Zmiany w zakresie oceny pracy nauczycieli

Zasadniczym celem oceny pracy jest wartościowanie postaw pracowników, cech osobowych, zachowań, poziomu wykonywanych zadań istotnych z punktu widzenia ustalonych celów i misji danej organizacji. Sama ocena najczęściej interpretowana jest jako osąd wartościujący i jako skutek procesu oceniania¹. Dlatego wszelkie zmiany dokonywane w tym zakresie budzą zrozumiałe zainteresowanie tak nauczycieli, jak i dyrektorów szkół i placówek oświatowych. A takie zmiany właśnie zachodzą i należy je uwzględnić w obowiązujących w szkołach zasadach procedowania procesu oceny pracy nauczycieli.

Zmiany w regulacji prawnej

Od stycznia 2019 r. w obszarze oceny pracy nauczycieli zaczęły obowiązywać nie tyle nowe, co nieco zmienione regulacje prawne. Ich źródłem jest ustawa z dnia 22 listopada 2018 r. o zmianie ustawy Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw². Wszystkie zmiany dotyczące oceny pracy zostały zawarte w art. 6 tej ustawy zmieniającej, a dokładnie w pkt 3 tego artykułu. Dokonał on zmian zapisów art. 6a w ust. 1 pkt 3, który teraz otrzymał następujące brzmienie: „co 5 lat pracy w szkole od dnia uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego, nauczyciela mianowanego i nauczyciela dyplomowanego”. Ponadto usunięte zostały ust. 14–18, które dotyczyły regulaminów ustalających wskaźniki spełniania poszczególnych kryteriów szczegółowych określonych w stosownym rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej³. Niejednokrotnie można spotkać się ze stanowiskiem, że omawiana zmiana w Karcie Nauczyciela spowodowała rezygnację z regulaminów oceniania. Nic bardziej mylnego. Przedmiotowa zmiana ustawowa spowodowała rezygnację z formułowania wskaźników opisujących szczegółowo spełnianie poszczególnych kryteriów ministerialnych, i tyle. Natomiast brak wskaźników w swojej istocie nie likwiduje regulaminów oceny pracy nauczyciela jako takich. Uważam, że regulamin określający procedurę dokonywania oceny pracy nauczycieli w oparciu o aktualne regulacje powinien być opracowany i funkcjonować w szkole. Należy z naciskiem zaznaczyć, że procedura taka powinna być wyjątkowo transparentna i każdy nauczyciel powinien dokładnie znać jej założenia, zwłaszcza że utrzymana została zasada wartościowania spełniania poszczególnych kryteriów oceny. Nasuwa się zatem jeden wniosek: regulamin oceny powinien zawierać opis procedury oceniania pracy, ale zamiast wskaźników, o których była mowa w poprzednich regulacjach prawnych, powinny zostać opisane sugestie dotyczące wartościowania każdego z kryteriów w skali od 0 do 3. Poziom „0” oznacza brak spełniania danego kryterium, natomiast wartości od 1 do 3 powinny wskazywać stopień spełniania danego kryterium. Rezultat tych zmian jest taki, że zamiast kilku wskaźników do każdego kryterium mamy proste wartościowanie każdego pojedynczego kryterium jako całości, zgodnie z jednolitą skalą. 

