Co to jest nauczanie domowe i czy może zastąpić naukę w szkole?

W obliczu nowego roku szkolnego 2020/2021, roku trudnego i specyficznego już na starcie, wielu rodziców zastanawia się nad tym, czy ich dzieci są w szkole bezpieczne i czy obawa przed zachorowaniem uzasadnia nieposłanie dziecka do szkoły. Otóż – nie uzasadnia. Nauka jest obowiązkowa, a za realizację obowiązku szkolnego i nauki odpowiedzialni są rodzice lub opiekunowie prawni dziecka. Jeżeli z niego się nie wywiązują, grozi im nałożenie grzywny. Przepisy ustawy Prawo oświatowe¹ dają jednak możliwość skorzystania z tzw. nauczania domowego. 

W myśl zasady, że każdy rodzic ma prawo do decydowania o formie edukacji swoich dzieci, ci rodzice lub opiekunowie prawni, którzy dysponują odpowiednią ilością czasu i samozaparcia, mogą zdecydować się na samodzielne uczenie swoich pociech.

Nie jest to rozwiązanie idealne, ale w obecnej sytuacji wielu rodziców bierze pod uwagę taką alternatywę.

Obowiązek przedszkolny, szkolny i nauki

Trzeba zacząć od tego, że art. 35 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe stanowi, że nauka jest obowiązkowa do ukończenia przez dziecko 18. roku życia. 

Zgodnie z art. 31 ust. 4 i 5 ww. ustawy dziecko w wieku 6 lat jest zobowiązane odbyć roczne przygotowanie przedszkolne w przedszkolu, oddziale przedszkolnym w szkole podstawowej lub w innej formie wychowania przedszkolnego. Jest to tzw. obowiązek przedszkolny, który rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 6 lat.

Wyjątkiem jest sytuacja wskazana w art. 31 ust. 2 ustawy – dziecko posiadające orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego może być objęte wychowaniem przedszkolnym w wieku powyżej 7 lat, nie dłużej jednak niż do końca roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 9 lat. Obowiązek odbycia wychowania przedszkolnego dzieci z orzeczeniem rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego poprzedzającego rok szkolny, w którym dziecko rozpocznie spełnianie obowiązku szkolnego. Z kolei ich obowiązek szkolny odracza się. 

Obowiązek szkolny dziecka zdrowego rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat i trwa do ukończenia szkoły podstawowej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18. roku życia. Dziecko może iść do szkoły również w wieku 6 lat, ale jest to zależne od woli jego rodziców lub opiekunów prawnych.

Obowiązek szkolny jest spełniany, jeżeli dziecko uczęszcza do szkoły podstawowej publicznej albo niepublicznej. O tym, do jakiej szkoły będzie chodziło dziecko, również decydują rodzice lub opiekunowie prawni.

O ile rodzice lub opiekunowie prawni mają prawo wyboru szkoły i podejmowania decyzji o tym, w jakim wieku dziecko zacznie realizować obowiązek szkolny, to nie mogą samodzielnie zdecydować o tym, że 
np. będą swojego syna czy córkę uczyć samodzielnie w domu. Artykuł 40 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe konstytuuje obowiązek każdego rodzica lub opiekuna prawnego polegający na:

• dopełnieniu czynności związanych ze zgłoszeniem dziecka do szkoły,
• zapewnieniu regularnego uczęszczania na zajęcia szkolne,
• zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć.

Natomiast zgodnie z art. 36 ust. 9 ustawy Prawo oświatowe po ukończeniu szkoły podstawowej dziecko do 18. roku życia podlega obowiązkowi nauki, który spełnia się przez:

• uczęszczanie do publicznej lub niepublicznej szkoły ponadpodstawowej,
• realizowanie, zgodnie z odrębnymi przepisami, przygotowania zawodowego u pracodawcy,
• uczęszczanie do szkoły wyższej lub na kwalifikacyjne kursy zawodowe (art. 36 ust. 12 ustawy Prawo oświatowe).

Bardzo ważne jest to, że zgodnie z art. 42 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe niespełnianie obowiązku wychowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki podlega egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Uprawniony organ może nałożyć na rodziców lub opiekunów prawnych dziecka, które nie realizuje tego obowiązku, grzywnę w celu przymuszenia, której celem jest wyegzekwowanie rodzicielskiego obowiązku zapewnienia regularnego uczęszczania dziecka na zajęcia.

