10 wątpliwości dotyczących kwalifikacji nauczycieli w szkołach

1. Zatrudnianie studenta na stanowisku pedagogicznym
Zasadą ogólną jest, że stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje (art. 9 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela – Dz. U. z 2018 r., poz. 967 z póź. zm., dalej: KN). Wyjątki od zasady posiadania wyższego wykształcenia przewidują poszczególne przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli 
(Dz. U. z 2017 r., poz. 1575 z późn. zm., dalej: RSKWN). Natomiast w tych przypadkach, w których do zajmowania stanowiska nauczyciela w szkole wymagane jest ukończenie studiów drugiego stopnia lub jednolitych studiów magisterskich czy ewentualnie studiów pierwszego stopnia, niedopuszczalne jest zatrudnienie osoby odpowiednio bez tytułu magistra lub licencjata, nawet jeśli do ukończenia kierunku studiów zgodnego z prowadzonymi zajęciami albo obejmującego treści nauczanego przedmiotu lub prowadzonych zajęć danej osobie brakuje tylko kilka tygodni czy miesięcy. Przykładowo, na stanowisku nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej nie można zatrudnić studenta pedagogiki w specjalności przygotowującej do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, który jeszcze nie uzyskał tytułu licencjata (§ 4 ust. 2 pkt 1 RSKWN). Taką osobę, do czasu uzyskania kwalifikacji nauczyciela, można zatrudnić w szkole do prowadzenia zajęć na stanowisku niepedagogicznym, w szczególnie uzasadnionym przypadku, za zgodą kuratora oświaty uzyskaną na wniosek dyrektora szkoły (art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe – Dz. U. z 2019 r., poz. 1148 z późn. zm., dalej: PO).

2. Przygotowanie pedagogiczne księdza
Obowiązujące od dnia 1 września 2019 r. Porozumienie pomiędzy Konferencją Episkopatu Polski a Ministrem Edukacji Narodowej z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od nauczycieli religii (Dz.Urz. MEN z 2019 r., poz. 9) w przepisach §§ 2–3 i 5 określa kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela religii w szkole. Wynika z nich, że aby móc nauczać, ksiądz musi mieć ukończone wyższe diecezjalne lub zakonne seminarium duchowne i legitymować się dyplomem lub zaświadczeniem ukończenia seminarium oraz posiadać przygotowanie pedagogiczne do nauczania religii. W związku z tym dyrektor szkoły ma obowiązek zweryfikować, czy ksiądz skierowany do nauczania religii w jego szkole posiada przygotowanie pedagogiczne do nauczania religii, o którym świadczy dokument ukończenia wyższego seminarium duchownego albo dyplom ukończenia studiów lub inny dokument wydany przez kolegium teologiczne, uczelnię prowadzoną przez Kościół katolicki albo uczelnię publiczną prowadzącą kształcenie w zakresie teologii katolickiej, albo świadectwo ukończenia kursu katechetyczno-pedagogicznego prowadzonego przez kolegium teologiczne lub wyższe seminarium duchowne (§ 1 pkt 2 ww. Porozumienia).

3. Kurs na doradcę zawodowego
Zgodnie z § 6 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 lutego 2019 r. w sprawie doradztwa zawodowego (Dz. U. z 2019 r., poz. 325) zasadą jest, że zajęcia z zakresu doradztwa zawodowego, objęte ramowym planem nauczania jako zajęcia dodatkowe, prowadzą nauczyciele – doradcy zawodowi z kwalifikacjami określonymi w § 21 RSKWN, a więc z ukończonymi studiami wyższymi lub podyplomowymi w zakresie doradztwa zawodowego. Dodatkowo, w przypadku braku w szkole doradcy zawodowego w okresie przejściowym, do roku szkolnego 2021/2022 włącznie, dyrektor szkoły może powierzyć prowadzenie zajęć z zakresu doradztwa zawodowego innemu nauczycielowi lub osobie niebędącej nauczycielem, zatrudnionej za zgodą kuratora oświaty na warunkach określonych w art. 15 ust. 2 PO. Jednocześnie przepis ten nie wymaga, aby nauczyciel posiadał jakąś ukończoną formę doskonalenia zawodowego nauczycieli, np. kurs lub szkolenie z doradztwa zawodowego. Z jednej strony ukończenie pozaszkolnej formy doskonalenia może skłonić dyrektora do powierzenia zajęć z doradztwa nauczycielowi po kursie dla szkolnych doradców zawodowych, natomiast bez ukończenia przynajmniej studiów podyplomowych z doradztwa zawodowego nauczyciel nie będzie mógł kontynuować prowadzenia zajęć po roku szkolnym 2021/2022.