Ocena pracy nauczyciela a ścieżka awansu zawodowego

Na podstawie zmian, jakie zostały wprowadzone w zapisach Karty Nauczyciela, nastąpiło bardzo mocne i jednoznaczne powiązanie oceny pracy nauczyciela z jego ścieżką awansu zawodowego. Taki sposób powiązania tych dwóch elementów nauczycielskiej rzeczywistości sprawił, że uległa likwidacji funkcjonująca do końca roku szkolnego 2017/2018 ocena dorobku zawodowego za okres stażu, a jednocześnie nowa ocena pracy stała się wymiernym narzędziem okresowej weryfikacji jakości pracy samego nauczyciela i to bez względu na posiadany przez niego stopień awansu zawodowego. Punkt 8 art. 6 ustawy zmieniającej dokonał zmian w zapisach art. 9f ust. 2 Karty Nauczyciela, który teraz brzmi następująco: „Nauczycielom, którzy w okresie trwania stażu zmienili miejsce zatrudnienia, do stażu, o którym mowa w art. 9c ust. 1, zalicza się okres dotychczas odbytego stażu, jeżeli podjęli zatrudnienie w szkole nie później niż w okresie 3 miesięcy po ustaniu poprzedniego stosunku pracy i za okres dotychczas odbytego stażu otrzymali co najmniej dobrą ocenę pracy”. Zmiana ta ma istotne znaczenie zwłaszcza dla nauczycieli stażystów. Nowe zapisy praktycznie zrównują prawa wszystkich stażujących nauczycieli. Obecnie również nauczyciele stażyści, którzy w okresie odbywania stażu na stopień nauczyciela kontraktowego (który teraz trwa rok i dziewięć miesięcy) muszą zmienić placówkę zatrudnienia (i to niezależnie od powodu z jakiego to następuje), będą mogli kontynuować rozpoczęty w pierwotnej placówce staż w innej, pod warunkiem podjęcia w niej zatrudnienia w okresie nieprzekraczającym 3 miesięcy i po uzyskaniu cząstkowej oceny pracy za czas odbytego stażu nie niższej niż dobra. Nowe zapisy powinny zadowolić również dyrektorów, którzy już bez najmniejszych wątpliwości będą mogli zatrudnić nauczyciela stażystę na okres krótszy niż dwa lata szkolne – bez obawy, że w ten sposób blokują jego rozwój zawodowy. Dotyczy to chociażby zatrudniania nauczyciela na zastępstwo na czas nieobecności innego. Do tej pory taka możliwość kontynuowania stażu była zagwarantowana tylko nauczycielom kontraktowym i mianowanym. A wynikało to z faktu, że nauczyciel stażysta odbywał cały staż w okresie jednego roku szkolnego (9 miesięcy). Po wydłużeniu tego okresu stażu należało stworzyć możliwość kontynuowania stażu również nauczycielom stażystom, co właśnie się stało. Należy przypomnieć, że zmiana ta wynika ze zmiany uzasadnienia prawnego dokonywania oceny pracy nauczyciela. Otóż od 1 września 2018 r. art. 6a ust. 1
Karty Nauczyciela otrzymał brzmienie: „Praca nauczyciela podlega ocenie”⁴. Z treści tego przepisu wynika, że faktycznie praca nauczyciela podlega ocenie na każdym etapie jego kariery zawodowej. Do końca sierpnia ubiegłego roku ocena nie dotyczyła nauczycieli stażystów. Ponadto do tej pory nie było obowiązku dokonywania oceny pracy nauczyciela w ściśle określonych odstępach czasowych. Tylko w niektórych przypadkach i sytuacjach postępowania zaznaczono, że ocena pracy nie może być starsza niż 5 lat. Dotyczyło to sytuacji, w których nauczyciel ubiegał się o powierzenie mu funkcji kierowniczej lub przyznanie nagrody. 
Teoretycznie nauczyciel mógł pracować nawet 20 lat i nie musiał być oceniany. Obecnie sytuacja zmieniła się i to diametralnie. Otóż teraz każdy nauczyciel będzie zobowiązany do poddawania się takiej ocenie pracy
 raz na 5 lat. 

     Wprowadzone zmiany prawne spowodowały również zmiany w rozumieniu i istocie samej oceny pracy. Obecnie nie jest nią bliżej nieokreślona nota wystawiona przez wskazanego decydenta – jak to niektórzy postrzegają, ani nie można jej porównać do swoistego pomiaru, gdyż trudno w tym przypadku mówić o jakimś uniwersalnym wzorcu. W przypadku nauczycieli możemy jedynie mówić o pewnych wytycznych (wskazaniach czy też sugestiach), określanych mianem kryteriów, a będących jedynie swoistą podpowiedzią, czym powinna się kierować osoba dokonująca takowej oceny. Istotne jest też, że te wytyczne powinny być wcześniej znane ocenianemu. Zatem ocena pracy nauczyciela jest szczególnym rodzajem opisu jego pracy w ściśle określonym czasie (doprecyzowanym okresie funkcjonowania zawodowego), na określonym stanowisku i w określonej placówce. Opis ten powinien się jednak opierać na precyzyjnie określonych i przywołanych konkretach, a nie tylko na domniemaniu dobrej pracy. W art. 6a ust. 1e Karty Nauczyciela znajdują się uwagi wskazujące dosyć jednoznacznie, że kryterium oceny pracy nauczyciela stanowi przede wszystkim stopień realizacji przez nauczyciela jego obowiązków określonych precyzyjnie w art. 6, art. 42 ust. 2
Karty Nauczyciela i art. 5 ustawy Prawo oświatowe oraz zadań statutowych szkoły. Sformułowanie „końcowe oceny”, określane również jako uogólniające (o którym mowa w art. 6a ust. 4 Karty Nauczyciela), jest tylko logiczną konsekwencją wspomnianego opisu, w którym każde użyte stwierdzenie musi być poparte konkretnymi faktami (swoiście pojmowanymi dowodami) uwiarygodnionymi poprzez właściwe i wiarygodne dokumenty zgromadzone w procesie sprawowania nadzoru pedagogicznego. Owe dokumenty wcześniej muszą zostać odpowiednio ocenione i zweryfikowane przez samego dyrektora, gdyż to on decyduje, na które z nich może lub będzie się powoływał w części opisowej formułowanej oceny pracy nauczyciela pracującego w kierowanej przez siebie placówce. Zwłaszcza, że teraz jest zmuszony do dokonywania również ich wartościowania w skali od 0 do 3.