Kto może pobierać naukę w domu

Jedną z form realizacji obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego oraz obowiązku szkolnego i nauki jest tzw. nauczanie domowe. W skrócie polega to na tym, że na podstawie wniosku rodzica i decyzji dyrektora szkoły dziecko uczone jest w domu przez opiekunów.

Zagadnienie realizacji obowiązków, o których mowa powyżej, poza szkołą lub przedszkolem uregulowane zostało w art. 37 ustawy Prawo oświatowe. Zgodnie z tym przepisem dyrektor szkoły lub przedszkola, do których dziecko zostało przyjęte, może zezwolić na spełnianie obowiązku przedszkolnego, szkolnego lub nauki poza budynkiem szkolnym. Żeby takie zezwolenie było prawidłowo wydane, potrzebne są dwa ważne dokumenty:

• wniosek rodziców lub opiekunów prawnych, zezwolenie dyrektora szkoły lub przedszkola wydane w formie decyzji administracyjnej.

Wniosek
Jeżeli chodzi o wniosek o nauczanie domowe, to składając komplet dokumentów do dyrektora szkoły, rodzice lub opiekunowie prawni dziecka muszą pamiętać o dołączeniu następujących dokumentów:

• opinii publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej; opinii nie może wydać poradnia niepubliczna;
• oświadczenia rodziców lub opiekunów prawnych o zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym;
• zobowiązania rodziców lub opiekunów prawnych do przystępowania w każdym roku szkolnym przez dziecko spełniające obowiązek szkolny lub obowiązek nauki do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych.

Dokumentów do wniosku nie załączają również rodzice lub opiekunowie prawni dziecka objętego obowiązkiem rocznego przygotowania przedszkolnego. W roku szkolnym 2020/2021 z uwagi na sytuację epidemiologiczną zniesiono obowiązek dołączenia do wniosku opini właściwej poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Decyzja

Bardzo ważne jest to, że zezwolenie dyrektora na spełnianie obowiązku przedszkolnego, szkolnego lub nauki poza budynkiem szkolnym wydawane jest w formie decyzji administracyjnej, która musi spełniać wymogi określone w art. 107 Kodeksu postępowania administracyjnego². Dokument taki musi zawierać: 

• oznaczenie organu administracji publicznej, czyli nazwę i adres szkoły;
• datę wydania;
• oznaczenie stron; stronami w sprawach dotyczących nauczania domowego są: szkoła oraz rodzice lub opiekunowie prawni dziecka;
• powołanie podstawy prawnej – dokument bez tego elementu jest nieważny; przy odbiorze decyzji należy sprawdzić, czy wskazana jest w niej podstawa prawna, gdyż zdarza się, że pracownicy przygotowujący te dokumenty zapominają o tym ważnym elemencie;
• rozstrzygnięcie – to nic innego jak wydanie zezwolenia na realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego lub nauki poza szkołą; oczywiście w sytuacji, gdy dyrektor szkoły uważa wniosek rodziców lub opiekunów prawnych za bezzasadny, może również zdecydować o odmowie wydania zezwolenia na spełnianie obowiązku poza szkołą;
• uzasadnienie faktyczne i prawne – szczególnie istotne, gdy decyzja dyrektora jest odmowna;
• pouczenie, czy i w jakim trybie służy odwołanie od decyzji;
• podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego – w tym przypadku dyrektora szkoły lub osoby go zastępującej. 

Zezwolenie może być wydane przed rozpoczęciem roku szkolnego albo w jego trakcie, jeżeli szkoła, do której dziecko zostało przyjęte, znajduje się na terenie województwa, w którym ono zamieszkuje. Wynika z tego, że przedszkole, szkoła podstawowa lub ponadpodstawowa muszą być zlokalizowane w tym samym województwie co miejsce zamieszkania ucznia. Nawet jeżeli placówka znajduje się 500 metrów od domu, a położona jest administracyjnie na terenie innego województwa, zapisanie do niej dziecka w celu realizacji tzw. nauczania domowego będzie niemożliwe. Wbrew pozorom są to sytuacje dość częste, szczególnie na terenach wiejskich.