4. Pedagog szkolny ze studiami ukończonymi na właściwym kierunku
Do zajmowania stanowiska pedagoga szkolnego, oprócz posiadania przygotowania pedagogicznego, wymagane jest ukończenie studiów wyższych i posiadanie tytułu magistra (w szkołach podstawowych co najmniej tytułu licencjata) na kierunku pedagogika w specjalności odpowiadającej prowadzonym zajęciom lub na innym kierunku i ukończenie studiów podyplomowych w zakresie prowadzonych zajęć (§ 19 ust. 1 i 2 RSKWN). Generalnie kwalifikacje do zajmowania stanowiska pedagoga szkolnego dają studia wyższe lub podyplomowe z pedagogiki ogólnej, szkolnej lub opiekuńczo-wychowawczej. Trudniejsze jest natomiast rozstrzygnięcie, czy po pedagogice ukończonej na innym kierunku można powierzyć danej osobie stanowisko pedagoga szkolnego. Zakres zajęć prowadzonych przez pedagoga szkolnego określa § 24 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2017 r., poz.1591, dalej: RZOUPPP). Z tego względu należałoby porównać je z zajęciami, jakie dana osoba zrealizowała na studiach. Raczej należy uznać, że wymaganych kwalifikacji nie daje przykładowo ukończenie studiów na kierunku pedagogika wczesnoszkolna i wychowanie przedszkolne z terapią pedagogiczną lub ukończenie studiów podyplomowych z resocjalizacji, ponieważ zarówno na wymienionych studiach wyższych, jak i podyplomowych program studiów obejmuje nabycie wiedzy tylko z części zakresu zadań wykonywanych na stanowisku pedagoga szkolnego.

5. Wykształcenie wymagane do pracy w szkole specjalnej lub prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych
Zgodnie z § 15 ust. 1 RSKWN kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w szkołach specjalnych, w oddziałach specjalnych w szkołach dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną oraz do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim posiada osoba, która ukończyła studia lub zakład kształcenia nauczycieli w zakresie oligofrenopedagogiki na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub rodzaju placówki albo ma kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły a ponadto ukończyła studia podyplomowe, zakład kształcenia nauczycieli lub kurs kwalifikacyjny w zakresie nadającym kwalifikacje do pracy z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną (czyli z oligofrenopedagogiki). Z powyższego wynika, że jeśli kandydat do pracy nie ukończył studiów wyższych lub kursu kwalifikacyjnego z oligofrenopedagogiki, to obok studiów podyplomowych lub zakładu kształcenia nauczycieli z oligofrenopedagogiki niewystarczające jest ukończenie studiów wyższych na dowolnym kierunku, ponieważ takie sformułowanie nie zostało zawarte w § 15 ust. 1 RSKWN. Przykładowo, absolwent studiów wyższych z filologii polskiej z ukończonym kursem kwalifikacyjnym z oligofrenopedagogiki i przygotowaniem pedagogicznym może pracować w szkole specjalnej, oddziale specjalnym lub prowadzić zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze, ponieważ posiada kwalifikacje nauczyciela szkoły i dodatkowo z oligofrenopedagogiki. Natomiast takich kwalifikacji nie daje ukończenie studiów wyższych np. z zarządzania zasobami lub z edukacji zdrowotnej i profilaktyki uzależnień oraz studiów podyplomowych z oligofrenopedagogiki, ponieważ wymienione kierunki studiów nie dają kwalifikacji do pracy w szkole, a więc same kwalifikacje z oligofrenopedagogiki nie są uzyskane na poziomie wystarczającym do spełnienia wymogu zajmowania stanowiska nauczyciela w szkołach specjalnych, w oddziałach specjalnych w szkołach dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną oraz do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim. 

6. Zatrudnianie absolwentów pedagogiki społeczno-opiekuńczej w internacie
Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela wychowawcy w internatach posiada osoba z przygotowaniem pedagogicznym, która ukończyła studia na kierunku pedagogika w specjalności odpowiadającej prowadzonym zajęciom, na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub ukończyła studia na dowolnym kierunku (specjalności), na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły i studia podyplomowe z zakresu prowadzonych zajęć lub ma kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły, w której prowadzony jest internat (§ 24 RSKWN). W praktyce przyjmuje się, że stanowisko wychowawcy w internacie można zajmować po kierunku pedagogika opiekuńczo-wychowawcza. Natomiast w przypadku kandydata po pedagogice społeczno-opiekuńczej dyrektor powinien przeanalizować wpisy w indeksie i na dyplomie, aby stwierdzić, czy w toku studiów nauczyciel zrealizował zajęcia z pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej (np. metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej) lub inne zajęcia niezbędne do uzyskania wiedzy i umiejętności do pracy wychowawcy w internacie. Kandydat po tym kierunku może spełniać wymogi kwalifikacyjne do pracy w internacie.