     Gdyby oceniając pracę nauczyciela, dyrektor dokonywał tylko wartościowania wykonania konkretnych zadań w poszczególnych obszarach pracy, opierając się o zapisy prawa, byłoby to niezwykle proste z praktycznego punktu widzenia. Pamiętać jednak należy, że w obowiązującej formule prawnej dokonywanie oceny pracy nauczyciela ma na celu określenie stopnia realizowania przez nauczyciela powierzonych mu obowiązków, w tym realizacji zadań określonych w statucie szkoły lub placówki, generalnie poprzez określenie osiąganych przez nauczyciela efektów w pracy dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej. Ponieważ zapisami ustawy zniesione zostały wskaźniki spełniania kryteriów, należało na nowo określić zasady takiego wartościowania. W związku z powyższym od dnia 3 stycznia 2019 r. weszła w życie nowa regulacja prawna dotycząca kwestii dokonywania oceny pracy nauczyciela – rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 grudnia 2018 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych kryteriów i trybu dokonywania oceny pracy nauczycieli, zakresu informacji zawartych w karcie oceny pracy, składu i sposobu powoływania zespołu oceniającego oraz trybu postępowania odwoławczego⁵. Ten akt prawny dokonuje kilku istotnych zmian. Pierwsza dotyczy § 6, w którym zmieniono treść ust. 1 i dodano nowy ust. 1a. Ich brzmienie jest następujące:

„1. Ocenę pracy nauczyciela ustala się po ustaleniu poziomu spełniania wszystkich kryteriów oceny pracy określonych dla danego stopnia awansu zawodowego, z uwzględnieniem wyłączeń, o których mowa w § 2 ust. 2 i § 4 ust. 2”.
„1a. Poziom spełniania każdego kryterium jest oceniany w skali od 0 do 3 punktów”.

Konsekwencją tych zmian są nowe zapisy § 10 ust. 1
oraz § 12 ust. 7, które teraz otrzymały następującą treść:

„§ 10. 1. Dyrektor szkoły przekazuje odwołanie od oceny pracy nauczyciela do organu sprawującego nadzór pedagogiczny, a w przypadku nauczyciela placówki doskonalenia nauczycieli – do kuratora oświaty, w terminie 5 dni roboczych od dnia otrzymania odwołania. Dyrektor szkoły dołącza pisemne odniesienie się do zarzutów podniesionych w odwołaniu”.

„§ 12. 7. Ocenę pracy dyrektora szkoły ustala się po ustaleniu poziomu spełniania wszystkich kryteriów oceny pracy dyrektora…”.
 

To są w zasadzie wszystkie zmiany wprowadzone przez to zmienione rozporządzenie. Kryteria pozostały, procedura pozostała, usunięto wskaźniki. Ale wartościowanie poszczególnych kryteriów jednak pozostało. W związku z tym każdy dyrektor musi teraz określić zasady tego „nowego” wartościowania. A to oznacza, że teraz należy dokładnie doprecyzować konkretne przypadki, w których spełnianie danego kryterium będzie ocenione wartością jednego, dwóch lub trzech punktów. Wskazać należy również sytuacje, w których nauczyciel nie otrzyma nawet jednego punktu w zakresie danego kryterium. Dobrze by było, aby dyrektor szkoły, we współpracy z radą pedagogiczną, precyzyjnie opisał wszystkie te sytuacje. Wówczas będzie zachowana pełna transparentność procesu oceniania pracy nauczyciela. W związku z powyższym obecna formuła oceny pracy nauczyciela ma zdecydowanie utrzymany charakter kompetencyjny⁶. 