Obowiązek przedszkolny, szkolny i nauki można realizować zarówno w placówce publicznej, jak i niepublicznej.

Cofnięcie zezwolenia następuje:

• na wniosek rodziców,
• jeżeli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do egzaminu klasyfikacyjnego albo nie zdał rocznych egzaminów klasyfikacyjnych,
• w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa, np. w sytuacji gdy rodzice lub opiekunowie prawni dziecka złożyli niezgodne z prawdą oświadczenie o miejscu zamieszkania dziecka.

Klasyfikacja

Uczeń, który na podstawie odpowiedniej decyzji dyrektora spełnia obowiązek szkolny lub nauki poza szkołą, otrzymuje świadectwo ukończenia poszczególnych klas danej szkoły po zdaniu egzaminów klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym. Co ważne, egzamin ten przeprowadzany jest przez komisję powołaną przez dyrektora szkoły, który zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

Zgodnie z art. 44l ustawy o systemie oświaty³ egzamin klasyfikacyjny musi być przeprowadzony nie później niż w dniu poprzedzającym dzień zakończenia rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych. Termin zawsze uzgadnia się z uczniem i jego rodzicami lub opiekunami prawnymi.

W sytuacjach losowych, jeżeli uczeń z usprawiedliwionych przyczyn nie przystąpił do egzaminu klasyfikacyjnego w ustalonym terminie, dyrektor szkoły zobowiązany jest wyznaczyć dodatkowy termin egzaminu. 
Bardzo ważne jest to, że ocena ustalona w wyniku egzaminu klasyfikacyjnego jest ostateczna. Może być podważona tylko w drodze wykorzystania procedury zgłoszenia zastrzeżeń do oceny lub poprzez zdanie egzaminu poprawkowego.

Ponieważ nauczyciele nie mają codziennego, normalnego kontaktu z uczniem, nie ustala mu się oceny zachowania.

Bardzo ważne jest to, że roczna i końcowa klasyfikacja ucznia spełniającego obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą odbywa się tak samo jak w przypadku ucznia spełniającego obowiązek przedszkolny, szkolny i nauki w tradycyjnej formie.

Prawa ucznia

Uczeń spełniający obowiązek szkolny poza szkołą, a także rodzic lub opiekun prawny takiego ucznia mogą korzystać ze wsparcia szkoły, której dyrektor wydał zezwolenie na spełnianie obowiązku poza szkołą.
W pierwszej kolejności uczeń ma prawo do korzystania z szeregu zajęć organizowanych przez szkołę, której jest uczniem, a w szczególności do:

• zajęć z języka obcego nowożytnego innego niż język obcy nowożytny nauczany w ramach obowiązkowych zajęć edukacyjnych,
• zajęć, dla których nie została ustalona podstawa programowa, lecz program nauczania z tych przedmiotów został włączony do szkolnego zestawu programów nauczania,
• zajęć rewalidacyjnych dla uczniów niepełnosprawnych,
• zajęć prowadzonych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
• zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów, w szczególności w celu kształtowania ich aktywności i kreatywności,
• zajęć z zakresu doradztwa zawodowego.

Ponadto szkoła podstawowa zobowiązana jest do zapewnienia uczniowi dostępu do podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych oraz pomocy dydaktycznych służących do realizacji podstawy programowej, znajdujących się w zasobach szkoły. Oczywiście wszystko ustala się w drodze porozumienia z dyrektorem szkoły.

Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub nauki poza szkołą ma również prawo do udziału w konsultacjach umożliwiających przygotowanie do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych.

Jak wskazano na wstępie, tzw. edukacja domowa jest ciekawym rozwiązaniem umożliwiającym realizację obowiązków zarówno przez ucznia, jak i rodzica. Jeżeli opiekun ma trochę wolnego czasu, może zastanowić się nad taką formą pracy z dzieckiem. Ma ona swoje plusy i minusy. Do plusów z pewnością należy budowanie kontaktu i więzi ze swoim dzieckiem, indywidualne podejście oraz możliwość kreatywnego podejścia do nauczania. Minusem jest to, że uczeń ma osłabione relacje z rówieśnikami i bardzo często brak dyscypliny pracy. Wybór, jak zawsze, należy do rodziców.