7. Nauczyciel wspomagający dla ucznia z autyzmem
Zgodnie z § 7 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz. U. z 2017 r., poz. 1578) w szkołach ogólnodostępnych, w których kształceniem specjalnym są objęci uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na autyzm, w tym zespół Aspergera, zatrudnia się dodatkowo nauczycieli posiadających kwalifikacje z zakresu pedagogiki specjalnej w celu współorganizowania kształcenia uczniów niepełnosprawnych (tzw. nauczycieli wspomagających). Powołany przepis nie określa specjalności, jaką nauczyciel powinien ukończyć na wydziale pedagogiki specjalnej, aby móc prowadzić zajęcia z uczniem z autyzmem. W praktyce najczęściej stanowisko to zajmują nauczyciele po oligofrenopedagogice. Z § 3 ust. 1 i § 4 ust. 1 RSKWN wynika, że nauczyciel powinien ukończyć pedagogikę specjalną na studiach wyższych lub ewentualnie po innym kierunku studiów wyższych dodatkowo powinien ukończyć studia podyplomowe w zakresie pedagogiki specjalnej. Niewystarczające jest więc ukończenie przykładowo tylko pedagogiki ogólnej. Z kolei w przypadku nauczyciela po innych studiach wyższych, który ukończył studia podyplomowe z zakresu edukacji, terapii lub rehabilitacji osób ze spektrum autyzmu, dyrektor ma obowiązek sprawdzenia, czy studia objęły zakres pedagogiki specjalnej, co dałoby wystarczające kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela wspomagającego.

8. Zajęcia rewalidacyjne dla ucznia z niepełno-sprawnościami sprzężonymi
Zgodnie z § 23 w zw. z § 15 ust. 3 pkt 2 RSKWN do prowadzenia zajęć rewalidacyjnych wymagane jest posiadanie kwalifikacji w zakresie odpowiednim do niepełnosprawności uczniów. Przykładowo, do prowadzenia takich zajęć z uczniem słabo słyszącym z autyzmem, w zależności od indywidualnych potrzeb ucznia, obok nauczyciela wspomagającego z kwalifikacjami do prowadzenia zajęć z uczniem z autyzmem (np. po oligofrenopedagogice lub edukacji i rehabilitacji osób ze spektrum autyzmu) najprawdopodobniej konieczne będzie zatrudnienie nauczyciela z kwalifikacjami w zakresie niepełnosprawności słuchowej (surdopedagoga), ponieważ nauczyciel wspomagający z kwalifikacjami w zakresie autyzmu lub oligofrenopedagogiki nie ma kwalifikacji do prowadzenia zajęć rewalidacyjnych obejmujących problemy ze słuchem, ponieważ w tym zakresie nie posiada wykształcenia zgodnego z niepełnosprawnością ucznia zdobytego co najmniej na studiach podyplomowych.

9. Zatrudnianie nauczycieli po terapii pedagogicznej
Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela terapeuty pedagogicznego w szkołach posiada osoba, która obok przygotowania pedagogicznego posiada tytuł magistra ewentualnie tytuł licencjata terapii pedagogicznej w szkole podstawowej lub inne studia na poziomie wymaganym do zajmowania stanowiska
nauczyciela w danym typie szkoły i dodatkowo studia pierwszego stopnia, studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie terapii pedagogicznej (§ 22 RSKWN). Zakres zadań wykonywanych na tym stanowisku pedagogicznym określa § 27 RZOUPPP, a należy do nich m.in.: prowadzenie zajęć korekcyjno-kompensacyjnych oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym.
Ponadto osoba po studiach wyższych z zakresu terapii pedagogicznej może prowadzić zajęcia z wczesnego wspomagania rozwoju dziecka (§ 15 ust. 4 pkt 2 i 3). 
Terapia pedagogiczna wchodzi w zakres pedagogiki specjalnej (załącznik nr 3 do rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 25 lipca 2019 r. w sprawie standardu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz. U. z 2019 r., poz. 1450), a więc również nauczyciel z taką specjalnością może realizować zadania nauczyciela wspomagającego.

10. Zatrudnianie osób z kwalifikacjami niepedagogicznymi jako osób niebędących nauczycielami
Zdarzają się sytuacje, że dana osoba posiada odpowiedni poziom wykształcenia zgodny z prowadzonymi zajęciami i przygotowanie pedagogiczne, natomiast nie posiada stopnia awansu zawodowego i deklaruje, że nie zamierza go uzyskiwać, za to zainteresowana jest uzyskaniem wyższego wynagrodzenia niż nauczyciel stażysta. W takich sytuacjach dyrektor szkoły nie ma wyboru, czy daną osobę zatrudni na stanowisku pedagogicznym, czy niepedagogicznym. Spełnianie warunków wykształcenia kierunkowego i przygotowania pedagogicznego nakazuje zatrudnienie na stanowisku pedagogicznym, a jeśli osoba ta nie ma stopnia awansu, z dniem zatrudnienia uzyskuje stopień nauczyciela stażysty (art. 9 ust. 1 pkt 1, art. 9a ust. 2 KN). W takiej sytuacji kurator oświaty powinien odmówić wyrażenia zgody na zatrudnienie danej osoby do prowadzenia zajęć jako osoby niebędącej nauczycielem (art. 15 ust. 2 PO).