnych niezbędnych w życiu dorosłym. Zachowane zostały natomiast dotychczasowe rozwiązania umożliwiające przedłużanie oraz skracanie okresu nauki uczniom odpowiednio: niepełnosprawnym, niedostosowanym społecznie i zagrożonym niedostosowaniem społecznym w nowych typach szkół.

Przyjęcie takich właśnie rozwiązań w pełni uwzględnia długość etapu kształcenia w szkołach nowego typu. Przedłużenie okresu nauki uczniowi niepełnosprawnemu stanowi przecież jedną z form indywidualizacji procesu kształcenia tego ucznia, obok m.in.: możliwości odroczenia do 9. roku życia realizacji obowiązku szkolnego (czyli o rok lub dwa lata dłużej w stosunku do ich rówieśników), dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanych w szkole programów nauczania do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia niepełnosprawnego, zapewnienia zajęć rewalidacyjnych i form pomocy psychologiczno-pedagogicznej odpowiednio do rozpoznanych potrzeb w tym zakresie. 

Bardzo wyraźnie zostało powiedziane, że tzw. godziny do dyspozycji dyrektora szkoły mogą być przeznaczone na zajęcia uwzględniające potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności zajęcia związane z kształtowaniem aktywności i kreatywności uczniów, a w przypadku: 

• szkół prowadzących kształcenie zawodowe – również na zajęcia związane z kształtowaniem kompetencji zawodowych, 
• liceum ogólnokształcącego dla dorosłych – również na realizację przedmiotów w zakresie rozszerzonym.

W związku z okresem przejściowym (lata szkolne 2017/2018 – 2019/2020), kiedy to będą funkcjonować klasy VII i VIII szkoły podstawowej, a zajęcia z godzin do dyspozycji dyrektora szkoły były realizowane według 3-letniego okresu nauczania (gimnazjum), wprowadzono przepis przejściowy w § 8. Wskazano w nim wymiar godzin do dyspozycji dyrektora („przeniesiony” z gimnazjum) – 1 godzina tygodniowo w dwuletnim okresie nauczania. 

Doprecyzowano również, że organ prowadzący szkołę, na wniosek dyrektora szkoły, może przyznać nie więcej niż 3 godziny tygodniowo dla każdego oddziału (grupy międzyoddziałowej lub grupy międzyklasowej) w danym roku szkolnym, a w przypadku szkół w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich – od 6 do 12 godzin, nie tylko (jak dotychczas) na okresowe lub roczne zwiększenie liczby godzin wybranych obowiązkowych zajęć edukacyjnych, realizację dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz realizację zajęć z języka migowego, ale również na realizację zajęć z geografii państwa, z którego obszarem kulturowym utożsamia się mniejszość narodowa. Celem wprowadzanego rozwiązania jest skorelowanie przedmiotowego projektu rozporządzenia z przepisami regulującymi organizowanie zajęć z geografii państwa, z którego obszarem kulturowym utożsamia się mniejszość narodowa, wynikającymi z rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r.⁵ Takie przecież były wcześniejsze postulaty środowisk mniejszości narodowych. 