Terminy dokonywania oceny pracy nauczyciela

Po zmianach ustawowych kwestia terminów dokonywania oceny pracy nauczyciela przedstawia się następująco: 

• Ocena pracy nauczyciela kontraktowego, nauczyciela mianowanego i nauczyciela dyplomowanego może być dokonana w każdym czasie, nie wcześniej jednak niż po upływie roku od dokonania poprzedniej oceny, co należy interpretować w ten sposób, że poza tym jednym warunkiem i wymogami procesu awansu zawodowego nauczycieli praktycznie nie ma żadnych innych ograniczeń ani czasowych, ani terminowych związanych z procedurą oceniania pracy nauczyciela.
• W przypadku zmiany miejsca zatrudnienia nauczyciela ocena pracy jest dokonywana nie wcześniej niż po upływie roku od dnia podjęcia pracy w danej szkole, a termin oceny (5 lat) ulega odpowiednio przedłużeniu. 
• Dyrektor szkoły jest zobowiązany dokonać oceny pracy nauczyciela w okresie nie dłuższym niż 3 miesiące od dnia złożenia wniosku. Oznacza to, że procedury oceniania nie można ciągnąć w nieskończoność, a po jej uruchomieniu wszystkie czynności należy bezwzględnie zakończyć w obliczonym terminie (data uruchomienia procedury + 3 miesiące). Przekroczenie tego terminu praktycznie (i prawnie) czyni postępowanie przedawnionym i całą procedurę należy zainicjować od początku (często stanowi również podstawę do unieważnienia oceny, jeżeli zostanie ona zaskarżona przez niezadowolonego z jej treści nauczyciela). 
• W przypadku oceny pracy dokonywanej z własnej inicjatywy oraz w przypadku rutynowej oceny dokonywanej teraz co 5 lat – należy jej dokonać w okresie nie dłuższym niż 3 miesiące od dnia powiadomienia nauczyciela na piśmie o rozpoczęciu dokonywania oceny jego pracy.
• W przypadku gdy ocena pracy dokonywana jest po zakończeniu stażu na poszczególne stopnie awansu zawodowego, dyrektor szkoły jest obowiązany dokonać oceny pracy nauczyciela w terminie nie dłuższym niż 21 dni od dnia złożenia sprawozdania z realizacji planu rozwoju zawodowego.
• Pamiętać jednak należy o jednym dosyć istotnym wyjątku – przy ustalaniu ww. precyzyjnie wyznaczonych terminów nie uwzględnia się okresów usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciela trwającej dłużej niż 14 dni oraz okresów ferii wynikających z przepisów w sprawie organizacji roku szkolnego, natomiast w przypadku nauczycieli zatrudnionych w szkołach, w których nie są przewidziane ferie szkolne – okresów urlopu wypoczynkowego trwającego nieprzerwanie co najmniej 14 dni kalendarzowych.

Skala ocen

Utrzymana została również skala ocen, która nadal przewiduje cztery możliwości: 

1. ocena wyróżniająca,
2. ocena bardzo dobra⁷, 
3. ocena dobra,
4. ocena negatywna.

Zachowano również określenia poziomów spełniania szczegółowych kryteriów oceny na poszczególne stopnie oceny pracy: 

• 95% i powyżej – nauczyciel otrzymuje ocenę wyróżniającą,
• 80% i powyżej – nauczyciel otrzymuje ocenę bardzo dobrą,
• 55% i powyżej – nauczyciel otrzymuje ocenę dobrą,
• poniżej 55% – nauczyciel otrzymuje ocenę negatywną.

W art. 44 pkt 36 ustawy zmieniającej zostały usunięte ust. 2 i 3 w art. 123 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych⁸.
Oznacza to, że odstąpiono od wyznaczania granicznych terminów dokonywania po raz pierwszy oceny pracy nauczyciela zgodnie z nowymi zasadami. A były one następujące:
Oceny pracy nauczyciela kontraktowego i nauczyciela mianowanego należy dokonać po raz pierwszy na nowych zasadach do dnia 31 sierpnia 2021 r.,
a jeżeli nauczyciel w tym okresie rozpocznie staż na kolejny stopień awansu zawodowego – po zakończeniu tego stażu.
Natomiast oceny pracy nauczyciela dyplomowanego należy dokonać po raz pierwszy do dnia 30 czerwca 2020 r. Obecnie takiego ograniczenia już nie ma.
     W związku z omówionym zmianami prawnymi należy niezwłocznie dostosować do nich odpowiednie regulacje wewnątrzszkolne.