Również w liceach ogólnokształcących i technikach zostaje zwiększony tygodniowy wymiar nauczania historii z 2 do 8 godzin oraz geografii, biologii,chemii i fizyki − z 1 do 4 godzin realizowanych w zakresie podstawowym. To sprawia, że uczniowie nie będą już mieli obowiązku realizowania jednego z dotychczasowych przedmiotów uzupełniających (przyroda lub historia i społeczeństwo) realizowanych w wymiarze 4 godzin tygodniowo. Godziny przeznaczone na zwiększenie tego tygodniowego wymiaru godzin będą przeniesione z części obecnego wymiaru godzin przeznaczonych na realizowanie przedmiotów w zakresie rozszerzonym. Ponadto właśnie w liceum ogólnokształcącym dla młodzieży uczniowie będą mieli możliwość wyboru od 2 do 3 przedmiotów realizowanych w zakresie rozszerzonym. W technikum i w liceum ogólnokształcącym dla dorosłych uczniowie i słuchacze będą wybierali 2 przedmioty realizowane w zakresie rozszerzonym. Nie ulega natomiast zmianie wymiar godzin przeznaczonych na realizację w zakresie rozszerzonym takich przedmiotów, jak: język polski, historia muzyki, historia sztuki, język łaciński i kultura antyczna oraz filozofia – jest to nadal 8 godzin. Natomiast przedmioty typu: geografia, biologia, chemia i fizyka, w związku ze zwiększonym wymiarem godzin przeznaczonych na zakres podstawowy, zostaną włączone do grupy przedmiotów realizowanych w zakresie rozszerzonym w wymiarze 6 godzin (język obcy nowożytny, wiedza o społeczeństwie, matematyka oraz informatyka). Zgodnie z nowymi regulacjami, to właśnie dyrektor liceum ogólnokształcącego i technikum będzie ustalał dwa spośród takich przedmiotów, jak: filozofia, plastyka i muzyka, które następnie będą realizowane obowiązkowo przez uczniów w pierwszej klasie. Wyposażenie dyrektora szkoły w tego typu uprawnienia jest odpowiedzią na postulaty środowisk akademickich i artystycznych. Ponadto w liceach ogólnokształcących z oddziałami dwujęzycznymi i w technikach z oddziałami dwujęzycznymi, za zgodą organu prowadzącego, będzie można prowadzić kształcenie w klasie wstępnej o rocznym okresie nauczania. 

W nowych regulacjach nie ulegają zmianom dotychczasowe zasady podziału na grupy podczas realizacji niektórych przedmiotów w klasach IV–VIII szkoły podstawowej, branżowej szkole I i II stopnia, liceum ogólnokształcącym i technikum. Dodatkowo przewiduje się, że po uzyskaniu zgody organu prowadzącego szkołę będzie można dokonać podziału na grupy w klasie liczącej mniej niż 26 uczniów na zajęciach wychowania fizycznego.

Lektura przedmiotowego aktu prawnego prowadzi do wniosku, że zachowany został ogólny wymiar godzin przeznaczonych na obowiązkowe zajęcia edukacyjne we wszystkich typach szkół. Przyjęto jednoznaczną zasadę, że dotychczasowy wymiar godzin obowiązkowych zajęć edukacyjnych i zajęć z wychowawcą w klasie I oraz II gimnazjum (59 godzin) przechodzi do ogólnego wymiaru godzin ośmioletniej szkoły podstawowej, a wymiar tych godzin w klasie III gimnazjum (31 godzin) przechodzi do wymiaru godzin liceum ogólnokształcącego i technikum

Ramowe plany nauczania zawierają również uwarunkowania dotyczące godzin przeznaczonych na realizację zajęć edukacyjnych z zakresu doradztwa zawodowego w klasach VII i VIII szkoły podstawowej w wymiarze po 10 godzin minimum w każdej klasie oraz w liceum ogólnokształcącym, technikum, branżowej szkole I stopnia (odpowiednio minimum 10 godzin w całym okresie nauczania). Zajęcia te mają szczególne znaczenie w obecnej dobie wyzwań edukacyjnych i zawodowych stojących przed uczniami podejmującymi ważne decyzje związane z ich przyszłością – zarówno tą najbliższą, jak i dalszą. 

Wskazane zostały także konkretne lata szkolne (klasy), w których rozpoczyna się stosowanie poszczególnych rozwiązań opisanych w kolejnych załącznikach do przedmiotowego rozporządzenia.

Jak wynika z powyższych rozważań, nowe rozwiązania przyjęte w przeformułowanych ramowych planach nauczania mają bardzo istotne znaczenie dla założeń przyjmowanych przy planowaniu pracy szkół w nowym roku szkolnym, a te z kolei mają wpływ na zastosowane rozwiązania organizacyjne, w tym i kadrowe. Dlatego należy starannie przeanalizować nowe uwarunkowania planistyczne wynikające z niedawno podpisanego rozporządzenia, aby w nowym roku szkolnym przyjąć wariant najbardziej optymalny dla danej szkoły, z uwzględnieniem jej konkretnych realiów dalszego funkcjonowania.